Xitayning Tötinchi Omumyighin Heqqide Üch Soal
Muxbirimiz Weli
2009-09-15

Xitay kommunist partiyisi hazir béyjingda tötinchi omumyighin échip 'démokratiye' dégen atalghuni kötürüp qopti. Bu heqte béyjing bahari zhurnilining bash muherriri xu pingdin bu yighin heqqide üch soal soriduq.

Xelqaradin bésim hés qilghanliqi bilen munasiwetlik, elwette
Soal: xitay kommunist partiyisi hazir béyjingda tötinchi omumyighin échip 'démokratiye'dégen atalghuni kötürüp qopti. Buning xelqara weziyet bilen, bolupmu xitayning etrapidiki döletlerdiki özgirish bilen, mesilen: afghanistandek uzun yil urush bolup kéliwatqan dölette xelq omum saylimi ötküzilidu؛ uzun yillar buyan bir partiye hoquq tutuwatqan yaponiyide siyasiy partiye almashti؛ teywende prézidént bolghan kishimu xiyanet qilghanliqi üchün qamaq jazasigha höküm qilindi, bundaq özgirishler xitay xelqighe tesir qildi, emdi bu qétimqi tötinchi omumyighinda 'démokratiye' ni tekitleshning xelqara weziyettiki bundaq yéngi özgirishler bilen baghlinishi barmu?

'Béyjing bahari zhurnili'ning bash muherriri xu pingning qarishiche, xitay hazir pütün dunyadiki démokratik heriketler déngizigha chiliship qaldi. Bolupmu etraptiki döletlerdiki démokratik ilgirileshlerning bésimini hés qilip qaldi.

Xitay kommunist partiyisining hazir 'démokratiye' ni hedep tilgha élip qopushigha, özining yéqinqi bir mezgil ichide oxshimighan pikirde bolghuchilarni qolgha éliwatqanliqi, xelqning tor alaqisini tosup ochuq-Ashkara halda xelqni nazaret qiliwatqanliqi, 60 yilliqni tebrikleymen dep heshemetchilik qilip, hetta xelqning normal turmushighimu qopalliq bilen kashila qiliwatqanliqidek mustebit tedbirliri, xelqning omumyüzlük naraziliqini qozghap, buningdin bésim hés qilghanliqi bilen munasiwetlk, elwette. Shu sewebtin hazir démokratiye dégen atalghuni kötürüp qopti. Emma kommunist partiye hazir, peqet démokratiyeni tekitlesh arqiliq özi peyda qilghan yaman tesirni kichikletmekchi boluwatsa kérek.

'Siyasiy partiye yétekchilikidiki démokratiye' dégen gep téximu mentiqisiz
Soal: tötinchi omumyighinda 'siyasiy partiye yétekchilikidiki démokratiye' déyiliwatqan bu sözning, kommunist partiyining burun dégen 'xelq démokratiyisi', 'xelq démokratik déktatorisi', ' sotsialistik démokratiye', 'xitayche démokratiye' dégen gepler bilen néme perqi bar?

Béyjing bahari zhurnilining bash muherriri xu pingning qarishiche, bu yighinda déyiliwatqan 'siyasiy partiye yétekchilikidiki démokratiye' dégen gep, xuddi burun déyilgen geplerge oxshash yenila adem aldaydighan gep. Bu belki téximu mentiqisiz. Mesilen, 'démokratiye' dégen xelq qaysi siyasi partiyini yétekchi qilishni talliwalidighan shekil, buningda xelq asasiy orunda turidu, emma bu yighinda 'siyasiy partiye yétekchilikidiki démokratiye' dégen söz uning tetüri. Buningda siyasiy partiye hemmidin yuqiri orungha qoyulghan. Mahiyette, u 'kommunist partiye yétekchilikidiki démokratiye' démekchi. Emeliyette, kommunist partiyining yétekchiliki bar yerde démokratiye bolmaydu.

Béyjing bahari zhurnilining bash muherriri xu pingning qarishiche, bu yighinda déyiliwatqan 'partiye ichidiki démokratiye' dégen gep yenila pütünley quruq gep. Mustebit tüzümdiki dölette, démokratik küchler tereqqi qilalmaydighan bolghachqa, siyasi partiyining dölet tutush iqtidari jemiyettiki démokratik angdin töwen. Bundaq ehwal astida, hedep 'démokratiye' ning tilgha élinishi, uning démokratik islahat élip baridighan niyiti yoqluqini ashkarilaydu.

Xitayda hazir mawzédungdek, déng shawpingdek nopuzluq adem yoq
Soal: hazir xelqarada, bu tötinchi omumyighinning mezmuni heqqide her xil perezler bar. Nyuyork waqti gézitining bayan qilishiche, bu qétimqi yighinda 2012 - Yilida textke chiqidighan rehberning kimlikidin bisharet bérilishi mumkin, dése, bezi mulahizichiler, bu yighinda 'shinjang mesilisi', bolupmu wang léchuen mesilisi bir terep qilinishi mumkin, deydu. Bundaq perezlerning qaysi bu yighinning emeliy mezmunigha yéqin?

Béyjing bahari zhurnilining bash muherriri xu pingning qarishiche, bu yighinda 'démokratiye' dégen atalghuning köp tilgha élinishida yene bir sewebmu bar. U bolsimu, xitayda hazir mawzédungdek, déng shawpingdek nopuzluq adem yoq. Hazirqi rehberler peqet siyasiy qatmallar guruhi, bular özining déginini qilalmaydu, hemme ishta bashqilar bilen sodilishishqa muhtaj. Buning beziliri hoquq talishishta özini körsetmekchi bolsa, yighinda öz-Ara üzengge soqushturushqa orunushi mumkin. Buni démokratiye dégili bolmaydu.

Yéqinda, dölet ichide qarshiliq heriketler köp, belki nahayiti shiddetlik. Mesilen, ürümchi weqesi. Bu weqedin kéyin kommunist partiyining 'inaq jemiyet' dégini nahayiti chong mesxirige qaldi. Uyghurlarla emes, belki xitaylarmu kommunist partiyining yuqiri derijilik emeldari wang léchuendin bizar bolghanliqini ipadilidi. Bundaq bir chong mesile, wang léchuendek merkezning bir yuqiri derijilik emeldarining mesilisi, uning qol astidiki bir sheher sékritarini almashturush bilenla hel bolup kételmeydu.

Hazirqi kommunist partiye emeldarlargha chiriklishish pursiti yaritip bérish arqiliq hoquq tutuwatqan partiye
Mesilining yene bir teripige qarighanda, xitaydiki hazirqi kommunist partiye démokratiye bilen, qanun bilen yaki kishilik hoquqqa hürmet qilish yoli bilen hoquq tutuwatqini yoq. Belki emeldarlargha chiriklishish pursiti yaritip bérish arqiliq hoquq tutuwatqan partiye. Hazirqi waqit chiriklerge purset yaritip béridighan téximu yaxshi porset. Eger bundaq ehwalda hazir wang léchuen mesilisini hel qilsa, jemiyettiki qarshiliq heriketlerge ilham bergenlik bolup qélishi mumkin, dep endishe qilidu.

Xitayda hazirqi emeldarlar bek chirikliship ketken. Kommunist partiye mushundaq chiriklerge tayinidu. Eger ularning birini bir terep qilsa, xelq hemmila jayda shundaq qarshiliq bildürüshi mumkin. Qalghan chirik emeldarlarnimu ümidsizlendürüp qoyushi mumkin. Démek kommunist partiye hazir muqimliqni saqliyalmasliqtin ensirep, hazirqi waqitta emeldarlardiki chiriklikni, bolupmu merkezge biwaste baghlinidighan emeldarni bir terep qilishqa juret qilalmaydu. Emma bu yighinda, emel tutush nepsi taqildap kétiwatqan chirik emeldarlar jiddiy heriket qilishi mumkin. Biz buni közitiwatimiz. Emma chetellerde turuwatqan mendek kishiler hemmimiz bundaq chirik emeldarni bir terep qilishni ilgiri sürimiz.

Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/4-xitay-omumi-yighini-09152009194831.html/story_main?encoding=latin