Ürümchidiki Dil Yarisini Saqaytish, Herbiy Qoshun Toplashni Emes Siyasiy Islahat Élip Bérishni Telep qilidu

Muxbirimiz Jüme
2009-09-09

Amérikida chiqidighan wol strit jurnili gézitide "shinjang ensizchilikte" namliq bir parche mulahize maqalisi élan qilindi. Maqalide uyghur élide nöwettiki weziyetni keltürüp chiqarghan amillar üstide tehlil élip bérilghan we ürümchidiki "dil yarisi" ni saqaytishning, herbiy qoshun toplashtin bashqa yene köprek siyasiy islahat telep qilidighanliqi ilgiri sürülgen.


YouTube Din élinghan bu süretler kirishtürmiside, 5 - Iyul ürümchi qanliq weqesidin kéyin chetel metbuatlirining xewerliride bérilgen körünüshler, yeni 7 - Iyul künidiki uyghur ayallirining namayishi jeryanida ayallar we balililarning uchrighan muamilisi, 13 - Iyul küni yüz bergen xitay saqchilirining 2 uyghurni étip öltürgelik weqesi, shundaqla 6 - Iyuldin kéyin, ürümchidiki xitay puqralirining qandaq qorallanghanliqi we urümchi kochilirida uyghurlarni "owlap" yürüp, uyghurlarni urup öltürüshliri körsitilgen.

Mezkur maqale, wol strit jurnili gézitining 8 - Séntebirdiki sanigha bésilghan. Maqale mundaq bashlinidu: " pasha chéqiwalghan yerler asanla irqiy öchmenlikni menbe qilghan shpiris hujumi bilen arilashturuwétilse, éniqki, bu yerde mesile bar."

Maqalide, uyghur élide yolgha qoyulghan bixeterlik tedbirlirining barghanche yamanliship bériwatqanliqi, bolupmu xitay hökümiti bu yerde yürgüzgen qattiq qol siyaset tüpeyli téximu nacharlashqanliqi ilgiri sürülgen.

Maqalide, uyghurlar bilen xitaylar arisidiki jiddiylikning yéqinqi bir nechche ay ichide, yillardin buyanqi eng yuqiri chekke yetkenliki otturigha qoyulghan we: " otken 60 yil mabeynide béyjing dairiliri shinjangda xitaylarning mewjutluqini salmaq qedem bilen köpeytip mangdi we özining mezkur rayondiki kontrolluqini mustehkemlidi. Ular bu qedemni jinayetchilerge we xiyali bölgünchilerge’ zerbe bérish meqsitide 1996 - Yili bashlanghan' qattiq zerbe bérish' herikiti jeryanida téximu tézletti" déyilgen.

"Uyghurlarning hayatliq yoli weyran qilindi"
Maqalide, yer meydani xitayning 6 den bir qisimni igileydighan, néfit zapisi eng mol uyghur élining béyjing dairiliri uchun intayin muhim ehmiyetke ige ikenliki, xitay hökümiti uyghu élige salghan mebleghlerdin uyghurlarning behrimen bolalmighanliqi körsitilgen we: " uyghurlar iqtisadi yüksilishning sirtida qalduruldi hemde ularning hayatliq yoli weyran qilindi," dep otturigha qoyulghan.

Maqalide bu xil siyasetlerning köpinchisini siyasiy byuro ezasi we 1995 - Yilidin uyghur élide bashliq bolup kéliwatqan wang léchüenning bir qolluq yürgüzgenliki we uning uyghur élide iqtisadiy tereqqiyatqa egiship diniy, medeniy erkinlikini asta - Asta boghup kelgenliki, wang léchüen uyghur élide yürgüzgen siyasetning nöwettiki xitay reisi xu jintaw eyni waqta tibette yürgüzgen siyasetke tamamen oxshaydighanliqi, bu ikkiylenning ittipaqdash ikenliki ilgiri sürülgen.

Maqalide ürümchi weziyitining nöwettiki ehwali bir qur tonushturulghandin kéyin, uyghur élide uchur qanallirining qamal qilinishi bilen uyghur, xitay arisidiki öchmenlikining chongqurlashqanliqi, xeterlik ösek sözlerning ishenchlik uchurlarning ornini alghanliqi, netijide buning yingne hujumidiki ensizlikni téximu ulghaytqanliqi otturigha qoyulghan we: " yüzligen bu xilidiki ehwallarda doxturlar yingne kirgen orunni tapalmighan. Hökümetmu düshenbe küni, bu xil ehwalni tasadipiy étirap qilip, ösek soz tarqatqanlarni türmige tashlaydighanliqini uqturdi" déyilgen.

"Béyjing tereqqiyat yölinishini bingtuenge qaratti"
Düshenbe küni, xitay siyasiy meslihet kéngishining reisi ja chinglin, az sanliq milletlerning turmush sewiyisini ilgiri sürüsh, milletler ittipaqliqini yaxshilashtiki muhim nuqta dep körsetken idi.

Halbuki, wal strit jurnili gézitide bérilgen maqalide, xitayning bu xil siyasiy köz qarishigha qarishi pikir ilgiri sürülgen we xitay hökümiti otturigha qoyup kéliwatqan az sanliq milletlerning turmush sewiyisini östürüsh siyasitining uyghur élini bügünki halgha élip kelgenliki körsitilgen.

Maqalide mundaq déyilgen: "béyjing dairiliri bu ölkige pulni tökme qilip élip kirdiyu, soda tereqqiyat yölinishini yérim herbiy guruh bingtuenge qaratti. Emma, yuqiri turmush sewiyisi bolsun, bolmisun bu zéminda esirler boyi yashap kelgen uyghurlar özining négizlik diniy we medeniy erkinlikini saqlap qélishqa tirishatti."

Maqalide, xitay hökümitining uyghurlargha shu xildiki erkinlikini bérishtin ibaret anchiki siyasiy islahatning ornigha, uyghur élide xitay rehberlirining 5 - Iyuldiki namayishni cheteldiki uyghur siyasiy paaliyetchilerge dönggep qoyghanliqi otturigha qoyulghan we mundaq déyilgen:" shinjang hökümet emeldarliri amérikida olturushluq yashinip qalghan uyghur ayal rabiye qadir namayishini bash bolup teshkillidi dep eyiblidi. Uning shinjangdiki aile tawabiatliri we soda sariyigha parakendichilik sélish üchün nurghun waqit we küch serp qildi."

Maqale axirida xitay hökümitining rabiye qadir soda sariyini pütünley chéqiwetmekchi bolghanliqi otturigha qoyulghan we eger xitay hökümiti uyghur élide puqralar tinch yashisun deydiken, yéngi soda saraylirini köplep sélishtin özgichirek charilerni oyliship körüshi lazimliqi otturigha qoyulghan.

Maqale wal strit jurnili gézitining "baha" sehipisige bésilghan, aptorning ismi bérilmigen.

Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/siyasiy-islahat-muhim-09092009194453.html/story_main?encoding=latin