Tengri alemlerni yaratqanda, biz uyghurlarni NURDIN apiride qilghan, Turan ziminlirigha hökümdarliq qilishqa buyrighan.Yer yüzidiki eng güzel we eng bay zimin bilen bizni tartuqlap, millitimizni hoquq we mal-dunyada riziqlandurghan.Hökümdarlirimiz uning iradisidin yüz örigechke sheherlirimiz qum astigha, seltenitimiz tarixqa kömülüp ketti.Uning yene bir pilani bar.U bizni paklawatidu,Uyghurlar yoqalmastur!

Tuesday, August 24, 2010

Yene Ikki Gumandar Aqsudiki Partlitish Weqesige Chétilip Tutuldi

Muxbirimiz Shohret Hoshur
2010-08-23

Muxbirimizning aqsudiki yerlik ahale we saqchi organliridin igilishiche, tünügün xitayning aqsu sheherlik saqchi idarisi razwétka bölümi 19 ‏- Awghust küni yüz bergen aqsudiki partlitish hujumigha chétishliq dep qaralghan yene ikki gumandarni tutqun qilghan.


Ashkarilinishiche, mezkur partlitish hujumi yüz bérishtin 2 kün awwal, aqsu shehirining kökyar kentide xitay saqchiliri bilen uyghur qoralliq qarshilashquchilar arisida toqunush yüz bergen.

Xitay dairilirining aqsudiki partlitish weqesining bash ‏- Axiri heqqidiki melumatlarni yoshuruwatqanliqi melum bolmaqta. Tünügün aqsu shehiridiki 6 saqchixana we yerlik ahalilerdin igilishimizche, 19 ‏- Awghust küni partlitish hujumi yüz bérishtin 3 kün awwal, aqsu shehirining kökyar dégen jayida xitay saqchiliri bilen bir qanche uyghur qoralliq qarshilashquchilar arisida toqunush yüz bergen.


Yene ashkarilinishiche, xitay saqchiliri tünügün, aqsudiki partlitishqa chétishliq dep qaralghan yene ikki gumandarni tutqun qilghan. Gumandarlar, aqsu sheher yaqisidiki yuqiri süretlik yoldiki bir köwrükning astida yoshurunup yatqan yéride tutulghan. Tünügün yene 19 ‏- Awghust partlitish weqesige chétilip 2 gumandar tutqun qilinghan.

Melum bolushiche, köwrükning astidin tutulghan ikki gumandar, 19 ‏- Awghust partlitish élip barghan hujumchining shérikliri dep qaralmaqta we ikki gumandarning tutulghanliqini aridin 2 sotkigha yéqin waqit ötken bolsimu, axbarattin yoshurun tutmaqta. Biz bu ehwalni téximu tepsiliy uqush üchün, aqsu sheherlik dölet bixeterlik saqchiliridin ehwal igiliduq.

Xitay dairiliri kokyardiki weqeni, qanun saheside mexsus uqturush tarqitip uqturghan, emma axbaratqa ashkarilimighan. Saqchilar, kökyardiki toqunushta, bir kishi ölgen we bir ayal kishi tutqun qilinghanliqini bildürgen bolsimu, lékin qumbash saqchixanisining yéza we kent doxturxanilirida tekshürüsh élip barghinigha qarighanda, kökyardiki toqunushta yene bir qisim kishilerning yaridar bolghanliqi we qachqanliqi melum bolmaqta.

Buningdin bir qanche kün burun xitay tor betliride, aqsudiki xitay ahaliliri pikir bayan qilip, saqchilarning partlitish weqesidin awwal, bir türküm oq- Dora qatarliq partlitish buyumlirini pash qilghanliqini, buning bilen neq meydanda weqe kélip chiqqanliqini, hökümetning bolsa bu uchurlarni yoshuruwatqanliqini bildürgen idi.

Weqening waqit tertipidin qarighanda, kökyardiki toqunush, dolan köwrüktiki partlitish we yuqiri süretlik tashyolda mökünüsh weqelirining bir- Birige chétishliq ikenliki, emma xitayning bulardin peqet, partlitish weqesinila axbaratqa ashkarilighanliqi melum bolmaqta.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/aqsuda-2-kishi-tutuldi-08232010190702.html/story_main?encoding=latin 

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Sunday, August 22, 2010



“Sherqiy Türkistan 5-Iyul Xelq Inqilawi”ning Teshkilligüchiliri We Yétekligüchiliri Kim?

Aptori-Otuken

Xitay “Sherqiy Türkistan 5-Iyul Xelq Inqilawi”ni dolet ichi-sirtidiki 3 xil kuchler teshkillik we pilanliq halda birlikte kelturup chiqarghan topilang” dep eyiplep keliwatidu.

Bir herketning teshkillik we planliq bolghanliqi hergiz bu herketning xarektirini-heq yaki naheqliqini - belgileydighan amil emes, u peqet shu herketning chong yaki kichik, puxta yaki ajiz herket ikenlikini korsitidighanla bir amil. Shunga Xitayning teshkillik ve planliq degen eyiplimisige izchil ve shiddetlik qarshiliq korsitip ketishimizning hajiti yoq; Eger teshkilliguchilerni jazadin qoghdash uchun, shundaq ret qilghan bolsaq, ular jazagha hokum qilinip bolghandin keyin, ularni yoshurushimizning hajiti tugigen bolidu;

Yene bir nuqtidin, Xitay, xitay kompartiyisining hokumranliqini birdin bir qanunluq dep tonuydighan we xitay dolitining putunlikini muqeddes dep bilidighan bir dolet bolghanliqi uchun, uning oz kontrolliqining sirtidiki bir teshkillinishni, bolupmu dolet putunlikige tehdid dep qarighan herketni jinayet dep sanishi ozlirining hakimiyet pelsepisige uyghun; emma xitaydin ayrilishni ghaye qilghan Uyghur teshkilatliri uchun, Uyghurlar teripidin elip berilghan bir milliy herketning teshkillik ikenlikini ret qilish oz pelsepisini ret qilish demektur.Bir herketni bashqilargha toghra dep qobul qildurush uchun, aldi bilen uni ozi inkar qilmasliqi kerek.

Uningdin bashqa, Weqeni planlighuchi we teshkilliguchilirini tepish xitayning ularni jazalishi we bashqilarni ibret aldurishi uchun muhim bolghinidek, ularni tepish, ularning namini ve rohini mesh’elge aylandurush we bayraqlashturush milliy herketning izchilliqi we janlinip mengish uchun zorurdur.

Cheteldiki teshkilatlirimizning weqeni teshkillimigenliki hich kimge sir emes, emma cheteldiki paaliyetlerning we teshwiqatlarning weqening kelip chiqishigha yaki kolimige belguluk tesir korsetken bolushi mumkin we buning ejeplinidighan we endikidighan hich teripi yoq; bugun Amerikidiki Yehudi jamaitining, Israiliyige tesir korsutush uchun, Fransiyediki Ermeniylerning Turkiyediki Ermeniylerning hayatigha tesir korsitish uchun qiliwatqan paaliyetliri qanchilik heqqaniy bolsa, muhajirettiki Uyghurlarning weten ichidiki Uyghur weziyitige tesir korsitishi shundaq heqqaniydur.

Undaqta weqeni kim planlidi? Kim yetekchilik qildi?

Bu yerde eskertilishke tegishlik yene bir nuqta bar, u bolsimu, 5_iyul weqesi yalghuz namayishla emes, yalghuz qirghinchiliqmu emes, belki, namayish, isyan we qirghinchiliqtin ibaret 3 xil herketning birleshmiisidur yeni "Sherqiy Türkistan 5-Iyul Xelq Inqilawi"dur. Weqening her uch qismi bizning bugunki realliqimiz. Namayish millitimizning milliy we demogiratik engining we teshkillinish iqtidarining ipadisi; isyan millitimizning etiqadiy kuchining we qehrimanliq rohining namayendisi; qirghinchiliq bolsa, mehkum milletliki seveplik charisizliqi/ajizliqining korunushi.Teximu muhimu bu uchi birliship , millitimizning yeqinqi yuz yilliq hayatinining yighinchaqlanghan korunushidur. Mana bu her uch qismini teshwiq qilishqa we xatirleshke ihtiyajimiz bar;( peqet qaysi qismini qaysi sorunda bekrek gewdilendurush teshikilatchiliq sapayimizgha baghliq mesile).
Undaqta “Sherqiy Türkistan 5-Iyul Xelq Inqilawi” ning yetekchirinimu 3 nuqtidin izdishimiz kerek:

Weqening qirghinchiliq qismining yetekchisi Wanglechuen bilen Nur Bekri ikenliki eniq. Namayish we Isyan qisminingchu? Bu timida musteqil tekshurush elip berilish mumkinsiz bolghini uchun, axbarat uchurliri we sot hokumliri we tehlilge tayanmay bashqa amalimiz yoq.

Hazirghiche elan qilinghan axbarat we sot hokumliride , xitay urup-cheqish dep atighan-bu maqalide isyan dep atalghan- isyanning yetekchilirini bayqughidek derijide melumat yoq. Emma namayishning yetekchilirini koreligudek derijide melumatlar mewjut. Xitayning CCTV’sida otken yili oktebirde elan qilinghan “5-Iyul Weqesining bash-axiri” degen 3 qisimliq hojjetlik filimide , namayishni teshkilliguchilerning Exmet Tursun, Muhter, Gulmire Imin, Mehemmet Abdulla, Gulnisa Memet Qatarliq 6 kishi ikenlikini elan qildi,ularning namayish heqqide 3 qetim yighin achqanliqi qatarliq pakitlarnimu ularning oz eghizidin bayan qildurdi .

Xitay axbarati, xitay doliti uchun xizmet qilidu, shunga elwette u otturigha qoyghan pakitlargha her waqit guman bilen qaraymiz,emma heqqaniy herketning pakitigha izchil halda guman bilen qarash ehmiyetsizla emes, bashta diyilgen sevepler tupeyli paydisiz.

Mentiqiy nuqtidin qarighanda, nechche ming kishilik bir namayishning peqetla teshkilsiz bolushi, hetta kozimiz korgen 5-Iyul namayish uqturushining muzakirisiz bolushi mumkin emes.
Uning ustige Xitayning namayishning heqiqiy planlighuchilirini yoshuriwelishqa ehtiyaji yoq; choqum tepip chiqip elan qilishi kerek, namayishning planlighuchilirini tapalmasliqi ehtimalliqi teximu ajiz,

RFA, yeqinda , bu yil 4 -ayning 1-kuni Gulmire Imin Isimlik bir xanimning qanunsiz namayish teshkillesh “jinayiti” bilen eyiplinip muddetsiz qamaqqa hokum qilinghanliqi, oxshash kunde Gulmire Imin bilen birlikte jemiy 6 kishi ustidin hokum chiqirilghanliqi, Gulmiredin bashqa yene ikki kishige muddetsiz qamaq jazasi, qalghan 3kishiige oxshimighan mudetlik qamaq jazasi berilgenliki heqqide xever berdi.
Shunga keskin halda diyeleymizki, Xitayning filimide namayishni planlighuchiular heqqide korsitilgen pakit toghra: 5-iyul Namayishining teshkilliguchiliri, Exmet Tursun we Muxter qatarliq oghlanlirimiz, Gulmire Imin we Gulnisa Memet qatarliq qehriman xanim qizlirimiz.. Xitayning mezkur filmida Exmet Tursun namayishni planlighan 6 kishilik gurupning beshi dep korsitilgen, Muxter ve Gulmire Imin uning gholluq ikki yardemchisi supitide korsitilgen. Biz hazir Gulmire Iminning Aqsu shehiride tughulup chong bolghanliqi, Xinjiang Onwirstida Terjimanliqta oqughanliqi, Urumchi shehiri tengritagh rayonidiki 30-40ming nopusluq sherqi qowuq ahalaler komititining mudiri bolghanliqini bilduq, emma biz Exmet Tursun bilen Muxterning selkin torining bashqurghuchiliri ikenlikidin bashqa hichqandaq uchurni bilmeymiz. Emdilikte mana bu oghlanlarning kimlikini, tarixini, aile-tawabatini eniqlap chiqish, ularning hayat paaliyitini kitaplashturush; aile-tawabatigha qolimizdin kelishiche maddiy-meniwy yardem berish, bundin keyinki milliy herket programimizda muhim bir mezmuni supitide orun elishi kerek.

“Sherqiy Türkistan 5-Iyul Xelq Inqilawi”ni , Xitay urup cheqish dep atighan, bu maqalida bolsa isyan dep atalghan qismining aldin planliq bolup-bolmighanliqigha hazirche bir nime diyish tes, chunki weqening waqit tertiwige yeni namayish jawapsiz qalghan we namayishchilar tutqun we atqingha duch kelgendin keyin, isyan kelip chiqqinigha qarighanda , isyan planliq emes; emma birqanche saetning ichide peyda bolghan oluk we yaridar sanidin qarighanda plansiz bolushimu natayin. Emma qandaqla bolmisun, shu kun shu meydanda birqanche kishining bashlamchiliq qilghanliqi, isyangha chaqiriq qilghanliqi choqum.

Sherqiy Türkistan 5-Iyul Xelq Inqilawi yetekchiliri qanchilik qimmetlik bolsa, isyanning yetekchilirimu az degende shunchilik qimmetliktur, xitayning namaysihni teshkilligenlerni muddetsiz qamaq bilen jazalap, isyangha qatnashqanlargha olum jazasi beriwatqanliqi bu nuqtini izahlighuchi yene bir pakit pakiti. Shunga 5-Iyulning isyan qismining yetekchilirini tepish we xatirileshmu esimizdin chiqmasliqi kerek.

Yetekchilerning, qehrimanlarning ejri we tohpisini mueyyenleshturush milliy hertkette yalghuz burch mesilisila emes, belki waz kechilmes bir tedbir mesilisidur.

http://www.wetinim.org/forum/viewthread.php?tid=9516
Aqsudiki Partilitish Weqesi Heqqide Oylighanlirim

Aptori:M.Sayrami

5 – iyol Ürümqi qirghinchiliqidin buyan pütün Sherqiy türkistan miqyasida Uyghurlargha qarita keng kölemlik tutqun qilish we öltürüsh herikiti elip barghan Xitay hakimiyiti, < emdi chentularning milliy iradisi we küresh jasariti tamamen sundi, milliy bölgünchilerning tayanch küchlirining hemmisini yoqattuq, Xin jing hazir tenich we muqim > dep taza körenglep yürgen bir peytte Aqsuda zor partilash weqesi yüzberip, bu rayonda mustemlikichilerge we unung sadiq ghalchilirigha qarshi küresh uchqunlirining hech bir zaman öchmeydighanliqi Dunya jamaetchiliki aldida yene bir qetim namayen qilindi.

Bu qetimqi partilashtin keyin, chetellerdiki uyghurlar arisida oxshimighan qarash we pikirler otturigha chiqti, chünki, bezi xewerlerdin melum bolushiche, Aqsudiki partilashta ölgen we yarilanghanlarning hemmisi digüdek wetendiki xelqimiz teripidin < suxenchiler > dep atalghan we yerlik dehqanlardin terkip tapqan asasi qatlam amanliq saqlash xadimliri idi.

Bezi qerindashlirimiz, partilashta Uyghurlarning ölgenlikidin qattiq epsuslanghanliqini ipade qiliship, bu heriketni elip barghan kishilerni < xata nishangha hujum qilghan > dep eyiplise, yene bezi qerindashlirimiz bu qetimqi hujum nishanining toghra ikenlikini, Aqsudiki partilashning emiliyette bolsa 90 – yillarning otturliridin etibaren pütün Sherqiy türkistan miqyasi boyiche bashlitilghan Milliy xayinlargha zerbe berish herikitining dawami ikenlikini, chünki asasi qatlam partiye teshkilatliri we yeziliq saqchixanilar teripidin uyushturulghan amanliq saqlash etretlirining xelqimizge zor balayi – apetlerni elip keliwatqanliqini bayan qilishmaqta.

Hemmige melum bolghinidek, 90 – yillarning otturlirida Qeshqer Heytgah mesjitining imami we < aptonom rayonluq siyasi kengesh > ning muawin reyisi Harunhan Hajimning qestke uchrash weqesi bolsa shu mezgillerde bashlitilghan milliy xayinlargha zerbe berish herikitining yuquri pellisi idi.

Men, Xitay hakimiyitining her derijilik partiye we Hökümet organlirining ichki qurulmisini we fonkisiyonini nahayiti pishshiq bilidighan birsi bolush süpütüm bilen, yuqarqi ikki xil qarashning ikkinchige qoshulimen, meningchimu bu qetim Aqsuda yüzbergen partilitish weqesi bolsa 90 – yillarda bashlitilghan Milliy xayinlargha zerbe berish herikitining dawamidin ibaret.

Bügünki künde Sherqiy türkistanda kochimu – kocha, mehellimu – mehelle, öymu – öy timisqilap yürüp kimning namaz oqughanliqini, kimning roza tutqanliqini, kimning ayalining pilandin sirt hamildar bolghanliqini, kimning hökümettin narazi boluwatqanliqini, kimning Diniy telim eliwatqanliqini, kimning chetelde tuqqini barliqini ..., qisqisi, yeza – qishlaqlarda bichare dehqanlarning olturghan – qopqinini udulluq yeziliq partikomlargha we yeziliq saqchixanilargha melum qilip turidighanlar del mana shu amanliq saqlash xadimliridin ibaret.

Qandaq kishilerning amanliq saqlash xadimi bolalaydighanliqi heqqidimu tepsili melumatim bar, amanliq saqlash xadimliri adette yeza – kenit we mehellilerdiki Kompartiyege sadiq qizilpachaqlardin, dinsiz, imansiz, ghurorsiz, waqti kelgende ata – anisighimu yüz – xatire qilmaydighan oghri, qimarwaz, neshikesh we xeroyikesh lükcheklerdin terkip tapqan bolup, bular siyasiy, iqtisadiy we qanuniy jehettin alahide emtiyazdin behriman qilinghan, ular sella gumanliq dep qarighan kishilerni xalighanche tutush, solash, qiynash, hetta zörür tepilsa öltürüsh hoqoqigha ige, milliy we diniy hessiyati sel – pella küchlük bolghan insanlar bu etretke herdiz kirelmeydu, amanliq saqlash etritige qobul qilghuchilarning 3 ewladi sürüshtürülidu, uruq – tuqqanliri ichide < milliy bölgünchilik we qanunsiz diniy paaliyetler > bilen shughullanghanlar bolmasliqi shert ... waha – kazalar ...

90 - yilidiki Barin inqilabidin keyin Xitay hakimiyiti, < asasi qatmal partiye teshkilatlirini kücheytish > digen shoarni kötürüp chiqip, iqtisadi jehette ghayet zor meblegh ajritip, Uyghurlar zich olturaqlashqan jenobi rayonlardiki asasi qatlam partiye – hökümet organlirini alahide kücheytti, yezilarda mexsus saqchixanilar quruldi, yeziliq partikom we saqchixanilarning teshkillishi bilen yeza kenit we mehellilerde Kompartiyege sadiq ghalchilardin terkip tapqan yuqarqidek amanliq saqlash etretlirini qurup chiqip, Uyghur dehqanlirini qattiq nazaret astigha elip keldi.

Uyghurlar zich olturaqlashqan jenobi rayonlardiki asasi qatlam partiye teshkilatlirining asasliq wezipisi qandaqtur Xitay hakimiyitining teshwiq qilghinidek Dehqanlarni bay qilish emes, belki atalmish < 3 xil küchler > we < milliy bölgünchiler > din mudapiye körüshtin ibaret.

Nöwette Sherqiy Türkistanda asasi qatlam partiye teshkilatlirining sani 66 ming 800 bolup, bunung ichide 3700 partiye komutéti, 3500 partiye bash yachikisi we 59 ming 600 partiye yachikisi bar.

Sherqiy türkistanda < azsanliq millet > tin bolghan partiye ezalirining sani 456 ming 900 neper bolup, omomiy partiye ezalirining 38.75 pirsentini teshkil qilidu..

Kéyinki yillardin buyan Xitay hakimiyiti kompartiye ezalirini siyasi, iqtisadi we ijtimayi jehetlerde alahide imtiyazlardin behriman qilghini üchün, yeza – qishlaqlardiki kompartiye ezalirining sanida yildin – yilgha eshish körülmekte.

Adette Jenobi rayonlardiki yeza – qishlaqlarda yeziliq partikomdiki birqanche neper Xitay emeldarni hisapqa almighanda asasi jehettin Xitay köchmenliri yoq, shundaq turughluq nime üchün bir yeza yaki mehellide Xitay hakimiyitige qarshi birer heriket pilanlansa derhal pash bolup qalidu ?

Nime üchün birer küreshchimiz bashqa yurtlardiki yezilargha qechip berip özini daldigha alsa derhal tutulup qalidu ?
Nime üchün shunche chet yeza – kenitlerde qurulghan yoshurun diniy mektepler asan ashkarilinip qalidu ?

Nime üchün Xitay emeldarliri chong shehrlerde olturuwelip birer yezida qaysi uyghurnung nime digenliki, qaysi ayalning hamildar bolghanliqidin udulluq xewer tepip turidu ?

Buni qiliwatqanlar yezilargha möküwalghan Xitaylar emes, belki özimizning ichidin chiqqan milliy munapiqlardin ibaret, buxil munapiqlarning xelqimizge salghan ziyini az bolmidi, shunung üchün weten ichidiki küreshchilirimiz millitimizge pütmes – tügimes apetlerni elip keliwatqan milliy xayinlargha zerbe berish zörüriyitini chongqur hes qilghan, bu, weziyetning teqezzasi idi, elwettiki buxil zerbe berish herikitining ünümimu nahayiti obdan boldi, bu heqte keyin ayrim toxtulimen.

Shunga biz chetellerdiki uyghurlar weten ichidiki küreshchilirimizning yürgüziwatqan yuqarqidek istiratigiyesige hörmet qilishimiz lazim.

Elwettiki men shexsen özem meyli Uyghur yaki bashqa millet bolsun, bigunah insanlarning ölüshini xalimaymen, teror digen uqum heqqide Demokratik eller teripidin bekitilgen pirinsiplargha emel qilghan asasta oxshimighan usol we shekilde, shundaqla türlük leniyelerde küresh qilishning, milliy herikitimizning tereqqiyati üchün tolimu paydiliq bolidighanliqigha ishinimen !

Shni unutmasliqimiz lazimki, Sherqiy türkistanning nami < xin jiang > dep özgertilgen 1884 - yilidinbuyan wetinimizde mustemlikichi hakimiyetlerge we unung ghalchilirigha qarshi urush hem toqunush weziyiti mewjut bolup keldi, mesilen, 20 - esirning bashliridiki Tömür xelipe qozghilingi, 30 - yillardiki milliy inqilap, 40 _ yillardiki milliy inqilap, 50 - yillarning bashliridiki Qumul, Ili we Jenobi rayonlardiki milliy inqilaplar, 60 - 70 - yillardiki milliy inqilaplar, 80 - yillarning bashlirida Qeshqer rayonida yüzbergen milliy inqilaplar, 90 - yilidiki barin inqilabi, 90 - yillarning otturliridin etibaren herqaysi rayonlarda elip berilghan qarshiliq körsütüsh heriketliri, 97 - yilidiki Ghulja herikiti, Kosrap weqesi, 2008 - yilidiki Qeshqer Semen yoli weqesi, 5 - iyol ürümqi herikiti, bu qetim Aqsuda yüzbergen partilitish weqesi ... buxil hadisilerni sanap tügütüsh mumkin emes.

urush we toqunush bolghan iken, elwette ölüm - yetimdin saqlinish mumkin emes, Sherqiy türkistandiki urush we toqunushlarning we bu jeryanda meydangha kelgen ölüm - yetimlarning jawapkari hergizmu Uyghurlar emes, chünki uyghurlar öz wetinide we öz tupriqida küresh qiliwatidu !

http://www.wetinim.org/forum/viewthread.php?tid=9506

Saturday, August 21, 2010



Sen Bilen Méning Perqim



Aptori:Wetinim



Sen déding: Wetenni ténichliq yolidiki küresh bilen azat qilimen.

Men dédim: Xamxiyalgha esir bopsen. Qoralsiz hakimiyet bolmaydu. Musteqilliqni tiligenge bermeydu.

Sen déding: Amérika, Yawrupagha tayinimen.

Men dédim: Bir Allahtin bashqisigha ishenmeymen.

Sen déding: Düshmen küchlük, biz ajiz, teng kélelmeymiz. Gheripke tayinishtin bashqa charimiz yoq.

Men dédim: Biz küchlük, düshmen ajiz zamanlarmu bolghan. Allah irade qilsa, küchlükler ajizlarning qolida halak bolidu. Öz özimizge tayinimiz.

Sen déding: Zorluqqa tayinish jinayet.

Men dédim: Zorluqqa süküt qilish eng zor jinayet.

Sen déding: Zorluq yolidiki küreshte köp qan tökülidu. Millitimiz qirilip kétidu.

Men dédim: Zulumgha bolghan sükütte milletning nesli qurup kétidu. Qan bilen paklanmighan tupraqta erkinlik qed kötermeydu.

Sen déding: Zorawanliq __ térroristliqtur. Térroristlar insaniyetning düshmini.

Men dédim: Azatliq yolidiki küresh __ Térrorizimgha qarshi küreshter. Dölet térrorigha milliy, insaniy irade bilen taqabil turush heqqaniyliqtur. Insaniyet heqqaniyetning düshmini emes.

Sen déding: Uyghurlarning zorawanliq heriketliri xitay hakimiytini aghduralmaydu.

Men dédim: Atalmish adaletperwerlerning hésdashliqlirimu xitayning zorawanliqini chekliyelmeydu.

Sen déding: Zorawanliqtin millitimizge menpiet yetmeydu.

Men dédim: ténichliq perwerliktinmu qilche menpiet yetmeydu. Zorawanliq hich bolmisa, aqqunlar kelkünige toghan salidu. Risqimizgha topa chéchiwatqanlarning sanini azaytidu. Bunisi réal menpiet.

Sen déding: Zorawanliqning istiqpali yoq.

Men dédim: Azatliqni zorawanlar qolgha keltüridu. Bügünki térrorluq __ etiki hakimiyet qurulushining hul téshi.

Sen déding: Zorawanliqni qollash jinayet.

Men dédim: Qehrimanliqni haqaretlesh asiliq. Milliy, Diniy,Insaniy iradige qilinghan haqaret eng büyük jinayettur!

Sen déding: Men insaniyetning közige qatil bolup körünüshni xalimaymen.

Men dédim: Men insaniyetning közige qul bolup körünishni xalimaymen. Bashqisigha perwayim pelek.

Sen déding: Ikkimizning perqi, birimiz gülni yaxshi körimiz, yene birimiz qanni.

Men dédim: Asaretlik hayattimu gülge mehliya bolup ötken erkekning qelbide ghururning izi qalmighan bolidu. Düshminining qénigha zar bolup ötken erkekning qelbide bolsa, adimiylikning asasi yoqalmighan bolidu. Bügün, Ming ashiqtin bir qehriman ulugh!

http://www.wetinim.org/forum/viewthread.php?tid=9498

Wednesday, August 18, 2010


Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti We Parlaménti Nöwettiki Weziyitimiz Heqqide Muzakire Élip Bardi

Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümiti 2010-yili 18-Awghust küni Hökümet Dayimiy Meslihet Kéngishi  ezalirining jiddiy shekildiki télifon yighinini chaqridi. Yighingha Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining Dayimiy Meslihet Kéngishi ezaliridin Sherqi Türkistan Sürgündiki Hökümiti Prezidénti Ahmet Igemberdi ependi, Parlamént Reyisi Sultan Mehmut Keshqiriy ependi, Bash ménistir Ismayil Chengiz ependi,  Muawin bash ménistir Hizirbek Gheyritulla ependi, Kultur we We Teshwiqat Ménistiri Korash Atahan qatarliq muhim shexisler qatnashti.

Yighin qatnashquchilliri eziz wetinimiz Sherqiy Türkistanning weziyiti we hökümitimizning nöwettiki xizmetliri heqqide keng türde muzakire élip bardi.
Yighinda Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümiti qurulghandin kéyinki ishlengen xizmetler bir qatar eslep ötüldi.Shu asasta tashqiy we ichkiy, siyasiy we ijtimayi sewepler tüpeylidin duch kéliwatqan meselilermu muzakirige qoyuldi.

Yighinda qatnashquchilliri hökümitimiz teripidin ishlengen xizmetler weten we millitimizning tamamen kütken yéridin chiqalmighan bolsimu, dawayimizda mushu bir dewirde kam bolsa bolmaydighan istiratigiylik ijabiy qimmetke ige intayin muhim jeryanlarni bésip ötüwatqanliqini, elbettiki saqlanghan meselilernuingmu nahayiti éghir ikenlikini, xelqimizning nazariti we tenqitlirini qobul qilidighanliqini, tejirbe sawaqlarni yekünlep kéyinki basquchta ishlinidighan xizmetlerde örnek qildurushning muhimlighini tekitleshti.

Yighinda yene Xitay tajawuzchillirining wetinimiz Sherqi Türkistanda yürgüziwatqan érqiy we kultural qirghinchiliqliri yetmigendek, weten siritida paaliyet qiliwatqan Sherqiy Türkistan teshkilatlirigha we gholluq shexislerge qaritilghan aghdurmichiliq we buzghunchiliq xaraktirliq hujumlirining küchüyüp kétiwatqanliqi misallar arqiliq pash qildi, ortaq bolghan siyasiy ghayimiz we milliy menpeetimiz yolida teshkilatlar ara birlik barawerlikke hörmet qilghan asasta her türlük munasiwetlerge ehmiyet birishimizning jiddiy ihtiyaji we Xitay tajawuzchilliri xelqimiz arisida sünniy shekilde peyda qiliwatqan ziddiyetlerdin xaliy bolishimizning muhimliqi qatarliqlarnimu tekitlendi.

Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümiti Prezidenti Ahmet Igemberdi ependi muhim söz qilip, Xelqara weziyetning dayim bir xil turmaydighanliqi, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining xizmetliriningmu birdinla janlinip kétidighan künlirige uzaq qalmighanliqini, Xelqimizning bu qurulushni saghlam tereqqiy qilduridighan minutlarning haman yétip kélidighanliqini, ulughwar ghaye we yüksek ishench bilen Xitaydin kéliwatqan Siyasiy, Iqtisadiy, Ijtimayi we Pissixik hujumlargha qayturma zerbe bérishtin ibaret milliy we wijdaniy kürishimizni qettiy dawamlashturup méngishimizni tekitlidi.


U yene Hökümet ezalirigha xitap qilip, jaylardiki Sherqiy Türkistan Milliy dawasini qiliwatqan teshkilatlarning paaliyetlirige aktip qatnishishni, xizmetlirini qollashni we ejdatlirimizning japada aldida rahette arqida turushtin ibaret güzel exlaqini her dayim örnek qilishni, milliy birlik we ittipaqliqqa tesir yétidighan söz herketlerdin uzaq turushni alahiyde tekitlidi.


Yighin qatnashquchilliri  yene Xitay istixbarat organlirining we bir uchum kimliki namelum bolghan yaman niyettiki kishilerning xelqimizning pikirini qalaymiqanlashturup, büyük milliy dawayimizning we hökümitimizning obrazini xunükleshtürüshke, xelqimizning birlik ittipaqliqigha ziyan yetküzüshke orunush qilmishlirini qattiq tenqitlidi. U yene Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti ezalirining, hökümet terkiwide turiwatqan mezgilde we Sherqiy Türkistan mustemlike astida turiwatqan ehwalda wetenge baralmaydighanliqini eskertti.


Parlament Reisi Sultan Mahmud Keshqiri ependi, Maynur Yusup we Azad Mahmudlarnıng Hıtay we mustemlike astidiki Sherqiy Türkistangha barghanliqining, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hokümetining Asasiy qanunining munasiwetlik maddillirigha hilap ikenlikini otturgha qoydi we ularni Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümiti we Parlamentidiki barliq wezipisidin qaldurup, hökümettin qoghlap chiqirish toghrisida teklip berdi. Bu teklip yighingha qatnashqan 5 kishidin 3 kishining qoshulishi we Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining Jumhur Reisi Ahmet İgemberdining testiqi bilen resmiy qarar süpitide maqullandi.Netijide Maynur Yüsüp we Azad Mahmudlar hökümettiki barliq wezipilliridin, parlament we kabinet ezaliqidin resmiy qaldurildi.

Yighin axirida Jumhur Reyisi Ahmet Igemberdi ilgiri Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitide Bash ménistir yardemchisi wezipisini ötigen Maynur Yüsüp we bashqa wezipilerde bolup kelgen Azat Mehmutlarning wetenge seper qilishtin awal hökümet xizmitidin istipa bergüzülgenlikini yighin qatnashquchillirigha uqturup, Ularning bundin kéyin herqandaq sharayitta Sherqi Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitige wekillik qilalmaydighanliqini, ular bilen alaqidar herqandaq meselide hökümetimizning jawapkar emeslikini jakarlidi.


Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümiti Medeniyet we Teshwiqat Ménistirliki


Korash Atahan

Kureshatahan@gmail.com

Tel:0049-157-75383806


2010-yili 8-Ayning 18-Küni Gérmaniye

Friday, August 13, 2010

Duna Wadisidin Altay Taghlirighiche Uchup Yürüdighan Majar Qarchighisi We Bu Heqtiki Zamaniwi Ilmiy Sinaqlar

Muxbirimiz Weli
2010-08-12

8‏ - Ayning 6‏ -, 7‏ - 8‏ - Künliri budapéshtta ötküzülgen qurultay (majarlarning qedimqi hun dewridin buyan dawamlashturup kéliwatqan eneniwi medeniyet paaliyiti) de körsitilgen maharetler heqqide teyyarlanghan programmilardin, duna wadisidin altay taghlirighiche uchup yürüdighan majar qarchighisi we bu heqtiki zamaniwi ilmiy sinaqlargha dair uchurlarni tonushturimiz.



Mehmud qeshqeri 'türkiy tillar diwani'da , türkiy xelqler qurghan döletlerni tonushturghanda 'majar' dep atighan xelqler, zamanimizda özlirimu namini 'magyar' dep yézip 'majar' dep teleppuz qilidu, bu millet 2010 ‏- Yil 8‏ - Ayning 6‏ - 7‏ - We 8‏ - Künliri budapésht shehirining bugash dégen sehrasida qurultay ötküzdi. Ular qedimqi hun dewridin buyan dawamlashturup kéliwatqan eneniwi medeniyet paaliyitini öz tilida 'qurultay' dep ataydiken.

Majarlar bu qurultayda, qedimqi medeniyet eneniliridin qarchigha mahariti körsetti.

Men qoligha qarchigha qonduruwalghan kishining yénigha bardim, men uninggha ' qush, lachin, shungqar, qarchigha' dégen qush namlirini éyttim, u shungqar, qarchigha dégen ikki sözni chüshendi we qolidikini körsitip 'karachun' dédi. Bu söz uyghurche qarchigha dégen qush namigha yéqin kéletti.

Bu qarchighichi qolidiki qarchighini qoyuwetti. Qarchigha texminen bir kwadrat kilométir dairidiki chimliq meydanni bir nechche qétim aylinip, her aylanghanda bir yuqiri örlep, asmanning qehrige kötürülgendin kéyin, qanat qéqishni toxtitip, yer yüzini közitishke bashlidi. Qushchi somkisidin bir némini chiqirip otlaqqa tashlighandin kéyin, qarchigha égizliktin oqtek étilip chüshüp oljini qamallap, qushchigha körsetkendin kéyin, yene uchup chiqip qushchining qoligha qondi. Qurultay ehli qedimdin qalghan örp - Aditi buyiche 'hay -Huyt' dep choqan sélip bu qarchighini tebriklidi.

Süret, 8‏ - Ayning 6‏ -, 7‏ - 8‏ - Künliri budapéshtta ötküzülgen qurultaygha qatnishiwatqan majar qarchighichi we uning qarchighisi.

Men inglizche bilidighan bir majar ziyaliysidin qarachun (uyghurche qarchigha) heqqide soal soridim. Uning manga sözlep bérishiche, majarlar qarchighini qushlar jemeti buyiche eng téz uchidighan, eng égiz örliyeleydighan, közi eng ötküz, eng sezgür , eng batur qush dep qaraydiken. Majar qarchighilirining bachkiliri her yili etiyazda qanat - Quyruqi yétilip bolghan haman, ularni ata qarchighilar sherqqe qarap uchurtup kétidiken.

Bu majar ziyalisining manga sözlep bérishiche, zamanimizda majar qarchighiliri heqqide her xil ilmiy sinaq we tetqiqatlar élip bérilghan. Köp yilliq sinaq, tetqiqat we közitishler arqiliq, majar qarchighiliri her yili duna wadisidin altay taghliri etrapigha uchup bérip -Kélip turidighanliqi, boynigha belge taqap qoyulghan majar qarchighiliri qazaqistan yaylaqlirida kishilerge körüngenliki hem ularning yene duna wadisigha qaytip kelgenliki, majar qarchighiliri yazda altay taghlirining ikki teripidiki rayonlargha kétip, küzde duna wadisigha qaytip kélidighanliqi, majar qarchighiliri bu dairining téximu sherq teripige yaki gherb teripige ötmeywatqanliqi, peqet duna deryasi etrapidin altay taghliri rayonlirighiche bolghan bipayan zémindila erkin uchup yüridighanliqi ispatlanghan.

Élip bérilghan ilmiy sinaqlardin melum bolushiche yene, her yili duna wadisidin altay taghlirigha uchup ketken majar qarchighisi bachkilirining 10% i qaytip kelmeydiken. Ular éhtimal barghan yéride yerliship qalghan bolushi mumkin yaki xeterge uchrighan bolushi mumkin.

Wéngiriyide yashaydighan 10 milyondin artuq majar xelqi 'duna' dep ataydighan bu derya budapésht shehirini késip ötidu. Bu meshur deryani türkler tuna, inglizlar dunube, gérmanlar donaw, ruslar dunay dep ataydu. Iniskilopidiyilerde bayan qilinishiche, duna wadisida yashaydighan majarlarning qarchighigha choqunidighan örp - Aditi bar. Bu örp - Adet majarlargha qedimqi hunlardin qalghan. Hun dewridin tartip hazirghiche bolghan uzun tarixta duna wadisida qurulghan döletlerge hökümranliq qilghan xanlar qarchigha simwolluq xantaji kiygen. Awam xelqning bash kiyimliri yaki turalghu bézekliridimu qarchigha simiwolliri omumlashqan.

Mehmud qeshqeri öz zamanisidila türkiy xelqning bir qismi dep jezimleshtürgen majarlar, zamanimizgha qeder özlirining qedimqi türk ewladi we uningdin burunqi hunlarning ewladi ikenlikini we shu zamanlarda shekillengen örp - Adetlirini untup qalmighan. Xitayche xen sulalisining orda tarixi bolghan 'xenname' de, buningdin 2 ming yillar burunqi hunlarning kimliki heqqide éniq bayanlar bar. Shundaqla, hazir xitay uyghur aptonom rayoni dep ataydighan rayonning, eyni zamanda hunlarning hökümranliqidiki sheher döletliri ikenlikimu mueyyen bayan qilinghan.

Hazir xitayning gensu ölkiside yashaydighan, xitayche 'yügü' dep atilidighan, antripologlar we tilshunaslar 'zamanimizdiki hayat qedimiy uyghurlar' dep teswirleydighan, barghanséri sani azlap kétiwatqan uyghurlarda saqlinip qalghan shungqargha choqunidighan örp - Adet , xuddi majarlarning qarchighigha choqunidighan örp - Aditige oxshap kétidu.

Budapéshtta ötküzülgen 2010‏ - Yilliq qurultayda, majarlarning qarchighigha choqunidighan örp -Adetliri téximu köp jehettin melum boldi. Üstige qarchigha belgisi chüshürülgen qara kiyim , béshighimu qarchigha belgisi chüshürülgen qara doppa kiygen kishiler bu qurultayda tertip saqlap saqchiliq qildi. Qurultay bashlanghandila, üstige qarchigha belgisi chüshürülgen qara kiyim kiygen, béshigha qarchigha belgisi bar qara doppa kiygen shu tertip saqlighuchilarning bir nechchisi, qurultayning asasi sehnisining bir teripige qatar qilip ésilghan hun qérindashlirining dölet bayraqlirining eng bashtiki biri - Ay yultuz belgilik sherqiy türkistan bayriqi astida, xuddi hürmet qarawulliridek sep bolup turdi.

http://www.rfa.org/uyghur/programmilar/medeniyetsenet/hunlar-we-shungqar-08122010205537.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Wednesday, August 11, 2010

Türkistan Muxtariyitidin Musteqil Türkiy Jumhuriyetlirighiche





Nebijan Tursun





Muqeddime



19-esirning axirlirida bix urup, 20-esirning bashlirida ghunche chiqarghan ortaq Türk döletchilik ghayisi sabiq Char Rusiye hökümranliqidiki Idil-Ural boyliridin tartip, taki Sherqiy Türkistan’ghiche bolghan bipayan Yawro-Asiya tupraqliridiki ilghar , meripetperwer we milletperwerler arisigha keng tarqaldi.

Türkchilik, yeni, ortaq Türk milliy kimliki chüshenchisi eslidin bir yuqiri ang-sewiye we chüshenche telep qilidighan idiologiye bolghanliqi üchün , Türkiy milliy kimlik topigha mensup bolghan olturaq we köchmen hayattiki barliq awam xelqlerning hemmisining uni birdinla qobul qilishi hem mezkur milliy idiologiye üchün ortaq qurban bérish yolini tallishi asan’gha chüshmeytti. Shundaq bolushigha qarimay, 20-esirning bashlirida Rusiyide padishahliq tüzümning aghdurulup, erkin pikir qilish sharaiti tughulup, démokratik islahat idiyiliri meydan’gha chiqqanda, Türkchilik idiyisini keng yéyish we mezkur idiyini asasiy menbe qilghan musteqil döletchilikni emelge ashurush üchün küresh qilish pursiti tughuldi. Qirimdin tartip, taki Idil-Ural boylirighiche, Kawkaziyidin tartip, Kaspi boyi we Qazaq dalasi hem Türkistan tupraqlirighiche bolghan keng jughrapiyilik boshluqta milliy oyghinish herikiti qozghilip, mezkur heriketning idéologiyilik asasi qanitini Türkchilik igilidi. Mezkur idiye Osmanli Türkliri, Ukrainiyidiki Qirim Tatarliri, Kawkaziyidiki Ezeri, Qumuq, Balqar we Qarachaylar, Idil-Uraldiki Tatar we Bashqurt hem gherbiy we Sherqiy Türkistandiki Uyghur, Özbék, Qazaq, Qirghiz, Qaraqalpaq qatarliq Türkiy xelqler arisigha téz yéyilip, ularning milliy we siyasiy idiyiliri terkibidin orun aldi.

20-esirning birinchi yérimida Yawro-Asiyadiki bir qanche impériyiler tarixiy wezipisini ada qilip, tarix sehipisidin chüshüp, bularning xarabiliri ornida yéngi jumhuriyetchilik idiyiliri jush urdi. Sherqiy Asiyada aldi bilen Manjularning Ching impériyisi ghulap, Sun Jungshen bashchiliqidiki Xitay milliy dölet idiyisini asasiy nezeriye qilghan xitay millitining hakimiyiti tiklendi. Arqidin Rusiyide padishahliq tüzüm aghdurulup, Char Rusiyining xarabisini asta-asta kommunistlar igilep, sotsiyalistik jumhuriyetler ittipaqi nami astidiki bir hakimmutleq dölet meydan’gha keldi. Shuning bile oxshash waqitta Osmanli impériyisi emeldin qaldurulup, uning nahayiti az bir qisim tupraqlirida Türkiye jumhuriyiti qed köterdi.

Yawro-Asiyadiki mezkur üch impériyining yoqilishi netijiside mezkur impériyilerning hökümranliqi astidiki nurghun xelqlerning mustemlikidin qutulush, azadliq we musteqilliq yoli échilghan bolup, Rusiye impériyisining hamiyliqi astidiki nahayiti az sandiki bir qisim Yawropa memliketliri toluq musteqilliqqe érishken bolsimu, lékin mutleq köp qisim milletler beribir Sowet Ittipaq dégen nam astidiki yéngi qizil impériyining hökümranliqi astida qaldi. Biraq, ular Char Rusiye dewridikidin perqliq halda öz milliy ittipaqdash we yaki aptonom jumhuriyetlik salahiyitige eriship, ikkinchi qedemde toluq musteqilliqqe érishishning qanuniy asasigha bolsimu ige boldi.

Ching impériyisining weyran bolushi oxshash uning bésiwalghan tupraqliridiki Uyghur, Tibet, Mongghul we jenub tereptiki bir qisim milletlerning qutulush we öz aldigha hakimiyet qurush pursiti ata qilghan bolsimu, emma bu pursettin peqet Mongghullarning shimaliy tereptiki qismila behrimen bolalidi. Tibetler bolsa, musteqil dölet kebi özini idare qildi. Bularning ichide eng teliyi kaj kelgini Uyghurlar bolup, peqet Qumul taghlirida Tömür xelipining qozghilang kötürüp, qisqa waqit mewjut bolghanliqini hésabqa almighanda, pütün Uyghur diyari özige kéliwatqan pursettin mehrum boldi. Osmanli impériyisining nurghun tupraqliri Yawropa döletlirining herbiy we siyasiy arilishishliri tüpeylidin qoldin ketti shuningdek eng axirida hazirqi Anatolu we Istanbul etrapini öz ichige alghan Türkiye tupriqida Türkiye jumhuriyiti dunyagha keldi.

Lékin, Ching impériyisi yiqilip, uning mutleq köp qisim xarabisida , bolupmu Sherqiy Türkistanda Xitay millitarstliri we milletchilirining öz hakimiyitini tiklishi , Char Rusiye aghdurulup, uning xarabisida, bolupmu Ottura Asiyada Sowet Rusiyisining öz hakimiyitini ornitishi asan’gha chüshmidi . Bu jeryanlar tolimu murekkep basquchlarni bashtin kechürgen bolup, bu ikki tereptin nurghunlighan insanning ölümi, xaniweyran bolushi bedilige emelge ashti.

Méning töwende otturigha qoymaqchi bolghinim, yéngi Sowét impériyisining sabiq Char Rusiye impériyisining xarabisi –Ottura Asiyada öz hakimiyiti tiklesh yolidiki küreshliri shuningdek Türkistan xelqlirining musteqilliq we ortaq Türkchilik idéologiyisi astida birlikke kelgen dölet qurush kürishining bashlinish nuqtisi hésablanghan Türkistan muxtariyiti heqqide bayan qilish we qismen yekünlerni chiqirishtin ibaret.



1. Char Rusiyining yimirilishidin tughulghan pursetler




1917-yili, féwralda Char padishah aghdurulghandin kéyin, Kérinskiy rehberlikidiki waqitliq hökümet hakimiyetni igilidi. Özlirini démokratik hakimiyet dep atap Rusiyini qashshaqliq we krizistin qutuldurushqa wede bergen Rusiye anarxist démokratliri téxi ghayisini emelge ashurmay turupla, pursetperes bolshéwiklar( kommunistlar) teripidin aghduruldi. 1916-yili, Türkistanning Tashkent we Ferghane wadisidiki Enjan qatarliq sheherlerni ziyaret qilip, hetta meschitlerge kirip, Yerlik musulman jamaetlirige ularning erkinlikini, démokratik hoquqlirini qolgha keltürüshige yardem béridighan hemde Char padishah hökümitining bu rayon’gha qaratqan qattiq we kemsitish siyasitini özgertishke küch chiqirish wedilirini bergen Kérinskiy pütün Rusiyining hakimiyitini igiligende bu wediliride heqqide jim turiwalghan bolushidin qet’iy nezer beribir aghdurulushtin qéchip qutulalmidi.

Bu waqitta Rusiyining chet milliy rayonlirida birlikke kelgen bir dölet terkibide qélish we yaki aptonomiyige ige bolush, yaki bolmisa dölet hoquqigha ige bolushni tallash mumkinchiliki tughuldi . Féwral inqilabidin sekkiz ay ötkendin kéyin, 1917-yili, öktebirde Lénin rehberlikidiki bolshéviklar Sanktpétérburgda siyasiy özgirish qozghap, ghelibe qilghandin kéyin, Rusiye, jümlidin insaniyet tarixi yéngi bir basquchqa , yeni, dunya ikki idéologiyilik lagérgha bölünüp, uzun yillar bir-biri bilen düshmenlishish shuningdek bir dölettiki bir millet, bir xelq ikki idéologiyilik éqim üchün bir-birining qénini töküp, ichki urush ichide xaniweyran bolushtek insaniyet tarixining eng esheddiy jahaletlik yillirini bashtin kechürdi.

Elwette, Rusiyidiki hakimiyet özgirishi peqet Türkiy xelqlerningla öz erkinlikini qolgha keltürüshi üchünla türtke bolghan emes, belki mezkur pursettin sabiq Char Rusiyining mustemlikiside bolghan barliq xelqlerning hemmisi dégüdek paydilinishqa tirishqan idi.
Rusiye kommunistliri deslepki waqitlarda uzun mezgil char Rusiye hökümranliqida yashighan Rus emes xelqlerni öz yénigha tartip, özining küchini ulghaytish we shu arqiliq ichki urushning ghelibisini qolgha keltürüp, öz hakimiyitini mustehkemlesh meqsitide “ Milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqi” ni étirap qilip, “milletlerning xalisa ayrim dölet qurush “shoarini otturigha qoyghan idi. Bolshéwiklar 1917-yili, noyabirda hakimiyetni igilepla, Rusiyidiki milletlerning hoquqliri heqqide xitabname élan qilghan bolup, buningda milletlerning teng barawerliki, igilik hoquqi barliqi, ularning taki Rusiyidin ayrilip, özlirining musteqil dölet qurghiche bolghan öz teqdirini özliri hel qilish hoquqliri étirap qilidighanliqi jakarlan’ghan. Sowét hökümitining mundaq idiyini jakarlishidiki meqset Rusiyining barliq Rus emes milletlerdin terkip tapqan jayliridiki ahalilarning özliri terepke tartish arqiliq ijtimaiy asasini kéngeytishtin ibaret idi .

bu teshebbuslar Kawkaziye, Idil-Ural we Merkiziy Asiyadiki xelqlerge zor ilham bolghan bolup, char Rusiye impériyisi weyran bolghan hemde Ruslarning siyasiy qatlimida idéologiyilik bölünüsh kücheygen pursettin paydilan’ghan Türkiy xelqlerning ilghar ziyaliyliri Rusiyidin ayrilip, musteqil hakimiyet qurush pursiti piship yétildi dep hésablap, küresh sépigha atlandi.

Netijide, ilgiri- kéyin Kawkaziye, Ukrainiye, Bélarusiye we bashqa rayonlarda ayrim bölünme hakimiyetler meydan’gha keldi. Hetta, Rusiyining yiraq sherqliride Ruslar özliri qurghan ayrim jumhuriyetler bash kötürdi.

Mezkur pursettin eng ünümlük paydilan’ghanliri Latviye, Litwa, Estoniye, Finlandiye bolup, ular toluq musteqilliq jakarlap, öz musteqilliqini qoghdap qalalighan bolsimu, biraq Ukrainiye bashqa rayonlardiki bashqa yéngi hakimiyetler qaytidin Sowét Rusiyisining hökümranliqi astigha chüshüp qélip, öz musteqilliqlirini saqlap qalalmidi.

Bu waqittiki Merkiziy Asiya weziyiti shuningdin ibaretki, 1917-yili, féwralda Char padishah aghdurulghandin kéyin, char padishahning Türkistan ölkilik hökümiti emeldin qélip, uning ornigha waqitliq hökümet tesis qilindi we ishchilar uyushmisi quruldi. Mezkur waqitliq hökümetni pütünley Ruslarni öz ichige alghan yawropa milletliri igiligen bolup, Türkistan musulmanliri buning terkibidin orun almidi. Shu yili, Lénin rehberlikidiki Bolshéwiklarning ghelibe qilishi bilen teng Tashkenttiki kommunistlarmu qozghilang kötürüp, Sowét hakimiyiti qurdi.

Bolshéwiklar hakimiyetni qolgha alghandin kéyin, musulman awam puqraliri we bir qisim ziyaliyliri arisida kommunistik idiyini keng teshwiq qilip, melum sanda awam we kembeghel tebiqighe mensup kishilerni öz yénigha tartip, ular arisidin tunji kommunistlarni yétishtürdi. Mezkur yerlik kommunistlar bolsa, ustiliq bilen keship qilin’ghan “Musulman kommunistliri” dégen atalghu bilen atilip, ular üchün ayrim yachéykilar tesis qilinip, ularni bashquridighan ‘gha yerlik “musulman kommunistliri” din sékritarlar belgilendi.

Shuning bilen bir waqitta shu nuqtini tekitlesh zörürki, Char Rusiyining yimirilishi we kommunistlarning hakimiyetni igiligen deslepki chaghlirida Türkiy-musulman xelqlirining azadliqini we musteqil döletchilikini temin étishni meqset qilidighan türlük partiye –guruhlar, ammiwi we siyasiy jemiyetler hemde ishchilar we déhqanlar uyushmiliri meydan’gha kelgen bolup, bularning ichide milliy musteqilliq we güllinish idiyisige mensup, Rusiyide aliy maarip terbiyisi alghan Qazaq milletperwer ziyaliyliridin Axmet Baytursunof, Alixan Buykexanof we Mirjaqip Dulatof qatarliqlarning rehberlikidiki “Alash -Orda” partiyisi hem ularning rehberlikidiki Alash aptonomiye hökümiti, Buxarani baza qilghan we Türkiyide aliy maarip terbiyisi alghan Abdu Wahid Burhanof , Fitret , Osman Xojayéf qatarliq özbék-Tajik yashlirining bashlamchiliqidiki “ yash buxaraliqlar ” teshkilati, Xiwe xanliqini baza qilghan “Yash xiwelikler” partiyisi meydan’gha keldi. Bu guruppilar milletperwerlerge mensup bolup, ularda Türkiye hetta gherbke telpünetti .
bulardin bashqa yene Türkistan jedidlirining Tashkent qatarliq sheherlerde qurup, Türkistanning köp jaylirigha kéngeytken, Munewer Qari bashchiliqidiki Türkistanda xuddi, Türkiye, Iran, Afghanistan we yaki Misirdikige oxshash bir hakimiyetni qurushni ümid qilidighan “ shora-I islamiye” partiyisi, jedidlerge qarshi, qedemiychilikni terghip qilidighan, Türkistanda toluq sheriyet soti bolghan hemde Rusiye tewesidiki aptonom jumhuriyet bolushni teshebbus qilidighan, Sérali Lapin yétekchilikidiki küchlerning “Shoraiy ölüma” partiyisi qatarliq partiye we teshkilatlar merkiziy Asiya xelqlirining ijtimaiy-siyasiy hayatida muhim rol oynidi .

Bu waqitta yene Türkistanning bir qisimi hésablan’ghan Yette su wadisidiki Uyghur, Qazaq, Qirghiz, Tatar, özbék we Tungganlarmu teshkilatlargha uyushqan bolup, 1917-yilining april éyida Uyghurlarning “ Taranchi komitéti” tesis qilindi . Bu teshkilatni deslepte sodiger Abdusatorof isimlik kishi bashqurghan bolsa, uzun ötmey diniy ölüma Merup Mes ‘udi mezkur teshkilatning reislikini zimmisige aldi we Tungganlarning rehberliridin biri Shilaza Mayéf isimlik kishining bashchiliqida bir qisim Tungganlarni qobul qilip, teshkilat namini “ Taranchi-Tunggan komitéti “ dep özgertti .

Taranchilar , yeni, Uyghurlar mezkur komitét terkibidiki asasiy küch bolup, bu teshkilat Almuta we uning etrapida hemde Almutidin tartip taki Yerketkiche bolghan keng Uyghur yéza-qishlaqlirida tézdin yiltiz tartti, emma Yerkettiki Taranchi –Tunggan komitéti eng küchlük paaliyet asasi yaratqan bolup, bu tarmaqni ataqliq Uyghur ziyaliysi Hüseyin Yunusof bashqurghan . Lénin Rusiyisi bilen tighmu-tigh élishqan bu zat, kéyin Sowét hökümitining öch élishidin ensirep Ghuljigha qéchip ketkiche bolghan ariliqta Taranchi-Tunggan komitétining yette su oblastliq birleshmisining reisi bolup tonulghan idi. Uyghur jedidchilik éqimigha mensup, Merup Mes’udi bilen Hüseyin Yunusof 1918-yili Sowét hakimiyiti yette suda ornitilghanda, Uyghurlarni bu hakimiyetke boysunmasliqqa chaqirghan. Mes’udichilar yézilargha bérip, xelqni Sowétlerge qarshi qoralliq küresh élip bérish kérek dep teshwiqatlar élip barghan . Eyni dewrde Taranchi-Tunggan komitétining katipi bolghan, kéyinki meshhur Sowét Uyghur rehbiri Abdulla Rozibaqiyéfning qarishi boyiche alghanda, Taranchi komitétining ghayisi Uyghur xelqini 1864-yilidiki ili qozghilingining ghelibisi bilen ilhamlandurup, Ili sultanliqini eslige keltürüshni teshebbus qilghan. Biraq, Taranchi komitétining Sowétlerge qarshi teshebbusi netijiside bir qisim Uyghurlarning Sowét hakimiyiti jaylashqan Almuta qorghinigha hujum qilish weqesidin kéyin, qizil armiye 1918-yili, may éyida Uyghur mehellirige hujum qozghap, mexsus Uyghurlar üstidin qirghinchiliq élip bérip, 15-20 ming kishini öltürüshtek “ Atu pajiesi” kélip chiqqan idi.

Hüseyin Yunusofning kéyinki hayatida téximu ehmiyetlik bolup, u Ghuljigha qachqandin kéyin dawamliq türde Uyghurlarning aqartish we neshriyatchiliq ishliri bilen shughullan’ghan . U, Ili maarip jem’iyitining paaliyetlirige aktip qatnashqan bolup, 1934-yili, Shéng shisey hökümiti tesis qilin’ghanda, Xoja Niyaz Hajim qatarliqlar bilen birge ölkilik birleshme hökümetke qatnashqan shuningdek Shéng shisey teripidin Tashkentke oqughuchi ewetish heqqide Tashkent Ottura Asiya uniwérsitéti bilen sözlishishke ewetilip, Tashkent uniwérsitétining bashliqi bilen mexsus oqughuchi élip kélish mesiliside söhbetleshken . Belki, 1934-1937-yilidiki Shéngning üch qarar oqughuchini Tashkentke ewetishke ait alaqe ishlirini Rus tiligha pishshiq bilgen bu zat béjirgen bolushi mumkin. Epsuski, Stalinchilar, axiri özlirining kona reqibi Hüseyin Yunusofni Shéng shiseyning qoli bilen yoqatqan bolup, 1937-yili, Xoja Niyaz hajim qatarliq rehberler we ziyaliylar bilen birlikte öltürülgen. U ölüshtin ilgiri, Shéng shisey hökümitide wezipe ötep, Tashkentke ewetilgende, Uyghur alimi Burhan Qasimof bilen kop söhbetlerde bolghan hemde uninggha özining eyni waqitta Sowét hökümitige qarshi chiqqanliqidin pushman qilghanliqini bildürgen iken . Biraq, bu chaghda u téxi Stalinchilarning 1937-yiligha kelgende Xoja Niyaz hajim we Uyghur inqilabchilirigha bergen wedilirini bikar qilip, Shéng shiseyning qoli bilen özini öz ichige alghan, Sitalinchilarning aldishi bilen qoral tashlap, Shéng bilen hemkarliship, Ürümchige kélip, bashliqliq wezipilerni ötigen erbablarni öltüridighanliqini oylapmu baqmighan bolushi mumkin.

Hüseyin Yunusof we Merup Mes’udi bashchiliqidiki Taranchi-Tunggan komitéti Almutini merkez qilghan “ Omumiy musulmanlar Qurultiyi” ning tarmiqi bolghan bolup, “Omumiy musulmanlar qurultiyi” dep atalghan Almutida tesis qilin’ghan bu teshkilatni Tatarlardin Zeynidin Haji Tazidinof bashqurghan , Mezkur teshkilatning muddiasi Yette sudiki Uyghur, Qazaq, Qirghiz, Uyghur qatarliq Türkiy qowmlarni Merkiziy Rusiye, yeni Idil-Ural boyliridiki Tatarlarni asasiy gewde qilghan musulmanlarning milliy azadliq we oyghinish heriketliri bilen birleshtürüsh idi. Ular, Almutida omumiy musulmanlar namayishlirini teshkilligen bolup, ularning plakatliri Merkiziy Rusiyidiki Tatar burjaziyisining milliy medeniy aptonomiyisi toghrisidiki shoarliri bilen oxshash idi.

Yette Sudiki Qazaq, Uyghurlarni öz ichige alghan musulmanlar arisida Özbékler teshkilligen “Shoraiy islamiye” teshkilatining tesirimu küchlük bolup, ular arisida öz’ara alaqe we hemkarliq bar idi. Mezkur teshkilat Ferghane wadisidiki Shoraiy Islamiyining tarmiqi bolup, mewqe jehettin birdek idi.

Bu waqitta yene Yette Su rayonidiki Uyghurlar arisida Uyghurlarning kelgüsi teqdiri we azadliq mesililiride oxshimighan köz qarashlar mewjut bolup, beziler Shoraiy islamiyining teshebbuslirini qollisa, yene beziler Taranchi-Tunggan komitétining teshebbuslirini qollidi. Lékin, pütün Rusiye miqyasida dawamlishiwatqan hemde omumiy éqimgha aylan’ghan ishchilar, eskerler we dehqanlar bir teshkilatqa uyushush yüzlinishining tesiri astida bir qisim yéngiche maarip terbiyisi körgen hemde Tatar we Rus ishchilar hem ziyaliylar qoshuni bilen melum rewishte uchrashqan Uyghur ziyaliyliri we ishchilirimu Rusiyining bashqa jayliridikige oxshash ishchilar ittipaqini qurup, ishchi we emgekchi Uyghurlar küchi arqiliq hoquqlarni kapaletke ige qilmaqchi boldi. Netijide, 1917-yili, 5-mayda Almuta shehiride Bari Shaghabudinofning reisliki, Abdulla Rozibaqiyevning sékritarliqida “ Musulman ishchilirining birleshme ittipaqi” namliq bir teshkilat qurulup, qisqighina waqit ichide adem sani 600 ge yetti .

Bu teshkilatqa Taranchi-Tunggan komitétigha qatnashqan we kéyin uningdin ayrilghan bir qisim ziyaliylar aktip rol oynighan bolup, Abdulla Rozibaqiyéf, Sopi Zarwatof, Téyip Haji Sabitof, Yusuf Exmetof, Musa Roziyéf, Hemra Feridinof we bashqilar rehbiri xaraktérliq shexsler idi.

Shu waqitta yene Yerkette Ghapparof qatarliqlarning rehberlikide 400 neper, Uyghur, Rus we Qazaqtin terkip tapqan ishchilar ittipaqini qurulghan.

Bu kishilerning hemmisi 1918-yilidin keyin Yette su rayonidiki deslepki “musulman kommunistliri”gha aylan’ghan bolup, 1918-yilining béshida Yette su rayonida musulmanlarning 72 ezadin terkip tapqan tunji kommunistik partiye yachéykisi qurulghanda, mezkur yachéykining 44 neper ezasi Uyghur, 9 nepiri Qazaq, 18 nepiri Tatardin terkip tapqan bolup , Uyghurlar Yette sudiki deslepki we eng köp sanliq kommunistlardin bolghan idi.

Sowét hakimiyiti Yette suni öz ichige alghan barliq gherbiy Türkistanni igiligendin kéyin, Ishchilar ittipaqliridin bashqa teshkilatlar we partiyilerning hemmisige dégüdek ( bolshéwiklardin bashqa) “eksiyetchil”, “pan-islamist we pan-Türkist ” qalpiqi kiydürülüp, uning rehberliri jazalandi, kommunistlar bilen hemkarlashqanliri bolsa, eng axirida 1937-1938-yilidiki chong tazilashta bashqa kommunist rehberliri bilen birlikte yoqitildi.

1917-yilining béshidin taki 1918-yilighiche bolghan ariliqta merkiziy Asiyada yuqirqi teshkilatlar paaliyetlirini dawamlashturghandin sirt yene, 1917-yil, 3-ayda Tashkentte “musulman emgekchiliri ittipaqi” dep atalghan bir teshkilat quruldi. Arqidinla Rus kommunistlirining Türkistan Xelq Kommissarliri Kéngishi qurulghan bolup, Rus showinistik idiyisi bilen qorallan’ghan Rus kommunistlirining mezkur kéngishige yerlik xelqtin birmu eza qobul qilinmidi. Öktebir inqilabi ghelibe qilip, anche uzun ötmey, Tashkentte Türkistan ölkisi musulmanlirining 3-qétimliq qurultiyi chaqirilip, Türkistan’gha muxtariyet telep qilish pikirliri meydan’gha chüshken bolsimu, biraq, kommunistlarning qattiq qarshiliqigha duch keldi. Xelq Kommissarlar Kéngishi türkistan ning Rusiyidin ayrilishigha we yaki toluq aptonomiye élishigha esheddiy qarshi chiqqan bolup, bu emeliyette yerlik Türkiy xelqler bilen char Rusiye dewridin étibaren bu yerge köchüp kélip makanlashqan Ruslarning arisidiki ixtilapni ekis ettüretti. Türkistan hakimiyitini igiliwalghan Tashkenttiki Rus kommunistliri gerche özlirini pütun rayonni idare qilidighan hökümet dep jakarlisimu, biraq ularda milletchilik xahishliri küchlük bolghachqa Lénin rehberlikidiki Sankitpétérburg we Moskwani merkez qilghan Rusiye Bolshéwik dahiylirining Milletler teqdirini özliri belgilesh shoarlirigha ümid baghlighan yerlik xelqlerni hemkarlishish we yaki hakimiyetke qatnashturushtin néri tutup, ularning naraziliqini qozghighachqa yalghuz qaldi hemde Tashkenttin bashqa jaylarni idare qilishqa muweppeq bolalmidi. Milletchilik shu derijige barghanki, Rus kommunistliri Tashkentte tesis qilghan Turkistan sowét jumhuriyiti hökümitining 14 kishilik hey’et ezasining hemmisi Ruslar bolup, bu hökümet héyitige birmu yerlik millet kishisi kirgüzülmigen .

Türkistan milletperwerliri bilen Rus kommunistliri arisidiki Türkistanning teqdirige munasiwetlik küresh axirida Mustapa Choqay bashliq Türkistan milletperwerlirining Qoqanni baza qilip, Türkistanning milliy muxtariyet hökümitini qurup, özlirini Türkistanning qanunluq hökümiti dep jakarlash bilen Tashkenttiki Rus kommunist hökümitini étirap qilmidi. Biraq, Mustapa Choqay aq köngüllük bilen yenila Lenin we Stalin rehberlikidiki Bolshéviklarni Tashkenttiki kommunistlardin perqliq dep hésablap, Türkistan muxtariyitini waqtinche toluq musteqilliq élishtin ilgiri Rusiye sotsiyalistik fédératip jumhuriyitining terkibidiki aptonom hökümet dep élan qilghan shuningdek Sankitpétérburgning özlirini tonushini ümid qilghan bolsimu, emma, Moskwa bilen Tashkentning niyiti hem mahiyitining bir ikenlikini kéchikip chüshen’gen idi. Lékin, Mustapa Choqay Türkchilikning asaschiliridin biri Ismail Gaspiralining ghayisini medeniy yol bilen emes, siyasiy yol bilen emelge ashurushqa intilgen tunji Turkistan küreshchisi bolush süpiti bilen birinchi qétim barliq Türkiy qowmlarni birleshtürüp, birlikke kelgen milliy hakimiyet berpa qilishning sinaq-tejribisini emelge ashurdi. U Idil-Uraldin taki Qumulghiche bolghan jughrapiyilik boshluqni bir étnik-siyasiy gewdige aylandurushni meqset qilghan Turk milletperwerlirining gayiwi arzu-armanlirining réalliqqa aylinish mumkinchiliki barliqini ispatlap qalmastin belki, Türkistanning hama Rus hökümranliqidin qutulup, musteqilliq yoligha mangidighanliqi we axirida musteqil döletchiliklerning qed kötüridighanliqini aldin perez qildi we ishenchisini ömrining axirighiche yoqatmidi.

Mustapa Choqay sinaq qilghan tunji ortaq zamaniwi Türkistan hökümiti gerche peqet 60 nechche künla mewjut bolup turalighan bolsimu, biraq 74 yil ötkendin kéyin, 60 nechche künlük mezkur bowaq hökümetning meniwi xarabisi üstide musteqil jumhuriyetler meydan’gha keldi. Belki, Mustapa Choqay bashliq minglighan, yüz minglighan Türkistan küreshchilirining rohi buningdin xush bolghan bolushi mumkin. Biraq, ularning rohliri mezkur ghaye üstide ortaq Türkistan emes, belki öz’ara ayrimichiliq, menmenilik we mehelliwi niza urughliri chéchilip, bir-biridin barghanséri yiraqlishiwatqan hazirqi réalliqtiki Türkistanni körgende qanchilik qoruniwatqanliqini bir Allah bilidu.

20-esirning 20-yillirighiche Mustapa Choqay bashchiliqidiki Türkistan hökümitining ilhami bilen pütün Türkistan, Idil-Ural , Kawkaziye we Qazaq dalalirida ilgiri kéyin bir qatar Türkchilik, milliy azadliq idiyiliri bilen yughurulghan Tatar-Bashqurt milliy hökümiti, Ezerbeyjan Jumhuriyiti, Alash Orda Muxtariyet hökümiti Buxara Xelq Jumhuriyiti, Xarezim Xelq jumhuriyiti qatarliq hakimiyetler meydan’gha kelgen bolsimu, biraq axirida künsayin qudret tapqan Sowét Rusiyisining herbiy-siyasiy hujumliri astida weyran bolup we yaki emeldin qaldurulup, Sowét Rusiyisining terkibi qismigha qétilip ketti.

Türkistanning sherqiy qismida bolsa, taki 1931-yilighiche jahalet hokum sürüp, Uyghur xelqi Yang Zéngshingning “ töwe istighbar hujrisi”da olturup oylap tapqan “dötleshtürüsh” , “ bir-birige sélish”, we “qoshna ellerdiki özgirishlerning tesirini meschitler arqiliq tosush” qatarliq bir yürüsh hiyle-neyrengliridin mest bolup, dunyadin bixewer , bixaraman uyqida yétishqa mejbur bolghan, sirtqi dunyadiki alemshumul özgirishlerdin xewer tépip, millitining qashshaqliqidin wujudi örten’gen az sandiki milletperwerlirining “Oyghan Uyghur!”dégen xitablirini anglimighan idi.

Ene shularning arisida baldur oyghan’ghan Uyghurlardin biri Muhemmed Imin Bughraning shu dewr heqqidiki teswiri boyiche alghanda, xelqning oyghinishi we güllinishi xalimaydighan hökümet we yurtning nopuzluq menpeetperestliri millitini oyghitishqa intilgen kishilerni , ziyaliylarni dawamliq közitip turghanliqtin ularning xelqni oyghitishqa ait pikirlerni éghizdin chiqirishi ölüm bilen teng idi, Yurtning nopuzluq axunliri bay we begliri Yang Zéngshingning siyasitidin bek razi bolushti. Chin hökümranliridin bu chaqqiche héchqandaq bir kengchllikkni körmigen bu kishiler uni semimiy bir islam himayichisi we insapliq hökümdar dep qaridi .
Bughra éytqandek ene shu nadanliq tüpeylidin, Turkistan muxtariyiti dunyagha kelgende, bir qanche milyon Uyghur xelqi oz qoshnisi Perghanide boluwatqan özgirishlerdin bixewer nadanliq, uyqa ichide yatqan bolup, Yang Zéngshing özining bir qanche ming kishilik epyunkesh eskerliri bilen bir qanche milyon Uyghurni koldurlitip xatirjem idare qilishqa muweppeq boldi.

Qeshqeriyining nahiyiliride peqet bir Xitay hakim özining bir qanche on neper eskiri bilen bir qanche yüz ming ademni bashqurdi. Qisqisi, Yang jyangjün Uyghurlarni esker bilen hiyle bilen sehirlep tashlighan bolushi mumkin.

Lékin, her qandaq qarangghu kéche haman axirlishidu, her qandaq shérin uyqa haman tügeydu, her qanche Uyquchan insan haman bir küni uxliyalmas bolidu, shundaq iken, 1931-yili, 2-ayda Qumul taghlirida étilghan oq awazi uyquchan insanlarni oyghitiwetti, tanggha telmürüp uxlimay yatqanlarni ornidin turghuziwetti, her qachan segek we heriket ichide yürgen oghlanlarni erkinlik küresh meydanining birinchi sépigha atlandurdi.

Netijide, Idil-Ural, Kawkaziye we Gherbiy Türkistanda öchürülginige on nechche yillar bolghan ortaq Türkistan yan’ghini qaytidin Tarim-Jungghariye-Qumul wadilirida lawuldap, Mustapa Choqay tesis qilghan Türkistan muxtariyet hökümitining yéngi nusxisi- Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti dunyagha keldi. Qeshqerde qurulghan bu jumhuriyet Parizhda siyasiy hijrette yashawatqan Qazaq perzenti Mustapa Choqayning ümid shamliri öchey dep qélip, xirelishiwatqan qelbini yorutqan shuningdek özi talliwalghan ghayining haman bir küni réalliqqa aylinidighanliqigha ishendürgen idi.



2. Ortaq Türkistan arzusining tunji réali




Eslide Rusiye dumasining musulmanlardin teyinlen’gen ezasiliq salahiti bilen Rusiye musulmanlirining hoquqlirini qoghdash üchün küresh qilip, melum derijide siyasiy küresh tejribisige ige bolghan qanunshunas Mustapa Choqay hem uning meslekdashliri Tashkenttiki kommunistlarning zorawanliqigha qet’iy boysunmay, 1917-yili, 9-12-dekabir künliri , “shorai islamiye” teshkilatining rehberlikide Qoqan shehiride 4-qétimliq Türkistan musulmanlirining qurultiyini chaqirdi. Bu qurultaygha her qaysi jaylardin 200 din artuq wekil qatnashqan bolup, wekillerning awaz bérishi bilen Türkistan muxtariyiti qurulghanliqi jakarlandi.

Char Rusiye hökümranliqidiki Tashkentni merkez qilghan Türkistan ölkisining tewelikige hazirqi Özbékistan, Qirghizistan, Türkmenistan, Tajikistan we Qazaqistanning bir qisimi kirgen bolup, emma, 1865-yili Türkistan général gubérnatorluqi tesis qilin’ghandin kéyin taki 1918-yilighiche bolghan ariliqta ottura Asiyada Türkistan ölkilik hökümitidin bashqa yene Buxara rayonini idare qilidighan Buxara emirliki, Xarezim rayonini idare qilidighan Xiwe xanliqi mewjut bolup, qalghan jaylarning hemmiside oblast tesis qilin’ghan. Yuqiriqi ikki xanliq Rusiye teripidin bésiwélin’ghan bolup, Char Rusiyining hamiyliqi astidiki hakimiyetler idi. Rusiye hökümiti bu ikki xanliqning tashqi alaqilirinila kontrol qilghan bolup, ichki ishlirigha, idare shekillirige arilashmaytti .

Sabiq Sowét ittipaqi dewridiki ottura Asiya mutexessisi Ghapparofning melumatiche, 1913-yilidiki Rusiyining sanliq melumati boyiche alghanda, Buxara emirliki we Xiwe xanliqini oz ichige almighan pütün Türkistan ahalisi 9.5 milyon bolup, bularming ichide Türkler 88.4%ni, Tajiklar 6.9%ni, Ruslar 3,7%ni teshkil qilghan .

Yene bir yerlik mutexessis Shemshidinofning mezkur nisbetni milletler boyiche ayrishi boyiche alghanda,
Bu waqitlardiki ahalining 39.2% ni özbékler, 19.5%ni Qazaqlar, 13.5%ni Qirghizlar, 9.1%ni Tajiklar, 4.9%ni Türkmenler, 1.3% ni Qaraqalpaqlar, 1%ni Uyghurlar teshkil qilghan . Bundaq bolghandimu, Türkiy xelqler 80% etrapida bolup chiqidu.

Mustapa Choqay qatarliq Türkistan milletperwerliri birlikte tesis qilghan Türkistan muxtariyiti hökümiti mana shundaq étnik tewelik jehettin Türkiy xelqler 88% igiligen pütün Türkistanning qanunluq hökümiti süpitide meydan’gha chiqip, bu zéminidiki xelqlerning menpeetlirini qoghdash we kapaletke ige qilishni meqset qilghan tunji urunush idi.

Mezkur hökümet Qoqanda qurulup, shu yerni baza qilghanliqi üchün Qoqan hökümiti depmu ataldi. Lékin, Türkistan muxtariyiti dep atilish adetke aylan’ghan idi. 9-12-dekabir künliridiki qurultay netijiside qurulghan Türkistan muxtariyet hökümitining hökümet orgini we qanun hakimiyet orgini “ waqitliq xelq kéngishi “ saylap chiqilghan bolup, buninggha 54 adem eza boldi, hökümet terkibi 12 ezadin terkip tapti. Türkistanliqlar Tashkenttiki Rus milletchi kommunistlirigha qarighanda, démokratik bir usul hem chare qollan’ghan bolup, 54 kishilik xelq kéngishining 36 neper ezasi yerlik milletlerdin , 18 nepiri Ruslardin terkip tapti .

Türkistan muxtariyiti 1918-yili, 20-martta resmiy parlamént tesis qilish we parlamént ezalirini xelq yoshurun awaz bérish arqiliq saylash, parlamént ezalirining uchtin ikki qisimini musulmanlardin, üchtin bir qisimini bashqa musulman emes xelqlerdin teyinlesh qarar qilin’ghan .

Türkistan muxtariyiti hökümitining reislikige deslepte, Rusiye dölet dumasining sabiq ezasi, injénér, Qazaqlardin kélip chiqqan Muhemmedjan Tinishpayév , muawinlikige Tatarlardin qanunshunas islam Shagiaxmetov saylan’ghan.

Mustapa Choqay hökümetning tashqi ishlar minisirliqigha, Magdi Chanishéf (Tatar) herbiy kéngeshning reislikige, özbéklerdin Ebeydulla Xoja jamaet xewpsizlik ministiriliqigha, agronom Hidayetbek Yurghulli Agha yer we su ishliri ministiriliqigha, Abidjan Maxmud ishlepchiqirish ministiriliqigha, Qazaqlardin qanunshunas Abduraxman bel Urazay ichki ishlar muasin ministiriliqigha, yehudiylardin Solomon Gérsféld maliye ministiriliqigha, özbéklerdin Kichik Érgesh qoralliq küchlerning qomandanliqigha teyinlen’gen .

Bulardin bashqa yene, Abidjan Maxmud Qoqan sheher ichki ishlar ornining muawin reislikige, Mir Adil Merghilan we Ferghane wilayiti kéngishining reislikige, Nasirxan Namen’gan wekillikige saylandi.

Türkistan muxtariyet hökümitini teshkilligenlerning mutleq köp qisimi eyni waqittiki Türkiy xelqler arisidin yétiship chiqqan aliy melumatliq ziyaliylar bolup, ularning köpinchisi Rusiye, Türkiyide aliy maarip terbiyisi körgen . Ularning arisida Rusiyidiki uniwérsitétlarning mexsus qanunshunasliq fakultétlirini tamamlighanlar hem Rusiye dumasining ezasi bolghanlar bar bolup, Hökümet reisi Türkiy xelqler arisidin yétiship chiqqan tunji tömür yol yasash injénéri bolush süpiti bilen xelq ichide zor abroy qazan’ghan hemde Qazaq dalasigha wakaliten Rusiye dumasining ezasi bolup saylan’ghan erbab idi .

Lékin, uzun ötmey Qoqan hökümitining ichki qismida pikir ixtilap kélip chiqqan bolup, hökümet reisi Muhemmedjan Tinishpayév terepdarliri bilen Mustapa Choqay terepdarliri arisida Türkistan muxtariyitining pütünley Rusiyidin ayrilish we yaki waqtinche Rusiye terkibidiki muxtariyet süpitide qélish shuningdek Tashkenttiki kommunist hökümitini étirap qilish yaki qilmasliq mesililiride pikir ixtilapi kélip chiqqan.

Uning üstige yene Türkistan hökümitining terkibimu biraz murekkep bolup, Türkistanning kelgüsi teqdirini belgileshte Rusiye , Türkiye we Gérmaniye –Yawropa terepdarliqini tutidighan türlük köz qarashlar mewjut idi.

Bularning arisida yene jedidchiler we qedimiychilerning pikir ixtilapimu öz küchini körsitishke bashlighan bolsimu, emma ularning bolshéviklar we Tashkent hakimiyitini igiligen Rus kommunistlirining milletchilikige qarshi meydani ortaqliqqa ige idi. Emma, bu ikki partiyining ziddiyiti küchlük bolup, Mustapa Choqay ularning arisidiki ziddiyetning Türkistan muxtariyet hökümitining küchiyishige selbiy tesir yetküzgenlikini tenqid qilghan .

Muhemmedjan Tinishpayév qatarliqlar bolsa, Mustapa Choqay qatarliqlarning Tashkenttiki Rus kommunist hakimiyitige qattiq muamile qilishigha narazi bolghan, U hökümetning bezi qararlirining Tashkenttiki Rus bolshévikliri bilen arining buzulushigha seweb bolidu dep qarap, 1918-yili, yanwarning otturlirida hökümet reislikidin istipa berdi .

Muhemmejan Tinishbayév istipa bergendin kéyin kéngeshning saylishi bilen Mustapa Choqay hökümet reisi bolup wezipe tapshuruwaldi. Mustapa Choqay wezipe tapshuruwalghandin kéyin, Qoqandiki Türkistan ishchi-déhqanlar qurultiyi Türkistan muxtariyet hökümitini resmiy étirap qilidighanliqini bildürüp, Sankitpétérburgdiki Sowét merkiziy hökümitige télégramma yollidi. Qurultayning merkezge yollighan bayanatida merkezdin Tashkenttiki chet’ellik herbiy küchlerning yardimi bilen hakimiyetni tartiwélip, özini hökümet élan qilghan Sowét xelq kommissarlirini tarqitiwétish telep qilin’ghan.

Biraq, eyni waqittiki Sowét hökümitining milletler ishlirigha mes’ul rehbiri Yosif Stalin ulargha jawab bérip,” yerlik kéngeshler öz ichki ishlirida muxtariyetke ige, eger Türkistandiki déhqan we ishchilar qoralliq küchke ige bolsanglar, chet’ellik dep bilgen Tashkent Sowét xelq komissarlirini tarqitinglar” dep qoralsiz Türkistanliqlarni qorallan’ghan muntizim küchke ige Tashkenttiki bolshéviklargha qarshi urush qilishqa chaqirghan. Emeliyette, bu Stalinning taktikisidin ibaret bolup, ular héchqachan Tashkenttiki bolshéviklar hakimiyitining yimirilishi xalimaytti.

Mustapa Choqay terepdarliri bir tereptin Lénin qatarliqlarning milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh chaqiriqlirigha ishense, yene bir tereptin Rusiye kommunistlirining qudretlik herbiy küchi we özlirining döletni idare qilidighan kadirlar qoshuni jehettin téxi piship yétilmigen, herbiy-iqtisadiy jehetlerdin ajiz ikenlikidin ibaret réalliqni nezerge élip, waqtinche Rusiye démokratik fédératip jumhuriyiti terkibide turushni teshebbus qilghan idi. u özining bu pikirining kélip chiqish sewebini chüshendürüp, “ toluq musteqil dölet qurush asan emes, chünki, buning üchün kadirlar yoq we tejribe yoq, eng muhimi kelgüsi muxtariyetni qoghdaydighan armiye yoq. Rusiye gerche ajizlashqandek bolsimu, lékin bizdin nahayiti küchlük . biz rusiye bilen tinch we dostane ötüshimiz lazim. Buni jughrapiyimiz belgilimekte. Men Sowétlerning siyasitini qobul qilmaymen, emma bolshéviklarning weyran qilish küchining barliqigha ishinimen” dégen.

Biraq, Qoqan hökümiti Türkistanning teqdiri we tashqi siyasiy yönilishi, sowét kommunistlar hökümitige qandaq muamile tutush mesiliside téxi birlikke kelgen siyasiy yönilishke ige bolalmidi. Bundaq ehwal astida “shoraiy ölüma” namliq jedidchilerge qarshi, qoyuq diniy pikirge ige teshkilat Türkistan muxtariyet hökümiti terkibige kirishni ret qilip, Türkistan hökümitining ammiwi jehettin ajizlishishidiki amillarning birige aylandi. Biraq, Türkistan muxtariyiti Türkistandiki keng xelqning qollishigha érishken bolup, 1917-yili, 13-dekabir küni Tashkentte Turkistan muxtariyitini qollash namayishi bolghanda, Kommunistik hökümetning oqqa tutup, basturushigha uchrighan. Choqay bu künni matem küni qilip békitken .

Her türlük ziddiyetlerni nezerge alghan Mustapa Choqay bashchiliqidiki hökümet 1918-yili, mart éyida démokratik saylam arqiliq parlamént tesis qilish we parlamént terkibige yerlik musulman xelqler we bashqa milletlerning wekillirinimu kirgüzüp, Türkistanda tunji parlamént arqiliq hakimiyetni idare qilish sistémisini barliqqa keltürüshni pilanlidi. Biraq, Türkistan muxtariyitining Tashkenttiki Komissarlar Sowétini étirap qilmay, öz aldigha pütün Türkistanni birlikke keltürgen bir döletke aylandurushqa intilishi Rusiye bolshéviklirining ghezipini qozghidi. Tashkenttiki kommunistlar hakimiyiti Mustapa Choqayni Türkistan muxtariyitidin waz kéchip, Sowét hakimiyitige boysunushni teshebbus qilip, uninggha aliy mertiwe béridighanliq heqqide yumshaq we qattiq charilerni qollan’ghan bolsimu, lékin buni ret qildi.




3. Qet’iy tiz pükmey ölüsh –Türkistan milletperwerlirining talliwalghan yoli




Tashkenttiki Rus bolshéwikliri Mustapa Choqaydin özlirini Türkistanning qanuniy hökümiti dep tonush, Qoqan hökümitini emeldin qaldurush, qollardiki qoral-yaraqlarni yighishturup tapshurush, Mustapa Choqayning derhal teslim bolushi heqqide Qoqan hökümitige oltumatum tapshurdi. Biraq, Choqay bu oltumatumni qet’iy ret qildi. Eng axirida Tashkenttiki qizil armiye Qoqan shehiri bosughisigha yétip kélip, sheherni qatmu-qat qorshawgha alghandin kéyin, axirqi qétim Türkistan hökümitini bikar qilishqa, eger undaq bolmighanda, qoral küchi bilen boysundurighanliqi heqqide agahlandurush berdi. Mustapa Choqay, héchqandaq muntizim qoralliq küchge ige bolmighanliqigha qarimay, ilghar qorallar we top zembirekler bilen qorallan’ghan atliq we piyade qizil eskerlerning heywisi aldida oxshashla tiz pükmidi. U, teslim bolush we Rus bolshéwiklirining Türkistanliqlar üstidiki hökümranliqini étirap qilishni özi üchün bir milliy xiyanet dep bildi .

Lénin we Stalin qatarliq Sowét bolshéviklirining deslepki azadliq wedilirige ümid baghlighan Türkistan muxtariyetchiliri Qoqan shehiride yüksek arzu-armanliri üchün qolidin kelgen tirishchanliqlarning hemmisini körsitiwatqan peytte, Lénin rehberlikidiki sowét Rusiyisi hökümiti Türkistan muxtariyet hökümitini yoqitish üchün jiddiy heriketke ötken bolup, mexpiy türde Tashkenttiki Bolshéviklar hakimiyitige herbiy küchlirini ewetip, Türkistan muxtariyitini yoqitish üchün teyyarliq qiliwatatti. Moskwa 11 poyizda zembirekler bilen qorallan’ghan qizil armiye qoshunini Tashkentke ewetti . Moskwadin kelgen mezkur zor qoshun Tashkenttiki qizil armiye qoshuni we ermenlerning yerlik qoralliq guruppiliri bilen qoshulup, 1918-yili, 9-yanwar küni général Osipovning qomandanliqida Qoqan’gha hujum bashlidi. 29-yanwar küni Qoqan weyran qilindi, eyni waqittiki Qoqan ahalisi 150 ming bolup, peqet 60 ming adem éship qélip, qalghanliri öldi we yaki qéchip ketti, hetta 4-7-féwral künliridiki jenglerdila 15 ming adem öltürüldi . Qizil eskerler we ulargha yardem bergen Ermeniler sheherde chong qetliam elip bardi .

Qizil armiyining hujumlirida Qoqan shehiridiki köpligen binalar, basmixana, doxturxana, meschit we medrise qatarliqlar weyran qiliwétilgen . Qoqan shehiridiki 11 ming qora-jay, 37 meschit,11 medrise we banka, magazin, soda dukanliri we bazarlar hem mektepler köyüp külgen aylan’ghan . Sheherning uchtin bir qisimi xarabigha aylan’ghan.

“Ulugh Turkistan” gézitining 1918-yili, 2-aprildiki sanida “hazir minglighan Qoqanliqlar kiyim-kécheksiz, yémeksiz we qansiz halette qaldi bundaq ehwal hetta urushtin kéyinmu bolmaydu. ölgenlerning éniq sani melum emes. Buningdin bashqa köpligen ademler esirge élin’ghan bolup, bularning ichide hökümet ezalirimu bar” Dep yézilghan.

Qoqan hujumida bolshéviklar zembireklerni ishqa sélipla qalmastin belki yene ayropilanlarni ishqa salghan. Netijide 10 mingdin artuq tinch ahale ölgen .

üch kün’ge sozulghan qattiq bombardiman , hujum we kocha jengliridin kéyin qizil armiye Qoqan shehirini ishghal qilip, keng kölemlik qirghin élip bardi. Qoqan shehiride élip bérilghan qetliam we weyran qilishning neqeder dehshetlik bolghanliqining ipadilirini Elixan Töre Saghunimu özining weqe yüz bérip besh –alte yil ötkendin kéyin Qoqangha qilghan sepiride körgen we hes qilghanliqini xatirilesh bilen mezkur qirghinchiliqni ottura esirdiki Chinggizxan istilachilirining Ottura Asiyada élip barghan weyran qilishidin qélishmaydighanliqini eskertidu .

Shu qirghinchiliqtin kéyin, Qoqanning ahalisi biraqla azlap ketken bolup, Qoqanning ahalisi 1897-yili, 120 ming bolghan bolsa, 1926-yili 69 minggha chüshüp qalghan.

Qoqanning weyran qilinishigha ait matériyallarda Qoqanning zadi qachan élin’ghanliqining küni éniq emes, bezide Ruslarning hujumining 6-fewralda bashlan’ghanliqi yézilidu. Beziler 9-yanwarda bolghanliqini körsitidu . Emma, Sowét ittipaqining resmiy höjjetliride qizil eskerlerning axirqi qétim Qoqan shehirige 19-féwral hujum qilghanliqi, Irgeshke teslim bolush oltumatumi tapshurulghanda uning ret qilghanliqi hemde 22-fewral küni ularning tel-töküs yoqitilghanliqi yézilidu. Omumen qilip éytqanda, Rus qizil armiyisi Qoqan hökümitini deslepte tarmar qilghan bolsimu, lékin Irgesh bashchiliqidiki qalduq küch axirghiche Qoqanni qoghdap, urush uzungha sozulghan bolushi mumkin. Irgesh kéyinki waqitlarda uzun’gha sozulghan qoralliq qarshiliq herikitini dawamlashturghan .

Qoqanni ishghal qilish urushi dep atalghan mezkur urush Bolshéwiklarning hakimiyetni igiligendin kéyin élip barghan bir qétimliq eng dehshetlik, weyran qilish xaraktérliq herbiy hujumi bolup, Uning dehshitidin hetta Léninmu epsuslinishqa mejbur bolghan , gerche u astiritin Tashkent kommunistlirini qollap, Türkistan muxtariyitini yoqitish üchün heriket qilghanliqini ashkarilimighan bolsimu, biraq ottura Asiyada ishqa ashurulghan bu dehshetlerge köz yumushqa amalsiz qalghan. Chünki, uning neziride Kommunistlar téxi pütün Rusiyide ghelibe qazanmighan ehwal astida kommunistlarning xelq ichide melum abroygha ige bolushini xalaytti xalas. Léninning 1918-yili, april éyida ottura asiyada yüz bergen weqeler heqqide Türkistan kommunistlirining rehberliridin biri P.A. Kobzovgha yazghan xétide “ Tashkent kommunistliri sotsiyalist-inqilabchilarning tesiri astida dötlerche qiliq qildi. Jümlidin ular özliri bilmeydighan pütünley sotsiyallashturush élip bardi. Urush bilen Buxara élinip, nomusluq Kolésof tinchliq kélishimi tüzüldi. Enjanliq dashnaqlar bilen, yeni ikkinchi intérnatsiyonalchilar bilen ittipaqdashliq kélishimu tüzülüp, Qoqanni gumran qildi..” dep yézish arqiliq Türkistandiki Rus bolshéwiklirini tenqid qilghan idi.

Mustapa Choqay bashliq bir qisim hökümet rehberliri qéchip qutuldi. Zor kop sanliqi kommunistlar teripidin qolgha élinip, étip öltürüldi. Gerche bolshéviklar Türkistan muxtariyitini yoqatqan bolsimu, lékin taki 1930-yillarghiche bolghan on neche yilliq qarshiliq heriketlirige duch kelgen bolup, Sowét hökümiti Türkistan xelqining qoralliq qarshiliq heriketlirini “basmichilar” herikiti dep atap, bu omumiy xelq qoralliq herikitini basturush üchün M.Frunzining qomandanliqida 200 ming etrapida qizil armiye eskiriy küchini ishqa saldi. Kéyinki waqitlarda Qizil armiye Buxara tewelikide Enwer Pasha qoshunlirining qattiq qarshiliqlirigha duch kelgen bolup, atalmish basmichilarning eng axirqi küchi taki 1930-yillarning bashlirighiche qizil armiyini parakende qildi. Axirqi qoralliq Özbék, Qirghiz we bashqa xelq pidakarliri Pamir –Tengri taghliridin ötüp, Uyghur diyarigha kélip, 1931-1934-yillirighiche bolghan ariliqta dawamlashan milliy istiqlaliyet inqilabigha ishtirak qildi. Qirghizlardin Chipaq qazi we Janibek, özbéklerdin Sétiwaldijan we Yüsüpjan qur béshi qatarliqlar hemde ularning bir qisim esker we komandirliri shuningdek Sherqiy Türkistan islam jumhuriyiti hökümitige ishtirak qilghan bir qisim memuriy we medeniy-maarip hem bashqa sahediki Özbékler ene shu Türkistan muxtariyitini körgen we Sowét Rusiyisini özlirining düshmini hésablighan kishiler bolup, ular Qeshqerde qurulghan Sherqiy Türkistan jumhuriyitini özlirining axirqi hayatliq we qutulush yoli dep hésablighan idi. Stalinning Sherqiy Türkistan Islam jumhuriyitini yoqitishi emeliyette ene shu Türkistan muxtariyitining eng axirqi qalduq tesirini tazilashidin ibaret idi xalas! Sowét Rusiyisi Gherbiy Türkistanda Türkistan atalghusi emeldin qaldurup, uni düshmen atalghu katégoriyisige kirgüzüp , bu yurtni aran tinjitqan chaghda, qoshna Sherqiy Türkistanda mezkur atalghu bilen yéngidin Türkchilik we Islamiy idiye bilen qorallan’ghan, uning üstige Stalinning esheddiy düshmenlirini qobul qilghan bir hökümetning qurulushigha qandaqmu chidap turalisun?



Xatime




Türkistan muxtariyiti tarix sehipisi kirip kétish bilen tallighan yolidin yanmay, 13 yil ötkendin kéyin Yawropa tupraqlirida yenila shu ghayisi yolida siyasiy teshwiqat kürishini dawamlashturghan Mustapa Choqay bashliq Türkistan küreshchiliri 1917-yilidiki özlirining 64 künlük ömri qisqa hökümitini séghinip, özlirining ilgiri saddilarche muxtariyet yolini tallighanliqidin epsuslinip, özlirining küresh musapisi we axirqi ghayisi heqqide mundaq xulase chiqarghan “ Türkistan muxtariyet hökümiti yiqildi , buning bilen teng muxtariyet pikri yiqildi, yoqaldi. bügün yalghuz istiqlal, musteqil Turkistan pikri hakimdur” .

Mustapa Choqay bashliq ortaq Turkistan üchün küresh qilghuchilarning küreshliri Gitlér Gérmaniyisining dunyawi urushigha toghra keldi. Ular Gitlérning özlirining kona düshmini Sowét ittipaqini weyran qiliwatqan menzirsidin qanchilik hozurlan’ghanliqi namelum. Biraq, ortaq Türkistan üchün küresh qilishtin ibaret Sowét ittipaqi esheddiy och köridighan bir idiyining mewjutluqi Gitlérni téximu bekrek hozurlandurghanliqi melum. 1941-1945-yilliri Gitlér Gérmaniyisi bu idiyidin paydilinip, Sowét ittipaqini üzül-késil gumran qilmaqchi bolup, bir qanche yuz ming ottura Asiyaliq , Kawkaziyilik ,Idil-Uralliq Türkiy qénigha mensup erkeklerdin qoshun teshkilligen, Mustapa Choqay, Weli Qeyumxan qatarliq erbablar Gitlérning yardimi astidiki kelgüsi Türkistan hökümitini köridighanliqigha ümid baghlighan bolsimu, emma Mustapa Choqay her qandaq irqichi hökümettin héchqachan yaxshiliq kelmeydighanliqini aldin hes qilghan bolsimu, biraq taki hazirghiche éniq bolmighan sirliq ölüm tüpeylidin bu dunyadiki küreshliridin ayrilghan idi.

Mustapa Choqay qatarliq Türkistan ezimetliri buningdin 90 nechche yil ilgiri bir-birini étnik jehettin héch ayrimay, ortaq bir dölet üchün küresh meydanigha chiqip, özliridin küchlük reqiplirige tiz pükmey, ularning top-zembirekliri astidiki teslim bolush oltumatomlirini ret qilip, özlirige ölüm we xaniweyranchiliq yolini talliwalghan idi. Ularning musteqilliq ghayisi ortaq Türk bayriqi astida emes, ayrim –ayrim milliy bayraqlar astida emelge ashqan bu künlerde “men palanchi, sen pokunchi, séningdin men ulugh, sen kim, men kim? Mehmut Qeshqiri bizning, Nawayi bizning, Biz Manasning ewladi, biz Emir Timurning ewladi, Abay bovimiz eng ulugh, Ottura Asiyada biz nochi” Dégen tar we mehelliwi milletchilikler ewji aldi. Ottura Asiyaning bugünki kündiki mezkur réalliqi bu xelqlerning téxi eshu 90 yil ilgiri Turkistan muxtariyitini qurghan ejdadlirichilik ilgharliqqa, aliy chüshenchige we ang-tepekkürge yételmigenliki, belki 21-esirge xas yéngiliqlardin behrimen bolsimu, biraq 80-90 yillar ilgiri meniwi sewiyisidin yiraqliship qalghanliqini körsetse kérek.

Bügünki künde Qazaqlar Mustapa Choqayni séghinmaqta we uni ulughlimaqta. 21-esir Qazaqliri Mustapa Choqayni uning ghayisi we idiyisige xilap halda, uning bugunki musteqil Qazaqistanni arzu qilghan we shuning üchün küresh qilghan Qazaq milletchisi süpitide chüshendürmekte.

Türkistan muxtariyiti emeliyette Türkchilik idéologiyisining tunji qétim siyasiy mewqe bilen meydan’gha chiqip, mezkur idiye astida bir hakimiyet qurush tejribe-siniqidin ibaret. Choqay éytqandek uning meghlup bolushi, hökümetni idare qilidighan keng kadir küchining bolmasliqi, bolupmu, özining zamaniwi herbiy qoshunining bolmasliqidin ibaret bolsa, yene bir tereptin Türkistan xelqining medeniyet, iqtisad we ijtmaiy-siyasiy ang jehette arqida qalghanliqi, xelqte omumiy yüzlük Türkchilikni asas qilghan milletperwerlik idéologiyisining shekillinip bolunmighanliqi, eksiche mehelliwi kimlik we ziddiyetlerning küchükliki bilen munasiwetlik idi. Uning üstige Moskwa we Tashkenttiki herbiy-siyasiy küchi bar Kommunistlar hakimiyiti mezkur hakimiyetning xelq ichide keng yiltiz tartishi, öz idiyilirining keng teshwiq qilip, xelqte bu xil milliy idéologiyining omumilishish hemde diniy idiye we kimlik bilen bir gewdige aylinishigha purset bermeslik üchün mezkur hökümetni téz yoqitish istratégiyisi belgiligen idi.

Yene bir nuqtidin alghanda, Türkistan muxtariyitining yimirilishidiki yene bir réal seweb shuki, hökümet terkibide her xil yönilish hem her xil chetning küchige tayinish terepdarliri bar idi. Bu pikirler daim toqunushqan bolsa, yene jedidchiler éqimi bilen en’enichiler jümlidin “Shoraiy Islamiye” bilen “Shoraiy ölüma” partiyisi otturisidiki ziddiyet keskinliship, ikkinchisi hökümetning paaliyetlirige soghuq muamilide boldi.

Mustapa Choqaymu bu ikki partiyining ziddiyitining Türkistan muxtariyitining mewjutluqidiki selbiy amil bolghanliqini étirap qilghan idi.

Meyli qandaq bolushtin qet’iy nezer Türkistan muxtariyiti emeliyette, Ottura Asiya xelqlirining Char Rusiye hökümranliqidin ayrilip, öz aldigha hakimiyet qurush üchün tunji qétimliq resmiy rewishtiki urunushidin ibaret bolup, uning basqan izi we ghayisi gerche u tunjuqturulghan bolsimu, lékin, taki 20-esirning 30-yillirighiche Ottura Asiyada “basmichiliq” dep nam bérilgen milliy azadliq herikitige, 30-40-yillardiki Sherqiy Türkistandiki milliy azadliq inqilablirigha miras bolup qaldi. Melum menidin éytqanda, Ularning ghayisi 40-yillardiki dunyawi urush éqimighimu kirip ketken bolsa, 90-yillarda Sowet ittipaqining yimirilip milliy jumhuriyetlerning dunyagha kélishi we ularning öz aldigha milliy idiyilerni tiklishigimu tesir körsetti. Ene shu sewebtin, Bügünki bir qisim qudretlik bolushni xalaydighan Türk dunyasi rehberliri hem eshu kona idiyini séghinidighan hem uni chetke qaqmaydighan bir qisim Ottura Asiya ziyaliyliri ortaq Türkistanning we yaki ortaq Türk dunyasining yéngiche , zamangha xas modéllirini izdimekte. Bu yolni eng gherbte Mustafa Kamal Ata Türktin , eng sherqte Muhemed Imin Bughra, Mesud Sebiri we Eysa Aliptékin’ghiche , Kawkaziyide Elchibeydin Ottura Asiyada Islam Kerimof we Nursultan Nazarayéfqiche bolghan rehberlerning hemmisi dégüdek nowet bilen besip baqti hem urunup baqti. Nazarbayéf gerche ashkara halda özidin 90 yil ilgiri bu sinaqni qilghan milletdéshi Mustafa Choqayni bügünki künde ashkara we resmiy yosunda medhiyilep baqmighan bolsimu, biraq Choqayning ghayisining bashqa bir xil , yéngiche wariyanti- “ Merkiziy Asiya döletliri ittipaqi”ni qurup, ortaq pul chiqirish, ortaq chégra , ortaq mudapie we ortaq baza hem bayliqlardin ortaq behrimen bolup, 50 nechche milyon nopusluq qudretlik dölet bolushni teshebbus qilghan idi.

Nursultan Ebish oghli téxi hayat turup, uning üchün ornitilghan Enqerediki chong heykelning yopuqini échish murasimida prézidént Abdulla Gulning uning “ Türk dunyasi üchün qoshqan töhpisi” ni medhiylishi bikar bolmisa kérek ?!

Achchiq tarixiy eslimiler we musapiler “ Bölün’genni böre yeydu” dégen atalar sözining peqetla birla Uyghurlarning emesliki, belki uning barliq Türkiy xelqlerning eng ülgilik maqal-temisili ikenliki, epsuski, Türkiy xelqlerning mezkur atalar sözige daim xilapliq qilip kelgenlikini eske salidu.

******************************
Paydilanmilar:

. O. Volubéyév. Kéngeshlerning Rusiye jumhuriyitidin Sowét Ittipaqighiche. Rusmeprie.ru.
. O .Volubéeyév. shu maqale.
. Mixail Kalishévskiy . Bolshéwiklarning Xarezim tejribisi. Ferghana.ru (Rusche)
. Baxit Sadiqof. Turkistan Jedidliri, 2-bap. Kontinént jurnili.( Qazaqistan. Rusche)
. Abdulla Rozibaqiyevning xatiriliri. Taranchi komitéti. A. M. Rozibaqiyv. M. Rozibaqiyeva, Uyghur xelqining munewer perzendi. 1987. Almuta.87-bet (Uyghurche).
. shu kitab.87-88-betler.
.shu kitab.88-bet
.Shu kitab. 88-bet
.Shu kitab.87-bet.
. A. Rozibaqiyev, Burhan Qasimof. Almuta. 1992-yili, 18-bet
. A.Rozibaqiyev, Burhan Qasimof. Almuta. 1992-yili, 19-bet
. A.Rozibaqiyev, M.Rozibaqiyeva, shu kitab .88-bet
. shu kitab.84-bet
M.Ruziyev . Qayta Tughulghan Uyghur Xelqi. Almuta, “Qazaqistan “ neshiriyati.1976. 124-bet. (Rusche)
. M. Ruziyév . shu kitab. 129-bet
. Mustapa Choqay heqqide yézilghan Wikipedia énsklopédiyisidiki melumattin élindi.
. Muhemmed Imin Bughra. Sherqiy Turkistan tarixi.370-378-betler.
. Mixail Kalishévskiy . Bolshéwiklarning Xarezim tejribisi. Ferghana.ru (Rusche)
. K.A. Gafurof. Ottura Asiya we Qazaqistandiki emgekchilerning intérnatsionalliq ittipaqliq üchün kureshlir.1917-1924-yilliri. Moskwa.1972.21-22-betler.
. R.T.Shamsutdinov. Ottura Asiyada Sowétler we Milliy jumhuriyetlerning qurulushi,1917-2925 yilliri// Tarix mesilisi jurnili, 1986. 3
.Yash Turkistan mejmuesi. 1930-yili, dékabir, 13-san, Istanbuldiki yéngi toplam neshri.6-bet. Prof.Dr. Ahat Andicani. Cedidizmden Bagimsizliga Harichte. Türkistan Mucadelesi. Istanbul.2003. 43-bet
.Salawat Isxakov. 1917-yilidiki merkiziy Asiyadiki Rus inqilabi we Türkler. Transkaspi mejmuesi.26-noyabir.2000-yili.(Rusche)
. Bu kishining milliy kimliki biraq eniqsiz. Elixan Töre Saghuni uni Polek musulmanliridin dep yazidu. Elixan Töre Saghuni .Turkistan Qayghusi. Toshkent.2003. Sherq neshiryati. 54-bet
. shu maqale we Yash Turkistan mejmuesi. 1930-yili, 13-san.6-bet
. Salawat Isxakov. Shu maqale we Dewlet Tinishpayevning “Muhemmedjan Tinishbayev. Qazaq xelqining tunji injénéri” mawzuluq maqalisigha qaralsun. www.tynyshpayev.kz
. shu maqale.
. Baxit Sadiqof. Turkistan Jedidliri, 2-bap. Kontinént jurnili.( Qazaqistan. Rusche)
. Y Tarixiy eslimiler. Yash Turkistan. 1930-yili, 13-san. dekabir.

.Yash Turkistan, 13-san.
. Baxit sadiqov, Mustapa Choqay. Almata,2004-yili neshri, Wikepediadiki Mustapa Choqay heqqidiki tonushturushqa qaralsun. (Rusche)
. Salawat Isxakov.. Turkistan Qoqan aptonomiyisi (1917-1918). www.forum .turan.info.
. Yash Turkistan. 13-san.
. Turar Risqulov. Türkistanning yerlik xelqi we inqilabi. Tashkent.1925-yili. Bu uchur Turkistan muxtariyitige ait bir qisim maqalilerde eslitilidu.
. Rusiyidiki grazhdanlar urushi mezgilidiki milliy mesile. http://bril2002.narod.ru/gr_pat1.html

. Prof.Dr. Ahat Andicani. Cedidizmden Bagimsizliga Harichte. Türkistan Mucadelesi. Istanbul.2003. 46-bet
. Salawet Is’xakov, Turkistan Qoqan aptonomiyisi (1917-1918).
. R. Abdullayév . Ziddiyetlik tarixiy xironika. Sherq Yultuzi. 1995-yili 11-12-san.201-bet (Özbékistan)
. Salawat Isxakov.. Turkistan Qoqan aptonomiyisi (1917-1918). www.forum .turan.info.
. Elixan Töre Saghuni .Turkistan Qayghusi. Toshkent. 2003. Sherq neshriyati. 54-bet
. . Rusiyidiki grazhdanlar urushi mezgilidiki milliy mesile. http://bril2002.narod.ru/gr_pat1.html.
I.V. pogorelskiy. Xiwe inqilabi we Xarezim xelq sowét jumhuryiti.1917-1924-yilliri. www.kungrad.com
. Yash Turkistan. 13-san.1930-yili, 8-bet

http://www.wetinim.org/forum/viewthread.php?tid=9361

Sunday, August 01, 2010

Xitay Dairiliri Diyarim Torturasi Sahibi Dilshat Perhat We Bashqa Uyghur Tortura Bashqurghuchilirini Mexpiy Sotlidi

Muxbirimiz Mihriban
2010-07-28
Uyghur aptonom rayonining merkizi ürümchidiki bir sot mehkimisi ötken hepte yépiq sot échip, diyarim tor bétining bash bétining sahibi dilshat perhat we bashqa uyghur tor bet bashqurghuchilirini sotlighan. Bügün dilshat perhatning engiliyidiki akisi dilmurat perhat radiyomiz muxbiri mihribanning ziyaritini qobul qilip, inisi dilshat perhat bilen bille tor bet bashqurghuchiliridin nureli we nijat qatarliqlarning üstidinmu sot échilghanliqini bildürdi.


Radiomiz igiligen uchurlardin melum bolushiche, urumchi sheherlik ottura sot mehkimisi, 22 - Iyul peyshenbe küni shinjang iqtisat gézitining muxbiri gheyret niyazni sotlash bilen birlikte, yene uyghur tor bet bashqurghuchiliri üstidinmu yépiq sot achqan. Shundaqla bu xewerni axbarat orunliridin mexpiy tutqan.

Bügün diyarim tor bétining yene bir tor bashqurghuchisi, dilshat perhatning akisi dilmurat perhat ziyaritimizni qobul qilip, inisi dilshat perhat we bashqa uyghur tor bet bashqurghuchiliri üstidin sot échilip ulargha höküm élan qilinghanliqini delillidi.

Dilmurat perhatning bildürüshiche, ötken hepte ichide ürümchi sheherlik ottura sot mehkimisi, ötken hepte uyghur tor bet bashqurghuchiliri üstidinmu sot achqan. Sot yépiq halette hem jemiyettin mexpiy halette échilghan bolup, qolgha élinghan tor bet bashqurghuchilirining biwaste uruq - Tughqanlirimu sottin bir kün ilgirila sot échilidighanliqi heqqidiki xewerni tapshuruwalghan.

Ziyaritimizni qobul qilghan dilmurat perhat bizge inisi dilshat perhat bultur 8 - Ayda qolgha élinghandin buyan, aisidikilerning inisi toghriliq héchqandaq xewer alalmighanliqini, mana bügün, özining ürümchidiki bir aghiynisidin inisi hem bashqa uyghur tor bet bashqurghuchilirining sotlanghanliqi heqqidiki xewerni anglighanliqini bildürdi.

Dilmurat perhatning bildürüshiche, dilshat perhat 5 yilliq qamaq jazasigha, nijat azad 10 yilliq qamaq jazasigha, nureli 3 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinghan bolup, bashqa tor bet bashqurghuchiliri üstidinmu sot échilghan yaki échilmaqchi iken.

Bultur yazda ürümchide partlighan " 5 - Iyul ürümchi weqesi"din kéyin, uyghur aptonom rayon dairiliri uqturush chiqirip 200 ge yéqin uyghur tor bétini taqighan idi. 5 - Iyul weqesidin kéyin uyghur aptonom rayonining reisi nurbekri téliwizorda söz qilip, " uyghur biz","diyarim"," shebnem","selkin" qatarliq uyghur tor betlirining ismini biwaste atap, bu tor betlirini" 5 - Iyul ürümchi weqesi"ning partlishida qutratquluq rolini oynighan dep eyibligen idi. Nurbekri sözide, bu tor betlirini " 2009 - Yili 26 - Iyun küni shawguen oyunchuq zawutida yüz bergen, xitay ishchilar bilen zawuttiki uyghur ishchilar ottursidiki toqunushni, we toqunushta yüz bergen uyghur ishchilarni urup öltürüsh weqesini bu tor betliri ziyade mubalighileshtürüp xewer qildi, " 5 - Iyul ürümchi namayishi" toghriliq uqturushlar " uyghurbiz","shebnem","selkin" tor betliride chaplinip, " 5 - Iyul weqesi"ning yüz bérishide qutratquluq rolini oynidi." Dégen sözler bilen uyghur tor betlirini eyibligen idi.

Nurbekri téliwizorda uyghur tor betlirini eyibligendin kéyin," uyghur biz" tor békitining sahibi, merkizi milletler uniwérsitétining dotsénti, musteqil tetqiqatchi ilham toxti, "diyarim"tor békitining sahibi dilshat perhat, "shebnem" tor békitining sahibi nijat azat, "selkin" tor bétining tor bashqurghuchisi obulqasim, uyghur biz tor békitining bashqurghuchiliridin muhemmet abdulla qatarliq nurghunlighan tor bet bashqurghuchiliri hem torda maqale élan qilghan ziyaliylardin iqtisad gézitining muxbiri gheyret niyaz qatarliq nurghunlighan uyghur ziyaliyliri hem yashlar qolgha élinghan idi.

Ilham toxti bultur 8 - Ayda xitay mexpiyetlik idarisi xadimliri teripidin béyjingda 1 aygha yéqin tutup turulghandin kéyin qoyup bérilgen idi. Emma, weqedin kéyin, ilham toxtining her qandaq bahaniler bilen hetta ilmiy doklat yighinlirigha qatnishish üchünmu chetelge chiqishi cheklengen idi. Eyni chaghda ürümchide xitay qanun organliri teripidin qolgha élinghan uyghur tor bet bashqurghuchiliri bolsa qerelsiz halda xitay türmiliride tutup turulghan bolup, xitay hökümiti ulargha békitilgen jinayet heqqide bu tor bet bashqurghuchilirining uruq - Tughqanliri hem metbuat sahesige héchqandaq éniqlima bermigen idi.

Diyarim tor bétining özi engiliyide turushluq yene bir tor bet bashqurghuchisi dilmurat perhat köp qétim erkin asiya radiosi, engiliye b b s agéntliqi qatarliq xelqara metbuatlarning ziyaritini qobul qilip, inisi dilshat perhat hem bashqa uyghur tor bet bashqurghuchilirining ehwali heqqide dunya jamaetchilikige xewer bergen idi. U bayanida xelqara insan heqliri teshkilatlirining uyghur tor betliri bashqurghuchilirining ehwaligha köngül bölüshini murajet qilghan idi. Xelqaradiki kishilik hoquq teshkilatliri hem gherb démokratik döletlirimu xitay hökümitini " 5 - Iyul ürümchi weqesi" din kéyin qolgha élinghan uyghur tor bet bashqurghuchiliri üstidin adil höküm chiqirishqa chaqirip dewet qilip kelgen idi.

Emma, xitay hökümiti xelqaraning dewet qilishi hem bésimigha qarimay, ötken heptining peyshenbe küni uyghur biz torining tor bashqurghuchiliridin biri bolghan shinjang iqtisad gézitining muxbiri gheyret niyazni"dölet bixeterlikige tehdit sélish jinayiti" bilen 15 yilliq qamaq jazasigha höküm qilghan idi. Nöwette ürümchi qanun organliri gheyret niyaz bilen bir waqitta sotlanghan dilshat perhat, nureli, nijat azad qatarliq uyghur tor bet bashqurghuchilirining qandaq jinayet bilen eyiblengenliki heqqide xelqara jamaetke héchqandaq izahat bermidi.

Dilmurat perhatning radiomizgha bildürüshiche, u chetel metbuatlirida inisi dilshat perhat hem bashqa uyghur tor bet bashqurghuchiliri heqqide, xelqara insan heqliri teshkilatlirigha murajet qilghandin kéyin, xitay bixeterlik xadimliri uning ailisige kélip, ata - Anisidin dilmurat perhatning, inisi dilshat perhat toghriliq chetel metbuatlirining ziyaritini qobul qilmasliqni telep qilip, uning ata - Anisigha bésim ishletken. Oghli dilshat perhat qolgha élinghandin kéyin, rohi jehettin qattiq azap tartqan dadisi perhat ependimu téxi 2 hepte ilgiri éghir yürek késili bilen tuyuqsiz qaza qilghan. Shunga dilshat perhatning anisi nöwette éghir musibet ichide turuwatqan bolup, anisi dilshat perhat üstidin échilghan sotqa qatnishalmighan hem engiliyide turuwatqan oghli dilmurat perhatqimu bir heptidin buyan uning inisi dilshat perhatning ehwali toghriliq héchqandaq uchur bermigen.

Ötken hepte, xitay hökümitining muxbir gheyret niyazgha 15 yilliq qamaq jazasi höküm qilghanliq xewiri tarqalghandin kéyin, xelqaradiki insan heqliri komitétliri arqa - Arqidin bayanat élan qilip, xitay hökümitining gheyret niyazni 15 yilliq qamaq jazasigha höküm qilghanliqini eyiblesh bilen bille, turmide muddetsiz tutup turuluwatqan dilshat perhat qatarliq uyghur tor bet bashqurghuchilirini qoyuwétishke yaki ularning üstidin adil höküm chiqirishqa chaqirghan idi.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/dilshat-perhat-07282010212154.html/story_main?encoding=latin


Yuqiridiki ulinishtin bu progirammining tepsilatini anglighaysiler.

Uyghuristan

Freedom and Independence For Uyghuristan!

FREE UYGHURISTAN!

FREE UYGHURISTAN!
SYMBOL OF UYGHUR PEOPLE

Blog Archive