Engiliyilik Jozip Ependining Shangxeyde 'Uyghur' Dep Kemsitilishi Heqqide
Muxbirimiz Weli
2009-09-10

Xitaychini jangsuda üginiwalghan engiliyilik zhurnalist, bash tehrir jozip makirtich 5‏ - Iyol ürümchi weqesidin kéyin shangxeyde, chirayi uyghurgha oxshighanliqi üchün kemsitishke uchrighan. Uning 'men uyghur bolghan künlerde' dégen maqalisi engiliye 't w xewerliri' ning 'yéngi dölet siyasetchiliri' sehipiside élan qilinghandin kéyin, bu maqale gherbte chongqur tesir qozghidi.


Süret, 5 - Iyul ürümchi qanliq weqesidin kéyin, ürümchi kochilirining biride, köydürüwétilgen bir mashinining yénidin ötüp kétiwatqan bir kichik uyghur balisining körünüshi.

Xitaychini jangsuda özi öginiwalghan engiliyilik zhurnalist, kilassk yazghuchi jozip makirtich ependi qongur chachliq hem adette burut qoyup yüridighan bolghachqila, u 5‏ - Iyol ürümchi weqesidin kéyin shangxeyde uyghur dep kemsitilgen.

Engiliyilik zhurnalist jozip ependi 'Men uyghur bolghan künlerde' Dégen maqaliside mundaq dep bayan qilidu: xitay jemiyitini yaxshi chüshinidighan kishilerning héchqaysi, buningdin yigirme yil burun tyenenmén meydanida yüz bergen weqedinmu éghir weqe yéqinda ürümchide yüz bergenlikige heyran qalmidi. Emma ular ürümchi weqesining bu qeder wehshi bolghanliqighila heyran qalmaqta.

Jozip ependining bayan qilishiche, u londondiki waqtidila, xéli yillardin buyan engiliyide yashawatqan ding wén isimlik bir xitay ayal uninggha, burun béyjingde gézit tehriri bolup ishlewatqan dadisi ürümchige mejburiy ewetlgenlikini, u dadisini körgili barghanda, ürümchide qorqup kuchigha chiqalmighanliqini, uyghurlarning nahayiti yawuz ikenlikini hékaye qilip bergen iken.

Jozip ependi adettiki waqitlardimu, xitaylarning 'shinjang' dégen bujayni xitayche qimmet qarshi bolmighan yawayilarning rayoni, xeterlik jay dep yürgenlikini؛ gerche tarixiy kitablarda bu jay medeniyet dunyasining eng axirqi qismi dep atalghan bolsimu, hazir xitaylar mol bayliq saqlinip yatqan bu bipayan quruqluqni buningdin 115 yil burun xitay dölitining birqismi bolghan, xitayning seddichin sépili eslide bu jayda bolsimu, emma kéyin qum bésip ghayip bolghan, dep yürgenlikini anglighan iken.

'Men shangxeyde uyghur bolghan künlerde xitaylarning bed - Beshre érqchi ikenlikini chüshengendim'
Jozip ependi xitaygha kelgendin kéyin, negila barsa xitaylarning, uyghurlarni zeherlik chikimlik satidu, yénida qoral saqlaydu, adem öltüridu, dégenlikini anglighan.

"Men shangxeyde, bir réstoranning aldida nawaychiliq qilidighan ikki uyghur bilen tonushqandin kéyin, andin xitaylarning bed - Beshre érqchi ikenlikini chüshengendim" dep yazidu jozip ependi 'men uyghur bolghan künlerde' dégen maqalisde.

"Uyghurlargha mal satmaymiz" dep qoghlaptu
Uning bayan qilishiche, xitaychini sözliyeleydighan uyghur nawayning biri, xuddi özige oxshash qéniq qongur chachliq, buruti bar kishi iken. Jozip ependimu, uyghurlargha oxshash doppa kéyiwélip, bezide naway dostigha nan sétiship bérip yürgen iken.

Bir küni u kochida kétiwatsa, bir xitay wélispitini toxtitip, nahayiti körengligen halda "uyghur, musulman, dégen mushu " dep uni bashqilargha körsitip mazaq qiptu. U ochuq bazargha bérip zinnet buyumi almaqchi bolghanda, dukandar xitay "uyghurlargha mal satmaymiz" dep uni qoghlaptu. Gerche u özini men engiliyilik désimu ishenmeptu.

"Xitay gézitliri uyghurlarni 'bölgünchi, qatil' déyishke bashlighandin kéyin, shangxeyde xitaylar, birdinla uyghurlargha érqchiliq qilidighan boliwaldi"
‏ --- Xitay gézitliri uyghurlarni 'bölgünchi, qatil' déyishke bashlighandin kéyin, xitay teshwiqat ministirliqining gépige kirip yaponlarni kemsitishke urunuwatqan xitaylar, birdinla uyghurlargha érqchiliq qilidighan boluwaldi, hetta shangxeyde purap qalghan béliqlarni satidighan xotunlarmu uyghurlarni kemsitiishke bashlidi, ‏ --- Dep bayan qilidu jozip ependi maqaliside,‏ - Emma sultangha layiq yémek we miwilerni satidighan uyghurlar bu sheherde, xuddi14‏ - Esrde, italiyining florénsi shehiride benggilerge bihush durisi satidighanlarni cheklimey, peqet yehudilarning her qandaq ish qilishini chekligendek ehwalgha chüshüp qaldi.

"Uyghurlarning bundaq kemsitishke uchrishigha peqet chirayi xitaylargha oxshimighan millet bolghanliqi seweb boldi"
Jozip ependining bayan qilishiche, uyghurlarning xitayda bundaq kemsitishke uchrishigha, peqet chirayi xitaylargha oxshimighan millet bolghanliqi seweb boldi.

Uyghurlar xitaylargha oxshimay, belki ottura asiyaliqlargha, türkiyiliklerge oxshaytti. Ularning chirayidin tartip kéyinishigiche, héchnémisi shangxeylik yaki béyjingliqlargha oxshimaytti. Uyghurlaning tili xitaylargha téximu oxshimaytti. Shunglashqa 'medeniyet inqilabi'dégen herikette uyghurlaning xitaygha oxshimaydighan shekilliri intayin qattiq zerbige uchrighan, meschitliri chéqilip, diniy étiqadi cheklengen idi.

"Maw 1949‏ - Yili uyghurlargha toluq aptonomiye bérish heqqide bergen wediside turmidi"
Jozip ependining bayan qilishiche, maw 1949‏ - Yili uyghurlargha toluq aptonomiye bérish heqqide bergen wediside turmay, belki izchil halda intayin qebih iqtisadiy siyaset yürgüzgenliktin.

1960‏ - Yillarda atmish mingdin artuq uyghur yurtini tashlap sowét ittpaqigha qachti. Shuningdin kéyinmu uyghurlar bu rayonda izchil halda héchbir kengchilikke érishmigenliktin, axirqi hésabta, bu qétimqi ürümchi weqesi partlidi.

"Küchürüp kélingen xitaylar bu rayonni pütünley özining qiliwalmaqichi boluwatidu"
Jozip ependining bayan qilishiche, hazirqi 21‏ - Esrde, gerche xitay hökömiti özi uyghurlargha diniy étiqad erkinliki béridighanliqini jakarlighan bolsimu, emma uyghurlar yenila bu rayonda bextke érishelmidi. Belki küchürüp kélingen xitaylar hazir bu rayonni pütünley özining qiliwalmaqchi boluwatidu.

Hazir uyghurlarda peyda bolghan bu ghezep - Nepretni pütünley kommunistlar keltürüp chiqarghanliqi éniq. Eger buninggha yene süküt qilinsa, qan tökülüshtin özge aqiwet chiqmaydu.

Tehrir élawiside éytilishiche, aptor bu maqalisini 6 - Iyul tunji élan qilghanda, ürümchi weqesi tixiche tinjighini yoq. 1400 Din artuq uyghur qolgha élinip boldi. Téxiche qan tökülüwatidu.

Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/engliye-yazghuchisi-jozip-09102009202511.html/story_main?encoding=latin