'Türkiye Günlügü' We Uningdiki Maqaliler Heqqide Söhbet
Muxbirimiz Erkin Tarim
2009-09-10

"Türkiye günlügü" yeni, türkiyining künlük xatirisi namliq zhurnal 5 - Iyul ürümchi weqesi mexsus sani neshir qildi. Zhurnalning muqawisigha chong xet bilen "güzel türkistan sanga néme boldi?" dégen jümle, uning astigha bolsa "ürümchi qetliamini untumaymiz" dégen jümle yézilghan.

Zhurnal 3 ayda bir san chiqidighan pikir we medeniyet jurnili bolup, türkiyide eng köp tarqitilidu. Zhurnalning bu mexsus sanida izmir ege uniwérsitéti oqutquchisi prof. Dr. Alimjan inayetning "uyghur milli herikitining yol bashchisi rabiye qadir xanimning hayati we mujadilisi" témisidiki maqalisi bilen "xitaylarning uyghurlargha élip bériwatqan assimilyatsiye siyasiti we uning netijiliri" témisidiki maqalisi orun alghan.

Buningdin bashqa bu sanda yene, enqere hajettepe uniwérsitéti oqutquchisi dr. Erkin ekrem, adnan menderes uniwérsitéti oqutquchisi dr. Selchuq cholaqoghli qatarliq ilim ademlirining ürümchi weqesi heqqide yazghan maqalilirigha yer bérilgen.

Biz bu zhurnal we zhurnalda élan qilinghan maqalilarni chöridigen halda prof. Dr. Alimjan inayet ependi bilen söhbet élip barduq.

Erkin tarim: türkiyining nopuzluq zhurnalliridin biri bolghan "türkiye günlügü", yeni , türkiyining künlük xatirisi namliq zhurnal ürümchi weqesige ait mexsus sanini chiqardi. Siz aldi bilen zhurnalning bu sani heqqide qisqiche melumat bersingiz.

Prof. Dr. Alimjan inayet: "türkiye günlügü" siz dep ötkendek türkiyining nopuzluq zhurnalliridin biri. Türkiyining siyasiy pikir we tepekkur saheside aldinqi qatarda turidighan ilmiy, akadémik zhurnallarning biri. Uzun yillardin béri toxtap qalmay neshir qilinip kelgen we xéli keng mushtiri muhiti bolghan bir zhurnal. Bu zhurnalni türkiyide ilim we siyaset sahesidikiler köp oquydu. Shunga bu zhurnalning bir sanini sherqiy türkistan mesilisige ayrip bérishi nahayiti muhim ehmiyetke ige. Siyaset sahesidiki, hakimiyet béshidiki kishiler zhurnalning bu sani arqiliq sherqiy türkistan heqqide, ürümchi weqesi heqqide xitay teshwiqatining tesiride qalmay toghra melumat alalaydu we weqening tarixiy arqa körünishi heqqide melum chüshenchige ige bolalaydu.

Süret, "türkiye günlügü" yeni, türkiyining künlük xatirisi namliq zhurnalning 5 - Iyul ürümchi weqesige atap mexsus neshir qilinghan sanining muqawa körünüshi.
"Türkiye günlügü" jurnilining bu sanigha dr. Erkin emet ependimning ikki maqalisi bésilghan bolup, bularning biri "5 - Iyul ürümchi weqesining ichki yüzi" dégen maqale, yene biri, "rabiye qadir xanim bilen élip bérilghan söhbet" dégen maqale. Bu maqalilarda 5 - Iyul ürümchi weqesining kélip chiqish sewebi we jeryanliri, xitay hakimiyitining bu weqege qarita tutqan pozitsiyisi we qollanghan qattiq qolluq siyasiti, barin we ghulja weqeside tutqan pozitsiyisi bilen sélishturulup chüshendürülgen. Rabiye qadirning ürümchi weqesi bilen munasiwiti barmu yoqmu, bu weqede amérikining tesiri barmu yoqmu, dunya uyghur qurultiyining meqsiti néme dégendek suallargha rabiye qadir bergen biwaste jawablar yer alghan.

5 - Iyul ürümchi weqesi jeryanida, türkiyidiki bezi metbuatlarda rabiye qadirning amérikida turuwatqanliqi tekitlinip, bu weqening arqisida amérikining bolghanliqi, rabiye qadir we uyghurlarning amérikining oyunchiqi bolup qéliwatqanliqi heqqide xewer we mulahiziler otturigha qoyulghan idi. Türkiye jamaetchiliki arisida otturigha chiqqan bu ghulghula we gumanlarni yoq qilish kérek idi. Dr. Erkin emet ependimning bu ikki maqalisi bu jehette nahayiti muhim rol oynidi dep qaraymen. Zhurnalda yene dr. Erkin ekrem ependimning xitay metbuatlirining 5 - Iyul ürümchi weqesi we türkiyining bu weqediki pozitsiyisige bolghan inkaslirini téma qilghan bir maqalisi bésildi. Bu maqale xitay metbuatlirining ürümchi weqesidiki milletchi we bir tereplimilik pozitsiyisini, éniqraq qilip éytqanda ushshuqliqini körsitip berdi. Xitay teshwiqatining mahiyitini échip bérishte bu maqalining muhim roli bar dep oylaymen.

Erkin tarim: bu zhurnalda sizning ikki parche maqalingiz élan qilinghan, bu maqaliliringiz heqqide qisqiche melumat bersingiz.

Prof. Dr. Alimjan inayet: bu zhurnalda méning "rabiye qadirning hayati we mujadilisi" dégen maqalem bilen "xitayning uyghur türklirige qarita yolgha qoyghan assimilyatsiye siyasiti we buning netijiliri" dégen maqalem bésildi. Sizgimu melum bolghinidek, 5 - Iyul ürümchi weqesidin ilgiri türkiye jamaetchiliki rabiye qadirni bilmeytti. Weqe jeryanida hem dunya hem türkiye metbuatlirida rabiye qadir her kün dégüdek bash xewer qilindi. Buning bilen türkiye jamaetchiliki rabiye qadirni uyghur milli kürishining bir rehbiri iken dep tonudi. Bezi kishiler bolsa rabiye qadirgha guman bilen amérika teripidin yétishtürülgen bir ayal dep qaridi. Yeni, rabiye qadirning hayati we mujadilisi heqqide jamaetchilikning köp melumati yoq idi. Men bu nuqtini nezerge élip rabiye qadirning hayatini we burun élip barghan mujadilisini yazghan idim. Türkiye jamaetchilikining rabiye qadirni téximu yaxshi tonushi we bilishide bu maqalimu ijabiy rol oynaydu dep oylaymen.

"Xitayning uyghur türklirige qarita yolgha qoyghan assimilyatsiye siyasiti we buning netijiliri" dégen maqalemde bolsa 5 - Iyul ürümchi weqesining bir ikki kishining küshkürtishi yaki bashqa döletlerning arilishishi tüpeylidin emes, xitay hakimiyitining uzaq muddettin béri uyghur xelqige qarita élip barghan planliq we sistémiliq assimilyatsiye siyasitining netijiside otturigha chiqqanliqini bayan qildim.

Erkin tarim: siz maqalingizda rabiye qadirning hayatini yézipsiz, sizche uning hayati qandaq bir hayat? mujadilisi qandaq bir mujadile?

Prof. Dr. Alimjan inayet: rabiye qadirning hayati japa - Musheqqet bilen ötken bir hayat. Mustehkem bir irade, ulugh ghaye we tirishchanliq bilen yoghurulghan bir hayat. Pütün mal - Mülki xitay kommunistliri teripidin musadire qilinip bir parche nangha muhtaj bolup qalghan bir ailide yétiship 15 yéshida turmushqa chiqishqa mejbur bolghan, medeniyet inqilabi mezgilide yoldishidin ayrilip 6 balisi bilen yalghuz qalghan bir ayalning milyonlarche yuen pul tépip xitaydiki eng bay on kishining biri bolup qélishini bir möjize dep qarashqa bolidu. Yeni rabiye qadir bir möjize yaratqan ayal. Beziler, hayatta hemme nersige érishken, pul dése puli, shöhret dése shöhriti, emel dése emeli bolghan bu ayalning némisi kem idi? dep sorishi mumkin.

Shuni bilishimiz lazimki, insan üchün puldinmu muhim bezi nersiler bar. U bolsimu insanning erkinliki, izzet hörmiti we shan - Sheripi. Erkinliki bolmighan, izzet hörmiti we shan - Sheripi bolmighan bir insan yaki millet altun qepezdiki arslandin perqi bolmaydu. Türkiye jumhuriyitining qurghuchisi mustafa kemal atatürk bu heqte "qanchilik bay we bayashat ichide yashisa yashisun, musteqilliqtin mehrum qalghan bir millet medeniy insanliq dunyasi aldida chakar - Malay muamilisidin yuqiri muamilige layiq körülmeydu" dégen idi. Shunga rabiye qadirning mujadilisini milletning erkinliki, shan - Sheripi üchün élip bérilghan dep éytishqa bolidu.

Erkin tarim: prof. Dr. Alimjan inayet ependi, zhurnalda élan qilinghan ikkinchi maqalingiz xitayning uyghurlargha élip bériwatqan assimilyatsiye siyasiti we buning netijiliri témisida. Bu maqalini oqup chiqtim. Maqalingizda uyghur mesilisi heqqidiki bezi mesililerge jawab izdepsiz. Sizche sherqiy türkistan mesilisi qandaq meydangha chiqqan?

Prof. Dr. Alimjan inayet: sherqiy türkistan mesilisining négizide sherqiy türkistan kimning zémini? dégen soal mewjut. Sherqiy türkistan mesilisi mana bu soalgha bérilgen ikki perqliq jawabtin otturigha chiqqan. Xitaylar bu soalgha sherqiy türkistanni ezeldin xitayning zémini dep jawab béridu, uyghur xelqi bolsa, sherqiy türkistan ezeldin uyghurning zémini dep jawab béridu. Bu ikki oxshimaydighan jawab sherqiy türkistanda xitay milletchiliki bilen uyghur milletchilikining otturigha chiqishigha sewep bolghan.

Xitay milletchiliki bilen uyghur milletchiliki bir birige qarshi ikki perqliq ang we idéologiyige aylanghan. Bu ikki ang we idiologiye otturisidiki küresh siyasiy jehette, medeniyet jehette we iqtisadiy jehette ekis étip belgilik shert - Sharait astida toqunushqa, hetta urushqa aylanghan. Yéqinqi tariximizda körülgen toqunush we urushlarning hemmisi bu perqliq ikki ang we idiologiye otturisidiki küreshning biwaste netijisi. Bu ikki ang we idéologiyining biri yoq bolmay turup xitaylar bilen uyghurlar otturisidiki ziddiyet we toqunushning ayaqlishishi mumkin emes.

Bu ikki idéologiyining birisining yoq bolushi üchün ya xitaylar sherqiy türkistanni uyghur zémini dep tashlap chiqip kétishi kérek, yaki bolmisa, uyghurlar sherqiy türkistanni xitay zémini dep étirap qilip musteqilliqtin wazkéchishi kérek.

Hazirqi ehwaldin qarighanda bu ikki terepning héch biri idéologiyisidin waz kéchidighandek körünmeydu. Xitay hakimiyiti uyghurlardiki bu ang we idéologiyini yoq qilishning birdin bir yoli uyghur millitini pütünley assimilyatsiye qilishta dep qarighan. Shunga pütün siyasetlirini buninggha qarita tüzüp chiqqan.

Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/turkiyide-urumqi-weqesi-09102009202501.html/story_main?encoding=latin