Türkiye Xitay Munasiwitide Uyghurlar Köwrükmu Yaki Tosalghumu? (1)
Muxbirimiz Erkin Tarim
2009-09-15
Türkiye günlügü yeni türkiyining künlük xatirisi namliq zhornal 5 - Iyul ürümchi weqesige béghishlap mexsus san neshir qilghan idi. Zhornalning bu mexsus sanida izmir ege uniwérsitéti oqutquchisi prof. Dr. Alimjan inayet, enqere xajettepe uniwérsitéti oqutquchisi dr. Erkin ekremning maqaliliridin bashqa, mughla adnan menderes uniwérsitéti oqutquchisi dr. Selchuq cholaqoghlu yazghan "türkiye - Xitay munasiwitide uyghurlar köwrükmu yaki tosalghumu?" mawzuluq maqalisighimu orun bérilgen.

Dr. Selchuq cholaqoghlu ependi maqaliside, türk - Xitay munasiwitidiki uyghur mesilisining qisqiche tarixini anglatqandin kéyin, türkiye xitay munasiwitide uyghur mesilisining ornini belgilep bérishke tirishqan.

U maqalisining kirish qismida 1991 - Yilighiche türkiyining resmi bir ottura asiya siyasitining yoqliqini, hetta ottura asiya heqqide ilmiy tetqiqat élip baridighan ilim ademliriningmu yoqliqini, 1991 - Yili sowét ittipaqi parchilanghiche bolghan ariliqta türkiyining amérikining, xitay we rusiyige qaratqan siyasitige qarap siyaset yürgüzgenlikini yazghan.

U maqaliside türkiye - Xitay munasiwitide sherqiy türkistan mesilisini 3 basquchqa bölüp anglatqan.

U, maqalisining "sherqiy türkistanni meniwi jehettin qollash mezgili"dep atalghan bölümide türkiyining 1991 - 1996 - Yilighiche bolghan sherqiy türkistan siyasitini anglitip mundaq dep yazidu:

Sowét ittipaqi we yugoslawiye eslide özining ichki jehettiki ajizliqi tüpeylidin parchilinip, bu döletlerdiki milletler héchqandaq mujadile élip barmastin bir kéchidila musteqilliqlirini élan qilghan idi. Türkiye buni chongqur chüshenmestin yéngi musteqil bolghan qérindash türkiy jumhuriyetlerdin köp umidlerni kütken idi. Shundaqla türkiye bu döletlerge nurghun wedilerni bergen idi.

U yillardiki türkiye aliy rehberlirining aghzida " adriyatik déngizidin seddichingiche türk dunyasi", "21 - Esir türk esiri bolidu", dégendek shoarlar kem bolmighan idi. Turghut özal we sülayman démirel türkiyining réis jumhuri mezgilide we tansu chiller xanim bash ministir bolghan mezgillerde bu xil héssiyatchan sözler köp déyilgen idi. U yillarda sherqiy türkistan mesilisi türkiyining kün tertipige kelgen idi. Türkiyining aliy rehberlirining aghzidin sherqiy türkistan xuddi ottura asiya türkiy jumhuriyetlirige oxshashla musteqilliqqa érishidu, dégendek sözlerni anglighan iduq. Bu gepler xitay dölitini shundaqla rusiye fédératsiyisini qattiq biaram qilghan idi.

Dr. Selchuq cholaqoghlu maqaliside u yillarda türkiye dölet rehberlirining uyghurlar heqqide éytqanliridin misallar körsitip mundaq dep yazidu:

Türkiye döliti 1991 - Yili 11 - Ayda sherqiy türkistanni resmiy qollaydighanliqini körsetken idi. U waqitta sherqiy türkistanning sürgündiki rehbiri eysa yüsüf alptékin türkiyining bash ministiri sulayman démirel, muawin bash ministiri erdal inönü, ana weten partiyisi bashliqi mesut yilmaz, refah partiyisi bashliqi nejmettin erbaqan, milliyetchi chalishma partiyisi bashliqi alparslan türkesh we bezi parlamént ezaliri bilen körüshken idi. Bu uchrishishlarda bash ministir sulayman démirel, muawin bash ministir erdal inönü, partiye rehberliri we parlamént ezaliri, xitaylarning uyghurlarni assimilyatsiye qilishigha yol qoymaydighanliqini, bu mesilini b d t we xelqaragha élip chiqidighanliqi heqqide wede bergen idi.

1992 - Yili 3 - Ayda türkiye réis jumhuri turghut özal eysa yüsüf alptékinni qobul qilip, uninggha ottura asiya türkiy jumhuriyetlirining musteqilliqqa érishkenlikini, emdi musteqilliq nöwitining sherqiy türkistangha kelgenlikini éytqan idi. Türghut özal eysa ependige yene türklerning ana wetini sherqiy türkistanning musteqilliqini körüshke teshna ikenlikini éytqan.

Türkiye aliy rehberlirining sherqiy türkistanni bundaq qollap quwwetlishi xitayni intayin biaram qilghan. Xitayning resmi dölet axbarat organi "rénmén ribaw" gézitide 1992 - Yili 11 - Ayning 17 - Küni türkiyining türk dunyasi siyasiti tenqid qilinghan bir maqale élan qilinghan. Maqalide "eger türkiye bölgünchilerni qollashqa dawam qilsa, xitay döliti özini qoghdash üchün her türlük yolni sanaydu" déyilgen. Bu maqalidin xitayning sherqiy türkistan mesiliside türkiyeni büyük tehdit dep qarighanliqini körsitip béridu.

Dr. Selchuq cholaqoghlu maqaliside, 1995 - Yilida istanbuldiki sultan axmet meydanidiki bir baghchigha eysa yüsüf alptékinning ismining bérilgenlikige, sabiq istanbul sheher bashliqi, hazirqi bash ministir rejep tayyip erdoghanning baghchining échilish murasimida qilghan sözige yer bergen. U qilghan sözide baghchigha sherqiy türkistanning büyük rehbirining ismining bérilgenlikidin qattiq xursen bolghanliqini, eysa yüsüp alptékinning 95 yilliq hayatini sherqiy türkistanning erkinliki üchünla emes, pütün türk dunyasi üchün béghishlighanliqini éytqanliqini yazghan. Eysa yüsüp alptékin baghchisining échilish murasimigha u waqittiki dölet reisi sulayman démirel, bash ministir tansu chiller we türkiye parlaménti bashliqi mustafa qelemli ependiler tebriklep gülchembirek ewetken. Xitay elchixanisi etisila türkiye tashqi ishlar ministirlikige xet yézip ichki ishlirimizgha arilashting, dep naraziliq bildürgen. Türkiye tashqi ishlar ministirliki bolsa, türkiyining démokratik bir dölet ikenlikini, yerlik hökümetlerning xizmitige arilashmaydighanliqini dep xitay elchixanisigha jawab bergen.

Dr. Selchuq cholaqoghlu maqaliside türkiyining héssiyatqa tayanghan türk dunyasi siyasitining, 1991 - Yilidin tartip moskwa bilen béyjing hökümitini biaram qilishqa bashlighanliqini, shunga xitayning türkiyini pantürkist siyaset élip bériwatidu dep qarap, ottura asiya we kawkazyide türkiye bilen hemkarlashmaywatqanliqini yazghan.

Dr. Selchuq cholaqoghlu "türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwette uyghurlar köwrükmu yaki tosalghumu?" mawzuluq maqaliside, 1997 - Yilidin 2007 - Yilighiche bolghan mezgilni, türkiyining xitay bilen yaxshi munasiwet ornitimen dep, sherqiy türkistanni untushqa bashlighan mezgil dep alghan.

1997 - Yillardin bashlap xitaylarning teshebbusi bilen türkiye xitay bilen bolghan munasiwetini yaxshilashqa tirishti. Türkiye tashqi ishlar ministiri istanbul sheherlik kökümitige xet yézip eysa yüsüp alptékin baghchisining ismini özgertishni telep qilghan, emma sheher bashliqi rejep tayyip erdoghan eysa yüsüp alptékin baghchisining ismini özgertishning türkiye we türk dunyasining abroyini chüshüridu dep qarshi chiqqan. Bezi parlamént ezaliri xitayni türkiyining ichki ishlirigha arilashti dep eyibligen idi.

Türkiye xitay munasiwiti eyni waqittiki türkiye armiyisi bash shitabi qomandani ismail qaradayining xitaygha élip barghan ziyariti bilen yéngi bir pellige kötürülgen. U ziyariti jeryanida xitay dölet reisi jiang zémin we xitay armiyisi bash shitabi bash qomandani chi xawtian bilen uchrashqan. Bu uchrishishta türkiye xitaydin qoral - Yaraq élishini telep qilghan.

Del bu mezgilde, xitayning enqerede turushluq bash elchisi yao kuangyi 1997 - Yili 2 - Ayda muxbirlargha bayanat bérip, türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwetning nahayiti yaxshi kétiwatqanliqini bayan qilghan.

Shundaqla del bu peytte, türkiye milliy mudapiye ministiri turxan tayan ependi 1997 - Yili 2 - Ayda ghulja weqesi heqqide bayanat bérip, xitaylani ghulja weqesini qanliq basturghanliqini eyibligen idi. U bayanatida uyghur türklirining türkler bilen qérindash ikenlikini, shunga türkiyining uyghurlargha köngül bölidighanliqini bayan qilghan idi.

Dr. Selchuq cholaqoghlu "türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwette uyghurlar köwrükmu yaki tosalghumu?" mawzuluq maqaliside bu weziyetning 1998 - Yiligha kelgende xitaygha paydiliq halda rawajlanghanliqini bayan qilip mundaq dep yazidu:

1998 - Yili 5 - Ayda xitayni ziyaret qilghan türkiyining muawin bash ministiri bülent ejewit xitay reis jumhuri jiang zémin bilen körüshken. Bu uchrishishta xitaylar türkiyide paaliyet élip bériwatqan sherqiy türkistan teshkilatlirining paaliyetliridin biaram boliwatqanliqini éytqan. Buninggha jawaben bülent ejewit xitayning zémin pütünlikige hörmet qilidighanliqini éytqan. 1999 - Yili bu hökümet türkiyide paaliyet élip bériwatqan sherqiy türkistan ammiwi teshkilatlirining paaliyetlirige cheklime qoyidighan bir höjjet chüshürgen idi. Bu höjjette sherqiy türkistan teshkilatlirining yighinlirigha dölet rehberliri we dölet kadirlirining qatnashmasliqi belgilengen. 2000 - Yili 4 - Ayda jiang zéminning türkiyige élip barghan resmiy ziyariti jeryanida ikki dölet otturisida köp sanda toxtamname imzalanghan.

Dr. Selchuq cholaqoghlu maqaliside, türkiyening xitay bilen bolghan munasiwitini yaxshilash üchün xitaygha bezi jehetlerdin azraq yol qoyghan bolsimu, türkiyining uyghur mesilisige köngül bölüshining xitaylarning ichki ishigha arilashqanliq bolmaydighanliqinimu eskertip turghanliqini éytqan:

Türkiye reis jumhuri sulayman demirel jiang zémin bilen élip barghan uchrishishida, biz xitayning ichki ishlirigha arilashmaymiz, bizning uyghurlar bilen tughqanchiliqimiz bar. Biz ularning bayashat yashishini arzu qilimiz. Uyghurlarning türkiye bilen xitay otturisida köwüklük rol oynishini ümid qilimiz dégen. Xitay dölet bashliqi jiang zémin bu sözge jawaben, xitay dölitining uyghurlarning turmush sewiyisini yuqiri kötirishke tirishiwatqanliqini éytqandin kéyin, türk karixanichilirini bu rayonda sermaye ekirishke chaqirghan. Epsuski sherqiy türkistandiki insan heqliri depsendilirini közitidighan bir komitét qurulmighan, uyghurlarning teqdiri yenila xitaylargha tashlap bérilgen.

Dr. Selchuq cholaqoghlu kéyin yene türkiye xitay munasiwitide janlinish peyda bolghan bolsimu 2003 - Yili adalet we tereqqiyat partiyisi hakimiyet béshigha kelgendin kéyin ikki dölet munasiwitining chékinip ketkenlikini bayan qilip mundaq dep yazidu:

2001 - Yili 1 - Ayda xitay tashqi ishlar ministiri tang jiashüen, 2002 - Yili 4 - Ayda xitay bash ministiri ju rongji türkiyeni ziyaret qildi. 2001 - Yili türkiye bash ministir muawini dewlet baghcheli ürümchi we qeshqerni ziyaret qildi. Bu türkiye xitay munasiwitining eng yuqiri pellige chiqqan mezgili hésablinidu. 2003 - Yili adalet we tereqqiyat partiyisi hakimiyet béshigha kelgendin kéyin, bu partiyimu türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwetke ehmiyet bérishke bashlidi. Bu hökümet ikki dölet otturisidiki tijariy tengpungsizliqni azaytishqa tirishqan bolsimu, netije buning eksiche boldi. 2005 - Yilidin bashlap xitay türk munasiwitide ilgirilesh bolmidi.

Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/turk-xitay-munisiwiti-09152009194842.html/story_main?encoding=latin