B d t Xitayni Uyghur We Tibetlerge Adil Muamile Qilishqa Chaqirdi
Muxbirimiz Erkin
2009-08-31


B d t ning irqiy kemsitishke qarshi turush komitéti 8‏ - Ayning bashliri jenwede yighin échip, xitayning irqiy kemsitishke qarshi turush we irqiy kemsitishni tügitish ehwalini közdin kechürgen idi. Jenwediki yighin 5 ‏ - Iyul ürümchi weqesi yüz bérip uzun ötmey échilghan bolup, uyghur mesilisi yighindiki muhim nuqtilarning biri bolup qalghan.


www.un.org/durbanreview2009 Din élindi.



B d t ning irqiy kemsitishke qarshi turush komitétining tor bétidin bir körünüsh.

Yighinda xitay wekili xitayning irqiy xatirisini aqlighan. Uyghurlarning wekili bolsa xitayning bu jehettiki xatirisini tenqidligen idi. B d t érqiy kemsitishke qarshi turush komitéti Aldinqi küni xulase doklati élan qilip, xitaygha bezi teklip pikirlerni berdi.

B d t ning irqiy kemsitishke qarshi turush komitéti xitayning irqiy kemsitish xatirisini körüp chiqip, aldinqi küni xulase doklati élan qildi. Xulase doklatida xitay dairilirigha xitayda irqiy kemsitishni tügitishke dair bezi teklip pikirler bérilgen bolup, dairilerni uyghur we tibet qatarliq chégra rayondiki yerlik milletlerge adil muamile qilishqa chaqirghan.

Xulase doklatida xitay hökümiti chégra rayonlarda milletler arisidiki munasiwetning nahayiti jiddi ehwalgha kélip qélishidiki sewebler üstide choqum soghuqqanliq bilen oylishishni, bolupmu uyghur aptonom rayoni we tibet aptonom rayonida yüz bergen milliy toqunushning kélip chiqish sewebi üstide soghuqqanliq bilen oylishishni telep qilghan.

Dunya uyghur qurultiyining bash katipi dolqun eysa bashchiliqidiki bir wekiller ömiki b d t irqiy kemsitishke qarshi turush komitétining jenwediki yighinigha xelqara ammiwi teshkilatlar namida qatniship, xitay irqiy kemsitish xatirisini tenqidligen hemde uyghur xelqining éghir milliy we irqiy kemsitishke duch kéliwatqanliqini ilgiri sürgen idi. Dolqun eysa b d t ning xulase doklatidiki xitaygha bergen teklip pikirlerni qarshi alidighanliqini, lékin yéterlik, dep qarimaydighanliqini bildürdi.

B d t ning "xulase xaraktérlik teklip pikiri" de alahide tekitlengen mesililerning biri, 2008‏ - Yili 3 ‏ - Aydiki lxasa weqeside qolgha élinghan tutqunlar bilen bu yil 5 ‏- Iyuldiki ürümchi weqeside qolgha élinghan tutqunlargha insani muamile qilish, ularning ichidiki jazalinidighanlarni xelqara ehdinamilardiki belgilimilerge asasen adilane sotlash mesilisidur.

Xitay hökümiti bu yil 5 ‏ - Iyuldiki ürümchi weqeside tutqun qilinghanlar we resmi qolgha élinghanlarning heqiqi sani toghrisida ziddiyetlik melumatlarni bergen. Dairiler weqede tutqun qilinghanlarning ichidiki 718 ademning qolgha élinghanliqini élan qilghan bolsa, "xelq géziti" bular ichidiki az dégende 200 kishining pat yéqinda sotlinidighanliqini bildürgen. Lékin, uyghur aptonom rayoni hökümiti bolsa 200 kishining pat yéqinda sotlinidighanliqini ret qilghan idi. Dolqun eysa xelqara jemiyetning zimmisidiki eng jiddi mesile 5 ‏ - Iyuldiki weqede qolgha élinghanlarni qutquzush, ularning hayatini saqlap qélish ikenlikini bildürdi.

B d t yene xitayning irqiy kemsitishke qarshi qanun maqullap, b d t ning irqiy kemsitishke munasiwetlik ehdinamisining rohini qobul qilish, ademlerni irqiy, térisining renggi, urughi, milliti we qiyapitige qarap kemsitishni qetiy cheklesh, kishilerni erkinlik we türlük hoquqlardin teng behriman qilish, nopus tüzümini islah qilish, az sanliqlarning xizmet, ijtimaiy sughurta, sehiye we maarip parawanliqigha oxshash kapaletlik qilish, edliye hoquqini xelqara ölchemge asasen ishlitip, emgek bilen özgertish tüzümi we memuriy tutup turushni cheklesh, az sanliqlargha belgilengen qanun - Tüzümlerni chékidin ashuruwetmeslik qatarliqlar teklip pikirlerni bergen.

Shwétsiyidiki uyghur muhajiri, xitayning pakistandiki elchixanisining sabiq diplomati enwer raxman ependi bolsa uyghurlarning irqiy kemsitishke uchrishining menbeesi xitayning öz qanunidiki uyghurlargha bergen hoquqni ijra qilmaywatqanliqida, dep qaraydighanliqini bildürdi.

B d t irqiy kemsitishke qarshi turush komitéti özining "xulase xaraktérlik teklip pikiri"de yene xitayda irqiy kemsitishke qarshi qanuni dawa - Destur we edliye tarmaqlirining bu türdiki dawa desturlarni sorash ehwali nahayiti az uchraydighanliqini, xitay dairilirining bu türdiki dawa - Desturning xitayda nahayiti az yüz bérishidiki sewebke izahat bérishini telep qilip, buninggha "dawagerlerge yardem qilidighan ünümlük yolning yoqliqi seweb boliwatamdu ? yaki dawagerlerning öz hoquqini chüshenmesliki, ularning öch élishtin qorqiwatqanliqi we yaki saqchilargha, edliye organlirigha ishenmesliki shundaqla dairilerning bu türdiki weqelerge köngül bölüshi we sezgürlükining yétersizliki seweb boliwatamdu & " dep tekitligen.

Dolqun eysa bolsa 5 ‏ - Iyuldiki ürümchi weqesi xitay dairilirining uyghurlargha yürgüzgen irqiy kemsitish siyasitining mehsuli, dep qaraydighanliqini, uyghur xelqi jemiyetning pütün sahelerde irqiy we milliy kemsitishke uchrawatqanliqini bildürdi.

B d t teklip pikride xitaygha bezi mesililerde ijabiy baha bérip, xitayning "kishilik hoquq heriket pilani"ni qarshi alidighanliqini tekitligen.


Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/BDT-muxbuslargha-adil-bolush-08312009180720.html/story_main?encoding=latin