Tengri alemlerni yaratqanda, biz uyghurlarni NURDIN apiride qilghan, Turan ziminlirigha hökümdarliq qilishqa buyrighan.Yer yüzidiki eng güzel we eng bay zimin bilen bizni tartuqlap, millitimizni hoquq we mal-dunyada riziqlandurghan.Hökümdarlirimiz uning iradisidin yüz örigechke sheherlirimiz qum astigha, seltenitimiz tarixqa kömülüp ketti.Uning yene bir pilani bar.U bizni paklawatidu,Uyghurlar yoqalmastur!

Tuesday, October 28, 2008



Gérmaniyede “Yawa kepter” Namliq KitapTort Tilda Neshir Qilindi


Uyghur Yazghuchisi Nurmemet Yasinning “Yawa kepter” namliq kitawi Germaniyede Bod neshriyati teripidin Uyghurche, Gérmanche, Türkche, Engilizche tört tilda resmiy neshir qilindi.

„Yawa Kepter“ dégen bu kitapni Uyghurlar heqqide etrapliq izdiniwatqan, ilgiri „Uyghur ilige Ziyaret“ dégen témida Türkche we Germanche ikki parche kitap yézip, Germaniyede neshir qildurghan Memet Aydemir ependi neshirge hazirlighan bolup, kitap neshirdin chiqqandin kéyin Gérman xelqining bes-beste oqushigha sazawer bolmaqta.

“Yawa Kepter” dégen bu eserni Uyghur yash yazghuchisi Nurmemet Yasin yazghan bolup, u 1974 -Yili Qeshqer wilayitining Maralbéshi nahiyiside tughulghan. Uning “Yawa Kepter” namliq esiri, U ilgiri neshir qildurghan " Oynaydighan bala barmu" , " Tunji muhebbet" , " Yürek Yighlaydu" qatarliq kitapliri bilen bir qatarda turidighan muhim eserlirining biridur.

Nurmemet Yasin heqqidiki resmiy xewerlerdin melum bolishiche Xitay dayiriliri Nurmuhemmet Yasinning " Kök Kepter" namliq esiri bésilghan "Qeshqer Edebiyati" ning 2004 - Yilliq 5 - Sanini yighiwélip köydüriwetken.


Xitay hökümiti Nurmuhemmet Yasinni "Qeshqer Edebiyati" zhornilida élan qilghan" Kök Kepter" namliq edebiy esiri bilen “Milliy bölgünchilikni teshwiq qilghan” dep eyiplep, 2005-yili Fewralda 11 yilliq qamaq jazasigha höküm qilghan. Bu eserning muherriri Korash Hüseyinni, bu eserni ilan qilip, milliy bölgünchilik iddiysini tarqatan, dégen eyip bilen 4 yilliq qamaq jazasigha höküm qilghan.
“Yawa Kepter” namilq xelqaragha tonulghan bu eserning, Uyghuristan milliy herkitining yol bashchisi, Xelqara insan heqliri paaliyetchisi, Dunya Uyghur Qurultiyi reyisi Rabiye Qadérning Biograpiyesi hésaplanghan “Tengrining erkisi-Hitayning birinchi nomurluq Düshmini-ning Bayani” dégen kitaptin kéyin Gérmaniyde neshir qilinghanliqi, Uyghuristan musteqilliq herkitining xelqaralishishidiki muhim bir weqe bolup, uningmu milliy dawayimizning küchlinishige aktip tesir peyda qilidighanliqigha gep ketmeydu.Bu kitab hazir bazargha sélinghan bolup, töwendiki ulinish arqiliq kitabni sétiwélip oquyalaysiz.


Xitay tajawuzchillirining heddidin ashqan milliy zulumi arqa körünüsh qilip yézilghan bu eser cheklinip, yazghuchisi türmige tashlanghandin kéyin, xelqarada küchlük tesir peyda qildi. Nurmemet Yasinning türmige kirgenliki, rijim we eskiriy quwetler arqiliq qural küchige tayinip idare qiliniwatqan Uyghuristanning milliy dawasining neq pakitlar bilen dunyagha tonulushigha ijabiy tesir körsetti.

Nurmemet Yasin qatarliq bir türküm Uyghur ziyalilirining erkin pikir qilishi cheklimige uchrap, éghir jazalanghanliqi, xelqara jemiyetning kishlik hoquq we insan heqliri meseliside Xitay hökümitige bésim ishlitishning janliq misali bolup kelmekte.(K.Atahan)





SENSİZ OLMADI





Cemal Safi

Kaybolan neşemi şarkıda, sazda,
Bulmayı denedim, sensiz olmadı,
Felekten bir gece çalıp biraz da,
Gülmeyi denedim, sensiz olmadı...

Hasreti herkesten çok tanıyorum,
Bu zehrin üstüne yok sanıyorum,
Yaşlı gözlerimden utanıyorum,
Silmeyi denedim, sensiz olmadı...

Doğmanı bekledim battığın yerden,
Dönmeyı bilmedin gittiğin yerden,
Beni sarhoş diye sattığın yerden,
Gelmeyi denedim, sensiz olmadı...

Evlenmiş dediler, çıldıracaktım,
Resim, mektup, şiir, ne varsa yaktım,
İlmeği kaç defa boynuma taktım,
Ölmeyi denedim, sensiz olmadı

Sunday, October 26, 2008

DİLŞAD HATUN (İPARHAN)




Yıl 1756…Türkistan, iç savaşın eşiğinde, felakete doğru adım adım yaklaşmaktadır. Ülke beylerinden Kuçar Beyi Hocası bey ile Hoten Beyi Hoşköpek saltanat sevdası ile (ülke yönetiminde bulunan Davaçiye karşı savaş açmış, alabildiğine kavgasını sürdürmektedir, hatta bu durum, öyle bir boyuta ulaşmıştır ki zamanın Çin İmparatoru olan Chi-En-Lung’dan hasımlarına karşı yardım bile istemişlerdir. Böylece, hiç farkına varmadan ülkelerinin nasıl bir çalkantı içinde olduğunu düşmanlarına adeta açıklamış olurlar. Durumu değerlendiren İmparator hemen, hiç zaman yitirmeden büyük bir ordu ile Türkistan üzerine yürür. Zira, nicedir, Türkistan’ı kendi topraklarına katma hayali içindedir. Bu nedenle kendisine güzel bir fırsat doğmuştur. Ordusunun başına güçlü bir komutan olan Şao-Hui’yi getirir… güçlü olduğu kadar da haşin…
Ordu, Türkistan sınırlarında görüldüğü zaman, tüm Türkistan, bu beklenmedik saldırı karşısında şaşırıp kalır, hele yardım isteği ile kapılarını çaldıkları bu kimselerin, kılıçla karşılık vermesi, beyleri yıkar, perişan eder. Halkın şaşkınlığı, beylerin ise hayal kırıklığı devam ederken, Şao-Hui, saldırıya geçer. Türkistan ordusu da ister istemez saldırıya yanıt verir. Halk, yediden yetmişe cepheye dökülür. Nedenini bile bilmediği bu savaş karşısında kendini kahramanca savunur. çetin bir savaş olur. Ancak, düşmanın çokluk olması ve hele Şao-Hui’nin kıyıcı tutumu karşısında öyle bir an gelir, en sağlam imamları bile yıkar. Öyle ki bir çok yerde, halk dövüşmeden teslim olma durumunda kalır.
Fakat beylerin bazıları, Hoca Burhanettin’in kardeşi. Hoca Cihan.eşi Dilşad Hatun, Davaçi ve yakınları düşmana teslim olmayı kesinlikle kabul etmez, iki yıl canhıraş bir halde savaşırlar. Bu arada, bir çok yakınlarını yitirirler.
Ama, Şao-Hui’nin kıyıcı tutumu karşısında, daha fazla direnmenin mümkün olamayacağını görerek İran’ın Bedehşan Emirliğine sığınmaya karar verirler. Büyük bir kafile ile Künlün dağını aşarak Bedehşan’a gelirler. Ancak, Bedehşan Emiri AIİ Şah gelenleri kabul etmekte pek İstekli davranmaz. Çünkü, geçmiş yıllarda, zaman zaman Türkistan beyleri ile sorunlar yaşamıştır. Sınırda yığılmalar olur.
Durumu haber alan Şao-Hui, hemen ordusu ile gidenlerin ardına düşer ve orada bulunanların yarısını biçer.Durumdan dehşet duyan Şah AH kalanlara kapılarının ardına kadar açar.Böylece, Dilşad Hatun eşi Cihan ve Davaçi ile birlikte bir çok Türkistanlı Bedehşan’a sığınmış olur. Geride ise, kanlı bir arenayı andıran korkunç savaş sahneleri kalır.
Şao-Hui, katliamı basan olarak görerek bunu tescil etmek ve İmparatoruna sunmak için, şah Ali’den Cihan’ı ve Davaçi’yi vermesini ister. Hem de diri olarak… Şah Ali.böyle bir şeyin mümkün olamayacağını söyleyerek onu reddeder.
Ama, Şao-Hui, baskıya yeltenince. Emir, sonunda çaresiz kalarak beylerin, sadece başlarını verebileceğini, çünkü, İslam dininin buna cevaz vermediğini söyler. Başlar, Çin’e götürülür ve orada birer kılıcın ucuna takılarak halka teşhir edilir.
Geride kalan Dilşad Hatun ve Davaçi’nin eşi, tüm bunlardan habersiz, merak içinde eşlerini beklemektedir. Aylar sonra, Komutan Şao-Hui, yeniden emirliğinde belirir. Bu kez imparatorun buyruğu üzerine Dilşad Hatun’u götürmek ister.
Zira, Dilşad Hatun’un güzelliği ve kahramanlığı, kendisine öyle anlatılmıştır ki İmparator, görmeden ona aşık olmuştur.
Şao-Hui, ayağının tozu ile Şah Ali’nin huzuruna varır ve Dilşad Hatun’u Çin’e götürmek istediğini söyler. Şah Ali vermemek için direnir. Ama komutan ne yapıp yapıp imparatorun buyruğu yerine getirmek azmindedir. Çareler arar. Bir takım dolambaçlı ve hileli yollar dener. Sonunda, birkaç ünlü Türkistanlı ulemayı Bedehşan’a gönderir. Bunlardan Molla Said adındaki zat, Şah Ali’nin huzuruna vararak, Türkistan’dan geldiğini ve Dilşad Hatun’u halkının istediğini… ona ihtiyaçları olduğunu söyleyerek Emir’i kandırır. Türkistan halkının zulüm ve baskıdan kıvrandığını ve eğer. Dilşad Hatun İmparatora ricacı olarak giderse halkın rahatlayabileceğini söyler. Bu nedenle, kendisinin Kaşgar halkının sözcüsü olarak geldiğini sözlerine ekler.
Halkı için canını bile esirgemeyen Dilşad, kendisi için ölümle denk olan bu teklifi çaresiz olarak kabul ederek, oradan gözyaşları ile ayrılır. Yolda kendisine İki yüz Türk askeri ve Çinli bir alay eşlik eder. Geçtiği her yerde saygı görür, fakat ne bu ilgi ne de içindeki umut ışığı onu ıstırap çekmekten alıkoymaz. Çünkü ülkesini hallaç pamuğu gibi atan bir İmparatorun ayağına gitmek ve ondan şefkat dilemek kadar korkunç bir şey olamazdı onun için… Acısını damla damla içine akıtır. Dilşad’ın bu üzgün halini gören Komutan, onun canına kıyabileceğini düşünerek yeniden bir takım yalanlarla onu avutmaya çalışır. Üzüntüsünün yersiz olduğunu ve eğer İmparatordan ricada bulunursa, onun Cihan’ı da serbest bırakabileceğini ve birlikte ülkelerine gidebileceklerini söyler.
Kafile, üç ay gibi bir zamanda, çöller, dağlar aşarak Çin’e varır. Saray o gün, olağanüstü anlar yaşar. Herkes merak ve heyecan içindedir. Hele İmparatorun heyecanı doruktadır. Bazı kimseler de bu savaşçı ve mağrur kadının nasıl dize geleceğini görmek için adeta seyre gelmiştir. Fakat, Dilşad bir Prensese özgü vakar ve davranışla saraya gider. Hatta saray kurallarına bile meydan okuyarak, savaşta giydiği zırhı ile at üstünde görünür. İmparatorun huzuruna vardığında yine aynı vakar, aynı davranış İçindedir. Sarayın görkemi onun ruhuna en küçük bir eziklik vermemiştir. Kendinden emin adımlarla tahta doğru yürür. İmparator, ayağa kalkarak, Asya’nın bu eşi benzeri görülmemiş kahraman ve güzel kadınını selamlar orada bulunanlar huşu içinde İmparatora secde ederek onu selamlarken, Dilşad davranışını hiç bozmaz. Hatta valinin uyarısını bile dinlemeyip ona şöyle bir yanıt verir.
“Müslüman olduğumu unutuyorsunuz. Bizde, yalnızca Tanrı’ya secde edilir. O anda, ana İmparatoriçenin sesi yükselir. “O da tanrı’nın oğlu’, herkesin ona secde etmesi gerekir Onun huzurunda bulunan herkesin…’”
Aslında Dilşad’ın bu davranışı yüzlerce yıllık saray kurallarına göre büyük bir suçtur..
Cezası da ölümdür. Bunu bilen saraylılar, İmparatorun nasıl bir tepkide bulunacağını merak ve korku içinde beklerken. Tanrı’nın oğlu, karşılaştığı bu olağan üstü varlığın büyüsü ile bambaşka bir kimliğe bürünür ve nazik bir sesle “Hoş geldiniz..” der. Dilşad hatun. vakur bir halde kılıcını kınından çıkararak İmparator’a uzatır ve ekler. “Bu teslim olma anlamına gelmesin. Bunu sadece, Çinli askerlerin yurdumdan çekilmesi koşulu ile veriyorum”.
İmparator, kılıcı alır ve müstehzi bir davranışla geri verir. Dilşad, bu kez ikinci dileği olan, Cihan’ın serbest bırakılması isteğinde bulunur. İmparator buna da olumlu bir yanıt bulur. Fakat, bu haller ana
İmparatoriçeyi daha da sinirlendirir. İmparator, bir yandan annesini nasıl yatıştıracağını düşünürken, bir yandan da bu güzel kadını nasıl kazanacağını ve kendisine bağlayacağını düşünür. Ona sarayında güzel bir daire ayırtır.
Buyruğuna nedimeler verir. Oysa, genç kadının gözünde hiçbir şey yoktur. O sadece, Cihan’ın serbest bırakılacağı ve birlikte Kaşgar’a gidecekleri günün hayalini kurar, durur. Kendisini ülkesindeymiş gibi düşler.
İşte, yine böyle umut dolu bir günde, Cihan’ın öldürüldüğünü ve başının da kılıca takılarak halka teşhir edildiğini işitir. Çılgına döner.. Ve hemen oracıkta, İmparator’dan öcünü alacağına dair ant içer. Bunu defalarca yineler.
Hatta imparatorun huzuruna çıkarak aynı sözleri onun yüzüne haykırır. İmparator ise, böyle bir olaydan haberi olmadığını söyleyerek Dilşad Hatun’u yatıştırmaya çalışır. Ama Dilşad, sürekli olarak ondan öcünü alacağını yineler. Bu haber, Saray da yankılanır durur. Ana İmparatoriçe ve yakınları dehşete düşer. Böylesine pervasız bir kadının kendileri için tehlike olacağını düşünerek onu ortadan kaldırmak için çareler ararlar. Ama İmparator güçlü kanatlarını germiş, bu acılı, masum kadını korumak için var gücü ile çalışır. Şimdi artık ona duyduğu hayranlığı yanında, daha başka duygular belirmiştir yüreğinde, vicdan azabı, merhamet, en müthişi de sevgi…aşk., hele son duygular, giderek tüm benliğini sarar ve adeta kara sevdaya dönüşür. Dilşad’ın tek düşüncesi vardır… ondan öcünü almak… İmparator kıvranır. her şey için defalarca Özür diler. Ancak, genç kadın yatışmak bilmez. İmparator türlü yollar dener. Ona değerli taşlarla bezeli takılar sunar… armağanlar verir. Ama, hiçbir şey ona yüreğindeki isyanı bastıramaz. Acı içindedir. Kendisinin böyle bir oyuna getirilmesi, onu çileden çıkarır. Onun bu halini gören İmparator, yeni çareler arar. Tek amacı, sevdiği bu kadının acısını biraz olsun dindirmek, bu arada, kendini affettirebilmek… sık sık ziyaretine gider, fakat, her gittiğinde Dilşad’ın güzelliğini görerek daha bir efsunlanır. Hele genç kadının kullandığı koku adeta başını döndürür. Bu nedenle kendisine “ŞİANG-FEİ’ diye hitap eder. Yani, güzel kokulu prenses… Ancak, güzel kokulu Prensesin böyle bir iltifata hiç ihtiyacı yoktur. Onun ruhu, tıpkı ülkesi gibi yıkık ve virandır. Durup durup o korkunç olayı düşünür ve ülkesinde olup bitenleri… Tüm dünyasını hüzün kaplamıştır. Şimdi artık, Kaşgar’daki o hayat dolu kadından en küçük bir eser kalmamıştır. Şölenlerde yakınları ile Birlikte dans eden, dans ederken de eteklerindeki minik çanların ahenkle çaldığı… O koskoca bir uygarlığın, minik bir simgesiydi. Adı üstünde… “UYGUR KADINI” Onun ülkesinde hanımlar birer zarafet öğesiydi. Yakalar açık, saçları uzun, tırnaklan boyalı ve hele dimdik yürüyüşleri ile adeta bir manken edasındaydı. İmparator tüm bunları biliyordu. Bu yüzden de böyle bir kadını hüzünden kurtarmak İçin akıl almaz özverilerde bulunmaktaydı. Tez elden, yasak kent’in içine camisi, çarşısı, hamam ile bir Müslüman mahallesi kurar… salt, Dilşad Hatun sevdiği İğde ağaçlarını bile kökünden söktürüp saray bahçesine diktirir.
Bu arada, Doğu Türkistan’daki asayişi sağlayıp oradaki beylerden bazılarına, düklük, prenslik ve daha başka unvanlar verir. Saraylar yaptırıp onlara tahsis eder dendi yurtlarına izin verilmeyen bazı kimseler, Cang-An kapısının batı yanına iskan edilir. Onlara, Çinli halka tanınan, memuriyet ticaret ve seyahat hakkı tanınır. Ayrıca, hazineden bir miktar para ayrılarak, onların bulunduğu yere bir Cami yapılmasını buyurur. Süslü yüksek kemerli geniş sahanlı olarak inşa edilen bu cami, 1765 te tamamlanmıştır. Caminin içinde dört dilde yazılmış bir kitabe vardır. Kitabenin Çince metnini bizzat İmparator kendisi yazarak mührünü basmıştır. Zaten, bir çok bilgi de bu kitabeden öğrenilmiştir.
İmparator tüm bunların yanında, Çin’de bulunan Türk askerlerini teşkilatlandırarak muafız alayı olarak Dilşad’ın buyruğuna verir ve üç Çin gümüşü ile onları maaşa bağlar. Ve artık, Chi-En_Lung Dilşad tarafından reddedilmeyeceğini düşünerek ona evlenme telif eder.
Dilşad, aradan geçen bu sekiz yıl içinde, kin ve öfkesinden oldukça sıyrılmış başına gelenleri kadere bağlamışsa da yine de İmparator’un teklifine olumlu yanıt vermez. ‘Müslüman bir kadının, kendi dininden olmayan bir kimse ile evlenmesinin caiz olmadığını söyler’.Şimdi artık tek isteği vardır, yurduna dönmek…doğup büyüdüğü o yerler, bir serap gibi gözlerinin önünde belirir durur,.. ve bu özlemi doruğa ulaşarak onu hasta eder. Vatan hastası…
Ne yer, ne içer. Onun bu halini gören İmparator ne yapacağım bilemez. Onsuz yaşamayacağına kesinlikle inanmıştır. Bu nedenle, Dilşad’ın kalması için defalarca ricada bulunur. Fakat Dilşad da ülkesinden uzak yaşamayacağını vurgular durur. İmparator, çıkmaza girer.ne is, ne güç..Devlet işlerine bile bakmaz. Öteden beri durumu öfke ile izleyen Ana İmparatoriçe’nin sabrı kesilmiştir artık. Oğluna çıkışta bulunur.’Nedir, senin bu yaptığın? Bir düşmana bu ne sevgi ve ihtimam? der.’İmparator ise, ben düşman diye bir şey tanımıyorum artık. Değil Türkistanlılar. Dünyanın Öbür yanında yaşayan George Washington bile benim kardeşimdir diyerek yanıt verir. O yaşadığı bu büyük acı ile ihtirasından arınmış hem bir Türk dostu, hem de dünya insanıdır artık,. Ancak, kötülük bir yerde iyiliği yener. Ana imparatoriçe, oğlunun ıstırabına dayanamayıp, onun, canı kadar sevdiği Şiang-fei’sine kıyar. Kimi ipek iplikle boğdurulduğunu, Kimi de zehirle yaşamına son verildiğini söyler Ancak imparatorun tepkisi çok büyük olur. Mabede kapanarak günlerce yas tutar.İşte Dilşad Hatun’un hayatı böylesine hazin..bir o kadar ilginçtir.O her zaman îçin.onurunu her şeyden üstün tutarak. milletİ için gurur kaynağı olmuştur. Şimdi, bu şehit’imiz iki yüz elli yıldır geçmişin karanlığında gömülü yatmaktadır. Tüm Gözlerden ve gönüllerden ırak… durup düşünüyorum. Bir ona bakıyorum, bir de Jan Dark’a-.içim burkuluyor. Jan Dark, bugün dünya edebiyatının baş yapıtlarında..onun için oyunlar yazılmış. ne hikayeler, ne filmler çevrilmiş. Yani şanı tüm dünyaya duyurulmuş. Batı insanının vefası sayesinde.
Ama, biz kendi Dilşad’ımız için ne yapmışız… bu büyük kadın için ne? Onu yüreğimiz sızlamadan geçmişin karanlığına terk edip bırakmışız.Oysa,o bize tarih boyunca gururla anacağımız nice onurlu anılar bırakmış. Kısaca, tarihimize şan katarak, bizleri hiçbir milletin tarihinde olmayan bir onura gark etmiştir.
Ben, bir tiyatro yazarı olarak, Dilşat Hatun’un hayatını okuduğumda iliklerime kadar huşu duydum. Ama, bunun yanı sıra, büyük bir üzüntü ve mahcubiyet… Bir kalem işçisi olarak Bir nebze olsun kendimizi affettirmek ve onu, o karanlık dehlizlerden kurtarıp gün ışığına çıkarmak için hemen kaleme sarıldım. Gerçi onu anlatmaya kimin gücü yetebilir?
O, yalnızca kendi soydaşlarının değil dünya Kadınlarının gururudur Onu tanımak ve tanıtmak ne güzel… hepimiz biliriz ki milletleri, büyük millet yapan onların tarihlerinde yer alan şanlarıdır. Böyle bir tarihe sahip olan bir milletinde ecdadını tanıması ve onunla gurur duyması, en doğal hakkıdır.
RUHUN ŞAD OLSUN; BÜYÜK KADIN DİLŞAD HATUN..
Fatma Muzaffer Kaya
Araştırmacı-Yazar
HÜR GÖKBAYRAK

Saturday, October 25, 2008

Bash Ministir Angela Merkel Xanim Béyjingda Uyghurlar Mesilisini Otturigha Qoydi

Obzorchimiz perhat muhemmidi
2008-10-27




Gérmaniye bash ministiri mérkél xanimning ötken peyshenbe küni bashlinip, shenbe küni ayaqlashqan 3 künlük xitay ziyaritidin kéyin, gérmaniye metbuatlirida bu qétimqi ziyaret we uning mezmuni heqqide küchlük talash - Tartishlar dawam qilmaqta.




Meshhur Dunya Lederliridin Biri Möhtirem Angela Merkil Xanim

Mérkél xanim béyjingni ziyaret qilghanda win jiyabaw bilen birge.


Mérkél xanim bu qétimqi xitay ziyariti jeryanida, tibet mesilisi bilen birge yene, uyghurlarning kishilik hoqoq weziyitinimu alahide tilgha alghan shundaqla gérmaniye hökümitining bu ikki rayonning kishilik hoqoq weziyitige yéqindin diqqet qiliwatqanliqini eskertken idi.

Bu, gérmaniye tarixida bir bash ministirning tunji qétim " uyghur " dégen kelimini tilgha élishi, shundaqla xitay bilen bolghan muzakirilerde uyghurlarning kishilik hoqoq mesilisini biwaste otturigha qoyushi bolup hésablinidu. Shunga, mérkél xanimning bu herikiti, chetellerde, jümlidin gérmaniyide paaliyet élip bériwatqan uyghur teshkilatlirini we uyghur siyasiy paaliyetchilirini cheksiz söyündürüpla qalmastin, gérmaniyidiki kishilik hoqoq teshkilatlirini we uyghurlarning kishilik hoqoq weziyitige köngül bölüp kéliwatqan siyasiy partiyilernimu alahide memnun qildi.

Mesilen, xelqara kechürüm teshkilati gérmaniye shöbisining bash katipi barbara xanim 10 - Ayning 25 - Küni muxbirlargha qilghan sözide, mérkél xanimning bu qétimqi jesurane herikiti teriplesh bilen birge, xitay bilen bolghan muzakirilerde nöwettiki iqtisadi krizis bilen birge yene, kishilik hoqoq mesilisiningmu daim küntertipte bolushi lazimliqini, chünki tibetlikler bilen uyghurlarning kishilik hoqoq weziyitining intayin nachar bir weziyette turuwatqanliqini tekitlidi.

Gérmaniye yéshillar partiyisi bolsa uyghurlarning kishilik hoqoq weziyitige eng aktip köngül bölüwatqan siyasiy partiyilerning biri bolup, gérmaniyidiki uyghur teshkilatliri bilenmu yéqin dialog qurup kelmekte. Uyghur milliy herikitining rehbiri we dunya uyghur qurultiyining reisi rabiye qadir xanim bu yil 4 - Ayda bérlinda gérmaniye yéshillar partiyisining hazirqi reisi klaodia roht xanim bilen körüshüp, uyghurlarning kishilik hoqoq weziyiti heqqide etrapliq söhbet élip barghan idi.

Gérmaniye hökümitide uyghurlarning kishilik hoqoq mesilisini tunji bolup tilgha alghan eng yuqiri derijilik emeldar gérmaniyining sabiq tashqi ishlar ministiri we gérmaniye yéshillar partiyisining sabiq reisi fisher ependi bolup, fisher ependi bir qanche yil burun jenwede chaqirilghan birleshken döletler teshkilati kishilik hoqoq komitéti omumiy yighinida qilghan sözide, xitayning uyghurlargha qaratqan kishilik hoqoq tajawuzchiliq qilmishlirini qattiq eyibligen idi. Shunga, gérmaniye bash ministiri mérkél xanimning bu qétimqi xitay ziyariti jeryanida uyghurlarning kishilik hoqoq mesilisini tilgha élishi, hazir gérmaniyidiki eng asasliq öktichi partiye hésablanghan yéshillar partiyisinimu memnun qildi.

Mesilen, gérmaniye parlaméntidiki yéshillar partiyisi parlamént ezaliri ömikining reisi wolker bekk ependi, 10 - Ayning 26 - Küni gérmaniye gherbiy jenub radiosida qilghan sözide, bash ministir mérkél xanimning kishilik hoqoq mesilisi jehettiki bu xil sezgürlükini üzüp qoymay dawamlashturushini ümid qilidighanliqini bildürdi we " iqtisadi krizis mezgilliride kishiler kishilik hoqoq mesilisige sel qaraydu, emma kishilik hoqoq mesilisige sel qarisaq, iqtisadni uzun muddet saghlam tereqqi qilduralmaymiz, shunga ikki mesilini her waqit parallil halda birge élip bérishimiz lazim " dep körsetti.

Wolker bekk ependi yene, olimpik sewebi bilen xitayning axbarat saheside bir az yumshash körülgen bolsimu, emma tibet bilen sherqiy türkistanda bu jehette héchbir özgirishning bolmighanliqini, bu ikki rayonning kishilik hoqoq weziyitining yenila intayin berbat bir weziyette turuwatqanliqini, köpligen kishilerning tutqun qilinip türmilerge tashliniwatqanliqini, shu sewebtin bu ikki rayonning hazir dunyaning diqqet - Étibarini qozghawatqanliqini eskertip kélip, " shunga bash ministir mérkél xanimning bu ikki rayongha qiziqiwatqanliqini, xitay dairilirige bildürüp qoyushi nahayiti muhim " dep körsetti.

Wolker bekk ependi yene, iqtisadni tereqqi qildurush bilen, kishilik hoquqni yaxshilashning ayrim ikki mesile ikenlikini, iqtisadni tereqqi qildursamla hemme mesile ongshilidu dep qarashning xata ikenlikini eskertip kélip, " mesilen, putinning rusiyisi janliq bir örnek, putin rusiyining iqtisadini tereqqi qildurdi, emma rusiyining kishilik hoqoq weziyiti kündin - Künge nacharlishiwatidu " dep körsetti.

Gérmaniye metbuatlirining xewiride körsitilishiche, mérkél xanimning bu qétim béyjingda uyghurlarning kishilik hoqoq mesilisini tilgha élishida, gérmaniye yéshillar partiyisining we gérmaniyidiki kishilik hoqoq teshkilatlirining oynighan roli chong bolghan. Ziyaret harpisida, dunya uyghur qurultiyi bashchiliqidiki uyghur teshkilatliri we tibet teshkilatliridin sirt yene, gérmaniye yéshillar partiyisi, xelqara kechürüm teshkilati, dunya xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati, gérmaniye kishilik hoqoq teshkilati qatarliq köpligen siyasiy partiye we kishilik hoqoq teshkilatliri gérmaniye hökümitige we mérkél xanimgha murajetname we mektup yollap, xitay rehberliri bilen élip baridighan muzakirilerde tibetlikler bilen uyghurlarning kishilik hoqoq weziyitini küntertipke kirgüzüshni telep qilghan idi.

Gérmaniye metbuatlirida körsitilishiche, xitay hökümiti özlirining yawropa birliki bilen yaki gérmaniye bilen bolghan munasiwetlirini noqul halda, " peqetla soda - Sétiq munasiwiti " dep qaraydu, shunga yawropa birlikige eza döletler kishilik hoqoq mesilisini tilgha alghan haman xitay terep, " ichki ishlirimizgha qopalliq bilen arilashti " dep naraziliq bildüridu.

Ötken yili gérmaniye bash ministiri mérkél xanim bérlinda dalay lamani qobul qilip körüshkendimu xitay hökümiti, " ichki ishlirimizgha qopalliq bilen arilashti" dep qiyamet qopurup mérkél xanimgha qattiq hujum qilghan, mérkél xanim bolsa, " démokratik bir döletning bash ministiri bolush süpitim bilen, her qandaq bir milletning wekili bilen, her qandaq bir kishilik hoqoq jengchisi bilen körüshüsh hoququm bar " jawab bergen, bu sewebtin xitay bilen gérmaniye munasiwetliri bir mezgil dawalghushqa duch kelgen idi.

Emeliyette bolsa, yawropa birlikining xitaygha qaratqan omumiy istratégiyisining peqet soda munasiwetlernila emes, belki xitayning démokratiyilishishini ilgiri sürüsh, xitayni siyasiy, ijtimaiy,qanuniy, memuriy, medeniy - Maarip, muhitni qoghdash ... Qatarliq nurghun jehetlerde islahat élip bérishigha heydekchilik qilishtin ibaret köp tereplimilik mezmunlarni öz ichige alghanliqi shundaqla, kishilik hoqoq mesilisiningmu yawropa birlikining xitaygha qaratqan istratégiyisining muhim mezmunlirining biri ikenliki körülmekte.

Mesilen, ötkende byüriksélde élan qilinghan yawropa birlikining xitaygha qaritidighan istratégiyilik pilanida, yawropa birlikining kishilik hoqoq mesiliside xitay bilen bolghan söhbetlerni kücheytidighanliqi alahide tekitlinish bilen birge, "yawropa birliki, junggoning qanun we démokratik asaslargha tayanghan erkin bir jemiyetke qarap yüzlinishini ümid qilidu, junggo, yawropa birlikining sherqqe kéngiyishi jeryanidiki tejribe - Sawaqlirini qobul qilishi lazim, chünki ilgiriki köpligen sotsiyalistik döletler bu jeryanda özlirining qurulmisini tedriji halda yawropa birlikining ölchemlirige maslashturghan idi " dep körsitilgen idi. Yeni yawropa birliki xitayni sotsiyalizimdin waz kéchip, démokratik bir séstimigha köchüshke ashkara dalalet qilghan idi.


Menbe:
http://www.rfa.org/uyghur/obzor/obzor-parhat-10272008205202.html/story_main?encoding=latin
Uyghur Alim Erkin Sidiqning Alem Téxnikisi Sahesidiki Yéngi Keshpiyati Mukapatqa Érishti



Muxbirimiz Jüme
2008-10-28




Amérika döletlik awiatsiye we alem boshluqi idarisining kaliforniye shtatigha jaylashqan bir tetqiqat ornining inzhénéri doktur erkin sidiq, alem boshluqidiki téléskopni yer shari bashqurush merkizide turup tengsheshte ishlitidighan bir yéngi téxnika keship qilghan bolup, alimning mezkur téxnika netijisi amérika döletlik awiatsiye we alem boshluqi idarisining alahide mukapatigha érishken.




RFA Photo / Erkin Tarim

Dr. Erkin sidiq türkiyidiki uniwérsitétlarda doklat bériwatqan körünüshlerdin biri.


Igilishimizche, bu téxnika téxi tunji qétim ijat qilinghan bolup, 28 - Öktebir amérika döletlik awiatsiye we alem boshluqi idarisining " keshpiyat we töhpe bashqarmisi" alimgha, mukapat buyumi we mukapatqa érishkenlik sherep guwahnamisini teqdim qilish murasimi ötküzmekchi.

Doktur erkin sidiqning bildürüshiche, u peqet hazir mukapat alghan téxnikisi bilenla toxtap qalmighan bolup, u yéqinda yene özi keship qilghan ikki xil yéngi téxnikini élan qilidiken.

Alem boshluqini tekshürüsh sahesige nurghun qolayliqlarni keltüridighan bu xil téxnikining tunji qétim bir uyghur alimi teripidin keship qilinishi, kishini tolimu hayajanlanduridighan bolup, mezkur keshpiyatlar uyghurlarning insaniyet alem qatnishi ilmige qoshqan töhpilirining namayendisi süpitide tarix bétige yézilghusi.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, doktur erkin sidiq bilen bu heqte ötküzgen söhbitimizning tepsilatini anglighaysiler.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/erkin-sidik-NASA-mukapat-10282008204138.html/story_main?encoding=latin

Küresh bilen ötken hayat
Muxbirimiz Aygül Yüsüp
2008-10-28



Qedirlik oqurmen dostlar, insanning hayati cheklik bolidu, emma hayat qedirlense uningdin tillarda dastan bolghidek cheksiz qimmet yaritilidu. Buningdin ikki yil awalqi 29 - Öktebir künide arimizdin xuddi tuyuqsiz saqighan yultuzdek ghayip bolghan merhum küresh küsen ependining shanliq hayati mana shundaq qedir - Qimmitini tapqan heqiqiy hayat idi.


RFA Photo

Talantliq muzikant merhum küresh kösen ependining radomizni 2006 - Yili 4 - Yanwarda ziyaret qilghanda muzika orundap qaldurghan xatire süriti.


Uning ölümi sherqiy türkistan küresh tarixigha bir boshluq qaldurup ketken,uni söygen, qedirligen kishilerning qelbini menggülük judaliqqa chömdürgen hesretlik bir ölüm idi. 1959 - Yili ürümchidiki ziyaliy ailiside tughulghan küresh kösen ependining hayat tarixi baliliq chaghliridin tartip taki wapat etküche hayat, ilim we weten azadliqi üchün izdinish,tirishish,toxtimay küresh qilish we netije yaritish bilen tolghan jenggiwar we mezmunluq hayat idi.

Merhum hayat chéghida weten ichide özining senettiki ajayip talanti bilen xelqimiz qelbidin chongqur orun élip nam chiqarghan bolsimu, lékin u özining senet sahesini weten üchün küresh qilishning jeng meydanigha aylandurup, uyghur xelqini her minut erkinlik üchün bolidighan küreshke teyyar bolushqa chaqiriq qilghan idi. U yawropagha siyasiy köchmen bolup kelgendin kéyinmu, özining wetenning hörlük we azadliqi üchün küresh qilish, erkinlikke érishish arzusini royapqa chiqirish üchün bir minutmu toxtap qalmighan idi. U ilgiri - Axiri bolup dunya uyghur yashliri qurultiyining muawin reisi we kéyin bash reisi, dunya uyghur qurultiyining bash teptishi, shiwétsiye uyghur komitétining reisi qatarliq wezipilerni öz üstige élip ishligendin bashqa, gherb shamili zhurnilini neshr qilish, hör uyghur radiosini anglitish, shiwétsiye uyghur komitétining tor biti we özining shexsi tor biti bolghan duttar tor bétini etrapidiki istédatliq yardemchiliri bilen hemkarliship yasash qatarliq türlük ilmiy we téxnikiliq xizmetlernimu wayigha yetküzüp orundighan idi.

Merhum küresh küsen ependi yene, dunya qelemkeshler jemiyitige eza bolup kirish üchün yillap izdinip,amérika,kanada qatarliq döletlergiche ziyarette bolup uyghur qelemkeshler jemiyiti uchun iqtisadi menbege érishish pursitini yaratqan bolsimu, epsuski merhumning ömri özi zor ejir qilip qolgha keltürgen emgek miwisini körüshke yar bermidi.

Merhum küresh küsen ependi shiwétsiyining eskulistuna shehiride yashawatqan mezgilide bir yaqtin weten dewasi élip barsa, yene bir tereptin özining yüksek pellige yetken kompozitorluq maharitini ishqa sélip barliq dolan,qumul muqamlirini yéngidin retlep notigha élish, qeshqer, atush, ili, turpan qatarliq jaylardiki uyghur xelq naxshilirini qaytidin éytip yéngidin ünge élish qatarliq xizmetlirini bashliwetken we buningdin 3 ün CD lintisining teyyarliq xizmitini püttürgen idi.

Uning 12 tomluq uyghur naxsha - Muzika qamusi teyyarlap shiwétsiye döletlik moziyigha teqdim qilishtek zor pilani bar idi. Uning yene shiwétsiye döletlik orkéstiri bilen birliship orundighan sherqiy turkistan istiqlal marshi dewir bölgüch ehmiyetke ige bolup, biz üchün eng zor muzika bayliqi süpitide miras bolup qaldi. Merhum ömrining axirqi yillirida shiwétsiye döletlik naxsha - Usul ömiki teripidin muqim xizmetchilikke teklip qilinghan bolup, uninggha uyghur muzika tetqiqati üchün yéterlik shert ‏ - Sharait yaritip bérilgen we zor diqqet étibargha érishken idi.

Xuddi küresh küsen ependi hayat chéghida éytqinidek, küresh ölmeydu! u taki sherqiy türkistanning asminida ay - Yultuzluq kök bayraq jewlan qilghangha qeder, her bir uyghurning qelbini küresh marshi bilen oyghitip turidu!

Yuqiridiki awaz ulinishidin, küresh küsen ependining hazir shiwétsiyide yashawatqan singlisi munewwer xanim bilen bolghan téléfon ziyaritimizni köpchilikke sunimiz.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/kuresh-kosen-xatirisi-10282008214609.html/story_main?encoding=latin

Today's Uyghur People and Uyghuristan






Uyghur People is one of the Turkic ethnic groups living in the northwestern region of the present China. The official Chinese name of the region is Xinjiang (or Sinkyang) Uyghur Autonomous Region (XUAR), but the native Uyghurs have historically called their country or this region either Uyghuristan or Eastern Turkistan or both. In this document, the name Uyghuristan is used to refer to this region.

Located in Central Asia, 1500 miles from Beijing, Uyghuristan is bordered by Kazakhstan to the north, Mongolia to the northeast, and Kirghizstan and Tajikistan to the northwest and west. To the west and southwest lie Afghanistan and Pakistan, and to the south are Tibet and India. To the east lies China.

Eastern Turkistan is a vast land of 1,828, 418 square kilometers---one sixth of the present Chinese territory. Geographically, it is the China's largest province.

The Turkic population of the Uyghuristan which possesses the same blood, language, tradition and religion were artificially divided into Uyghur, Khazak, Kyrgiz, Uzbek and Tatar by the Russian Red Imperialists. The latest census gives the population of the Uyghurs as more than 7 million, the Khazaks 1 million, the Kyrgizs 150 thousand, Uzbeks 15 thousand, and the Tatars 5 thousand. However, some unofficial Uyghur sources give an estimated figure of more than 15 millions of Uyghurs. In addition to these ethnic peoples, there are also Han Chinese, Manchus, Huis and Mongols living in Uyghuristan. At the present the Uyghurs constitute the majority population of Uyghuristan and is the main subject of this document. However, everything stated in this document applies equally well to the other Turkic ethnic peoples mentioned above.

Uyghurs and Han Chinese are not of the same race. Uyghurs is clearly a European race and look primarily like Western Europeans. Uyghuristan is situated beyond the natural boundary of China in a separate geographical site with 96% of its population being Turkic peoples in 1949.

Uyghur Civilization

Historical records show that the Uyghurs have a history of more than 4000 years. Throughout the history the Uyghurs developed a unique culture and civilization and made remarkable contribution to the civilization of the world. At the end of the 19th century and the beginning of the 20th century, scientific and archeological expeditions to the region of Uyghuristan discovered numerous cave temples, monastery ruins, wall paintings, as well as valuable miniatures, books and documents. Explorers from Europe, America and even Japan were astonished by the art treasures discovered in the region, and soon their reports captured the attention of a lot of interested people around the world. Today these relics of Uyghur culture and civilization constitute major collections in the museums of Berlin, London, Paris, Tokyo, Leningrad and the Museum of Central Asian Antiquities in New Delhi.. These relics together with the manuscripts and documents discovered in Uyghuristan reveal the very high degree of civilization attained by the Uyghurs.

Throughout the centuries Uyghurs have used three different scripts. Confederated with the Kok Turks in the 6th and the 7th centuries, they used the Orkhun script. Later they adopted what became known as the Uyghur script. This script was used for almost 800 years not only by the Uyghurs but also by other Turkic peoples as well as Mongols and by the Manchus in the early stage of their rule in China. After embracing Islam in the 10th century the Uyghurs adapted the Arabic alphabet, and its use became common in the 11th century.

Most of the early Uyghur literary works were translations of Buddhist and Manichean religious texts, but there were also narrative, poetic and epic works. Some of these have been translated into German, English and Russian.

After embracing Islam the Uyghurs continued to preserve their cultural dominance in Central Asia. World renowned Uyghur scholars emerged, and Uyghur literature flourished. Among the hundreds of important works surviving from this era are the Kutat-ku Bilik by Yusuf Has Hajip (1069-70), Divan-i Lugat-it Turk by Mahmud Kashgari, and Atabetul Hakayik by Ahmet Yukneki.

The Uyghurs had an extensive knowledge of medicine and medical practice. Sung Dynasty (906-960) records indicate that and Uyghur physician, Nanto, travelled to China and brought with him many kinds of medicine not known to the Chinese. A total of 103 different herbs used in Uyghur medicine were recorded in a most famous Chinese medical compendium by Shi-zhen Li (1518-1593). It was claimed by western scholars that acupuncture was not a Chinese, but an Uyghur discovery. In recent years the Chinese authority has set up several institutions in Uyghuristan to study the traditional Uyghur medicines.

Uyghurs also possessed high degree of development in fields such as architecture, art, music and printing. According to the work of western scholars, documents discovered in Uyhuristan prove that an Uyghur farmer could write down a contract using legal terminology at a time when no so many European farmers could have done so. It was reported that the Uyghurs knew how to print books centuries before Gutenberg invented his press.


It was also reported that in the Middle ages, Chinese peotry, literature, theater, music adn painting were greatly influenced by the Uyghurs. Yen-de Wang, who served as an ambassador to the Kharahoja Uyghur Kingdom between 981 and 984, wrote in his bibliography the following: "I was impressed with the extensive civilization I found in the Uyghur Kingdom. The beauty of the temples, monasteries, wall paintings, statues, towers, gardens, houses and the palaces built throughout the kingdom cannot be described. The Uyghurs are very skilled in handicrafts of gold and silver, vases and potteries. Some say God has infused this talent into this people only."

Prior to Islam, the Uyghurs believed in religions like Shamanism, Buddhism and Manicheism. Buddhism was introduced into Uyghuristan at the beginning of our era. It quickly spread among the Turkic peoples of Uyghuristan. The ruins of famous monostries known as the Ming Oy or the Thousand Buddhas built by the Uyghurs can still be seen in the cities of Kucha, Turfan and Dunhuang where the Kanchou Uyghurs lived. In the city of Kucha, there were more than 50 Buddhist temples, libraries and welfare institutions built to support the poor. In the city of Hoten, there were 14 large monasteries without counting the smaller ones. The Uyghurs of Uyghuristan embraced Islam in 934, during the reign of Satuk Bughra Khan, the Kharahanid ruler. Since that time on the Islam continuously served Uyghurs as the only religion in Uyghuristan until today.

The Uyghur power, prestige and culture developed over a long history and dominated Central Asia for more than 1000 years went into a steep decline after the Manchu invasion of Uyghuristan, and during the rule of the nationalist and especially the communist Chinese.

Uyghuristan is an Occupied Country

Uyghuristan has been the home of Uyghurs for at least 2000 years, and remained as a free and independent country during the most period of those 2000 years. However, the Chinese has been claiming that Uyghuristan is an ancient and inseparable part of China. Historical facts clearly show that such a claim by China is based on a false interpretation of history and grounded in the hope that suppression and assimilation will eventually establish this distortion as legitimate in the eyes of the world.

The invasion of Uyghuristan by Han Chinese started in 104 B.C., and Uyghuristan was occupied several times by Chinese solders, but none of these occupation lasted for long. The following are some historical facts related to Chinese occupation of Uyghuristan:

1) During Wu ti era, General Li Kuang occupied Uyghuristan in 104 B.C, but the people of Uyghuirstan regained their independence in 86 B.C. by defeating the Chinese solders.

2) During the Hsuan Ti era, General Chang Chi attacked Uyghuristan and occupied it in 59 B.C. But in 10 B.C. the Khans of Uyghuristan defeated the Chinese armies and won back their freedom.

3) During the Ming Ti era of the Second Khan Dynasty, General Pan Chao started an internal war attacking Uyghuristan in 73 A.D. This war lasted for 28 years. In 102 A.D. Pan Chao returned to China, and a year later his son, Pan Yung, escaped after having been defeated by the Khans of Uyghuristan. Thus Uyghuristan once again regained her security and independence.

4) During the Topa (Wei) era, the east part of Uyghuristan was obliged to submit tax to the then state from 448 to 460.

5) In 657 Kau Tsung of the Tang Dynasty conquered Uyghuristan, and in 699 the Gok Turk Khans drove out the Chinese from Uyghuristan.

6) In 747 Hsuan Tsung dispatched the Korean General Kao Sien-chi as a commander of a Chinese army to help some of the Uyghur Khans who were fighting among themselves in Uyghuristan. This General, taking advantage of Uyghuristan's internal unrest and playing a very skillful and ruthless role, managed to incite a number of Uyghuristan people to kill each other, and in such a way subjected Uyghuristan to China. But the inhabitants of Uyghuristan, obtaining help from Arabs, destroyed the forces of Kao Sien-chi and won their freedom in 751.

That is, there were a total of 6 invasions from 104 B.C. until 751. But during that period of 855 years the Chinese invaders sustained their control over the Uyghuristan for only 157 years, and even then, as the frequency of invasion suggests, Chinese control over Uyghuristan was temporary and incomplete. During the remaining 698 years of this period Uyghuristan remained as a free and independent country.

During that period (104 BC to 751), there were friendly relations and business connections between the Uyghuristan and China. But certain Chinese historical books and the present Chinese political authorities, portraying these relations and connections in an unjust and untruthful manner, try to use them as signs of Uyghuristan's subjection to China and most Chinese politicians have been using it to legitimize their claim that Uyghuristan has been an inseparable part of China.

After Arab, Turkic and Tibetan forces repulsed the Chinese occupiers in 751 A.D., a long period of 1000 years passed before the conquest of Uyghuristan by the Manchu rulers of China. During this period there was not a single important relation between China and Uyghuristan. For 207 years of this 1000 year period the Uyghurs voluntarily became a part of the Mongol empire, where they maintained their sovereignty and played an important cultural and political role. While the remaining period of approximately 800 years Uyghuristan remained completely independent and attained great progress and prosperity.


It is in 1876 when Manchurians strove to occupy the Uyghuristan, and, after killing about one million inhabitants, succeeded in occupying the country. The Uyghuristan was formerly incorporated into the Manchu empire in 1884 as Xinjiang (or Sinkyang; means "new territory") Province. Since that time on Uyghuristan was under continuous military rule. However, until 1949, the inhabitants of Uyghuristan staged 42 armed revolts against the terrorist rule of the Manchu military governors (that is, one revolt falls for every 4 years of Manchus' rule) with the aim of regaining their independence. The Uyghurs in the southern part of Uyghuristan established an "Eastern Turkistan Islamic Republic" in 1933 and the inhabitants of the whole Uyghuristan together established the second "Eastern Turkistan Republic" in 1944. The former lived for 3 years, and the latter for 5 years.

Uyghuristan was occupied by the communist China in 1949 and its name was changed to the XUAR in 1955. The communist China has been excersizing a colonial rule over the Uyghuristan since then. The Uyghurs have had to undergo unimaginable suffering and been subjugated to inhuman conditions under the repressive alien rule.

But despite all the suffering and cultural genocide, the determination spirit of the people in Uyghuristan remains ever strong. According to available information from Chinese sources, despite all the risks involved, demonstrations, protest marches and other underground political activities organized by Uyghurs and aimed at obtaining equality, justice and even independence for Uyghurs have never stopped in Uyghuristan since 1954 and reached to a peak since 1996.




Friday, October 24, 2008

Oghuzname

....Ashundaq bolsun diyishti. Uning turqi mana mundaq: ( buqining resimi sizilghan), shundin kéyin shadliqqa muyesser boldi. Bir küni ayxanning küzi yuridi, u bir oghul tughdi. Oghulning yüz- chirayi kök édi. Aghzi choghdek qizil, közliri hal, chachliri, qashliri qara édi. U höz perilerdinmu chirayliqraq édi. U oghul anisining oghuzini bir qétim imipla ikkinchilep anisini emmidi. Xam gösh, ash, mey soridi, tili chiqishqa bashlidi. Qiriq kündin kéyin chong boldi, mangdi, oynidi. Uning puti buqa putidek , béli böre bélidek , mörisi qara bulghun mürisidek , köksi éyiq köksidek, pütün bedinini quyuq tük basqan édi. U yilqilargha qarayti, atlarni minetti, ow- owlayti, künler ütüp, tünler ütüp u yigit boldi. Bu chaghda , bu yerde, bir chong orman bar édi. Uningda köp derya - éqinlar bar édi. U yerde yawayi haywanlar köp édi, qushlar uchup yuruyti. Bu orman ichide chong bir qiat bar édi. U mal - charwa we xelqning jénigha zamin bolghan, intayin wehshi bir haywan édi. U el jamaetke zor jewri japa keltürgen édi. Oghuz xaqan bir batur adem édi. U bu qiatni owlimaqchi boldi. Künlerning biride u owgha chiqti. Neyze élip, oqya élip, yene qélich élip , qalqan élip atlandi. Bir bugha owlidi, u bu bughini talning chiwiqi bilen derexke baghlap quyup ketti, etisi tang atqanda kelginide kördiki qiat bughini élip kitiptu. U yene bir éyiq owlap , uni altun belbighi bilen derexke baghlap quyup ketti. iKkinchi küni tang atqanda kelginide kördiki qiat éyiqni élip kitiptu. U ( héliqi ) derexning tüwide turghanda qiat kilip béshini oghuzning qalqinigha urdi. Oghuz neyzisini qiatning béshigha urdi. Uni öltürdi. Qélich bilen béshini kesti. Uni élip ketti.U yene kelgende kördiki bir shungqar qiatning ich - qarnini yep turghan, u shungqarni oqya bilen öltürdi. Uning béshini kesti, andin kiyin u yttiki :" qarang, mana bu shungqarning turqi( shungqarning resimi sizilghan), qiat bugha yédi, éyiq yédi, u gerche tümürdek qattiq bolsimu neyzem uni öltürdi. Shungqar qiatni yédi, u geche shamaldek téz bolsimu, oqyayim axiri uni öltürdi" sözlep bulup kétip qaldi, mana bu qiatning turqi ( qiatning resimi sizilghan).

Künlerning biride oghuz xaqan bir yerde tengrige séghiniwatqanda ( etirap) qarangghuliship, asmandin bir kök yuruq chüshti, u kündinmu nurluqraq, aydinmu yuruqraq édi. Oghuz xaqan uning yénigha bérip qarisa u yuruqning ichide bir qiz tenha olturghan . U sahipjamal bir qiz édi. Uning pishaniside choghdek parqiraq ,méngi bolup xuddi, tümür quzuqqa oxshayti. U qiz shundaq güzel édiki , u külse tengrimu küler édi, yighlisa tengrimu yighlar édi. Oghuz xaqan uni körginide pütün bedinini titirek bésip hushidin ketti, uninggha küyüp qaldi, uni aldi, uning bilen birge yatti, tilikige yetti. U qiz ikki qat boldi, künler ötüp , tünler ötüp uning közi yuridi , üch oghul tughdi. Tunjisigha kün dep, otturanchisigha ay dep, kenjisige yultuz dep at qoydi.

Bir küni oghuz xaqan owgha chiqti, aldidiki kölning otturisida bir tüp derexni kördi bu derexning kawikida bir qiz tenha olturatti. U intayin sahipjamal édi. Uning közi asmandinmu kökrek, chéchi su éqinidek , chishi ünchidek édi. U shundaq sahibjamal qiz édiki yer jahandiki kishiler uni körse" ah, ah,janni alidiken" derler édi. Süt qimizgha aylandi. Oghuz xaqan uni körginide hushidin ketti. Yürikige ot chüshti , uninggha ashiq boldi, uni aldi. Uning bilen bille yatti, tilikige yetti. U qiz ikki qat boldi, künler ötüp, tünler ötüp yenggidi. Üch oghul tughidi. Tunjisigha kök, otturanchisigha tagh, kenjisige déngiz dep at qoydi. Shuningdin kiyin oghuz xaqan chong toy berdi. eL jamaetni teklip qildi. Ular kilip qatnashti. Qiriq shire , qiriq orunduq yasatti, köpchilik türlük nazu- nimetlerni yiyishti. Toydin kiyin oghuz xaqan beglerge we el- jamaetke yarliq chüshürüp, mundaq dédi:

Men silerge boldum xaqan
Élinglar ya bilen qalqan
Tamgha bolsun bizge buyan
Kök böri bolsun hem oran
Tömür neyziler bolsun orman
Owluqta yürsun mal - waran
Hem aqsun derya - éqin
Quyash tugh bolsun
Asman qorghan

Uningdin kéyin , oghuz xaqan terep - terepke yarliq chiqardi. Mektup yézip elchilerni ewetti. Mektüpte mundaq dédi: " men uyghurlarning xaqanimen. Men pütün jahanning xaqani bolushim kérek, shunga silerning manga boy sunishinglarni soraymen, kimki méning aghzimgha baqsa, men uninggha tartuq tartip, uning bilen dost bolimen. Kimki aghzimgha baqmisa , ghezep bilen leshker tartip uni özümge düshmen tutimen. Leshkerlirim hemmila yerde silerni yuqitidu" .

Bu chaghda , ong terepte altun xaqan deydighan bir xaqan bar édi. Bu altun xaqan oghuz xaqan'gha elchi ewetip nurghun altun - kömüsh, nurghun yaqut, ünche- merwayitni sowgha qilip, oghuz xaqan'gha béqinidighanliqini bildürdi. Oghuz xaqan uning yaxshi begliri bilen dostluq munasiwet ornatti. Altun xaqan bilen dost boldi.

Sol terepte, urum ( rim) dégen bir xaqan bar édi. U xaqanning leshkerliri we sheherliri nurghun édi. U urum xaqan oghuzxaqanning yarliqini qubul qilmidi. Uni hörmetlep aldigha barmidi" bu sözlerge pisenit qilmaymen" dep yarliqqa boy sunmidi. Buning bilen oghuz xaqanning ghezipi kélip , uninggha esker chiqirishqa teyyarlarndi. Shuning bilen tughni kötürüp eskerlirni bashlap atlandi. Qiriq kündin kiyin muztagh dégen taghning baghrigha yitip keldi. Chidir tikip, shük bolup uxlashti. Tang süzülgende, oghuz xaqanning chidirigha kündek bir bir yuruq chüshti, bu yuruq ichidin kök tüklük, kök yayiliq chong bir erkek böre chiqti, bu böre oghuz xaqan'gha mundaq dédi: " hey oghuz, sen urumgha .eSker chiqarsang men aldinglarda yol bashlap mangimen" shundin kiyin oghuz xaqan chidirlirni yighip atlandi, qarisa leshkerlirining aldida kök tüklük , kök yayiliq chong bir erkek böre yol bashlap méngiwatqan, buning bilen ular börining keynidin egiship ilgirlidi.

Birnechche künidn kiyn kök tüklük , kök yayiliq erkek böre yoldin toxtidi. Oghuzning leshlerliri bilen birge toxtidi. U yerde étil dégen bir derya bar'édi. Étil deryasining qirghiqidiki qara tagh baghrida qattiq urush boldi, ikki qushun arisida nahayiti köp jiddi urush boldi. Urush el jamaetning könglige köp qayghu saldi, urush shundaq qattiq boldiki étil deryasining süyi qipqizil sirgha aylandi. Ughuz xaqan yengdi. Urum xaqan qachti. Oghuz xaqan urum xaqanning xaqanliqini aldi, el jameetni özige qaratti, nurghunlighan jansiz we janliq ghenimetler oghuz xaqanning ordisigha kirdi. Urum xaqanning bir qérindishi bolup, uning ismi urus beg édi. Urus beg oghlini tagh béshigha jaylashqan , etirapi chongqur xendek bilen oralghan sheherni qoghdashqa ewetti. Hemde oghligha " sheherni qoghdishing kérek, urush bashlan'ghandin kiyinmu sheherni qoghdap qélishing kérek" dédi. Oghuz xaqan ashu sheherge atlandi, urus begning oghli oghuz xaqan'gha nurghun altun - kümüsh ekeldi. Hemde :" Hey Oghuz, sen méning xaqanimsen! atam bu sheherni manga bergen , hemde sheherni qoghdishing kérek, urush bashlan'ghandin kiynmu sheherni qoghdap qélishing kérek dégen. eGer atam xapa bolup qalsa, méning halim qandaq bolur? Men séning yarliqingni ijira qilishqa teyyarmen , bizning bextimiz séning bexting, bizning urughimiz séning derixingning uruqidur, tengri sanga pütün ziminni ata qilmaqta, méning jismim hem bextim sanga mensüp, men sanga tartuq tartip turup, dostluqtin chiqmaymen " dédi. Oghuz xaqan'gha yigitning sözi yaqiti shatlinip küldi. Hemde :" manga köp altun teghdim qilipsen, sheherni yaxshi saqlapsen "dédi. Shunga uninggha " saqlap" dep at qoydi. Uninggha dostliq qildi, shuningdin kéyin oghuz xaqan leshkerliri bilen bille étil deryasigha keldi. Étil deryasi chong bir derya édi, oghuz xaqan uni körüp éyttiki: " étilning süyidin qandaq ütermiz? " Leshkerler ichide olus ordabeg dégen yaxshi bir beg bar édi. U qabiliyetlik hem eqilliq adem édi. U beg derya boyida nurghun tal - yaghachlarning turghanliqi kördi, uning bilen héliqi beg .....Ashu yaghachlar ...Kesti, uning suning üstide leylitip , özliri uning üstige chiqip étil deryasidin ötti. Oghuz xaqan shatlinip küldi. Éyttiki:" hey, sen bu yerge bolghin beg , qipchaq sanga at bolsun" . Ular dawamliq ilgirlep mangdi. Shuningdin kiyin oghuz xaqan yene héliqi kök tüklük, kök yayiliq erkek börini kördi. Bu kök böre oghuz xaqan'gha éyttiki :" oghuz , emdi leshkerliringni bashlap bu yerdin qozghal. Sen el jamaet we beglerni bashlap mang. Men sanga yol bashlap mangimen" . Tang atqanda oghuz xaqan erkek börining leshlerliri aldida yol bashlap kétiwatqanliqini körüp shatlandi. Hemde dawamliq ilgirilep mangdi.

Oghuz xaqan bir chipar ayghir atqa minetti . U bu ayghirni intayin yaxshi küretti. Yolda bu ayghir közdin yütti. Bu yerde égiz bir tagh bar édi. Uning üstide tong muzlar bar édi. Uning choqqisida ap'aq qarlar bar édi. Shunga bu tagh muztagh dep atilatti. Oghur xaqanning éti muz tagh ichige kirip ketti. Buning bilen oghuz xan uzun'ghiche azap chekti. Leshker ichide besitlik we tembel bir er bar édi. U hichnimidin qorqmas batur adem édi. Jenglerning siniqigha berdashliq bergen adem édi. Bu adem atni izdigili taghqa kirdi. Toqquz kündin kéyin , oghuz xaqan'gha ayghirni hazir qildi. Muztagh intayin soghoq bolghachqa, bu begning pütün et- janini qar - muz qaplighan édi. Oghuz xaqan xursen bolup küldi, éyttiki : " hey, sen beglerge bolghin bashliq, menggülük isim bolsun sanga qarluq" hemde uninggha nurghun dunya teqdim qildi. Yene dawamliq ilgirlidi.

Bu yolda égiz bir öyni kördi. Bu öyning témi altundin, tunglugi kümüshtin, ishigi tümürdin yasalghan édi. iShigi quluplan'ghan bolup, achquchi yoq édi. Leshker ichide bir chiwer ustam bar édi. Uning ismi tömürdu qaghol édi. Oghuz uninggha :" sen bu yerde qal, ishikni ach, ishikni achqandin kéyin ordigha qaytip bar" dep yarliq chüshürdi hemde uninggha qalach dep at qoydi. Yene dawamliq ilgirilidi. Bir küni kök tüklük, kök yayiliq erkek böre yene yoldin toxtidi. Oghuz xaqanmu yoldin toxtap , chidirlirini tikti. Bu térilmighan tüzlenglik bir yer bolup, churchit dep atilatti. Uning el jamaiti köp , yerliri keng édi. Bu yerde yilqilar , pada- kalilar, altun -kümüsh, ünche merwayitlar köp édi. Churchit xaqan we el - jamaiti oghuz xaqan'gha qarshiliq bildürdi. Urush bashlandi. iKki terep oq chiqirip , qélich urushup jeng qildi. Oghuz xaqan chorchit xaqanni yengdi. Uning béshini élip öltürdi. Churchitning el - jamaitini öz aghzigha qaratti. Urushtin kéyin, oghuz xaqan leshkerlirige , nöwkerlirige we xelqqe köp ghenimetler chüshtiki, uni tushushqa shunchila at, xéchir , kalilar azliq qildi. Oghuz xaqanning leshkerliri ichide yashan'ghan bir chiwer kishi bar bolup, uning ismi barmaqliq yosun billig édi. Bu chiwer adem bir égiz harwa yasidi. Harwa üstige jansiz ghenimetlerni qachilidi. Harwining aldigha janliq ghenimetlerni qoshti. Ulargha harwini tartquzdi. Nöwkerler , el jamaet buni körüp heyran boldi. Ularmu harwa yasidi. Égiz harwa mangghanda " qan'gha, qan'gha" dégen awaz chiqatti. Shungilashqa uninggha " qan'gha" dep at qoydi. Oghuz xaqan qan'ghalarni körüp küldi. Éyttiki:" qan'gha bilen jansiz ghenimetlerni janliq ghenimetler sörep mangidiken, égiz harwini menggü untup qalmasliq üchün , qan'ghuluq sanga at bolsun". Sözini tügütüp yurup ketti.

Andin kéyin , oghuz xaqan yene kök tüklük, kök yayiliq erkek böre bilen sindu, tangghut, shagham tereplerge yürüsh qilip bardi. Köp urush we toqunushlardin kéyin, u jaylarni ishxal qildi. Hemde u yerlerni öz dölet chigrisigha qoshti. Untup qalmasliq kérek, jenup terepte barqan dégen yerning barliqini bilish kérek, u yer nahayiti munbet we issiq yer iken. U yerde haywan we qushlar köp iken. U yerdiki kishilerning chirayi qapqara iken. Xaqanning ismi masar xaqan iken. Oghuz xaqan shu jaygha atlandi. iNtayin qattiq urush boldi. Oghuz xaqan yengdi. Masar xaqan qachti. Oghuz xaqan bu yerni ishxal qildi. Buningdin uning dostliri xursen boldi. Düshmenliri zar qaxshidi, oghuz xaqan uni yenggendin kéyin, pütmes - tügümes bayliqqa we mal - charwigha ége boldi. Hemde ularni öz ilige tushup ketti. Untup qalmasliq kérek, kishilerge bildürüsh kérek, oghuzxaqanning yénida aq saqalliq , muz chachliq, qabiliyetlik bir qéri kishi bar édi. U bilermen we lilla wezir édi. Uning ismi ulugh türk édi.

Künlerning béride , u chüshide bir altun ya bilen üch kümüsh oqni kördi. Bu altun ya kün chiqishtin, kün pétishqiche suzulghan édi. Üch kümüsh oqning uchi shimalni körsitip turatti. Uyqudin kiyin u chüshige kechkenlirni oghuz xaqan'gha éytip mundaq dédi:" hey xaqanim. Sanga uzun ömür yar bolsun, hey xaqanim, séning el - nizaminggha adalet yar bolsun; Kök tengri chüshümde berdi manga isharet, ishxal qilghan yerlerdin urughigha bölüp bersun dep" . Oghuz xaqan ulugh türkning sözini anglap, intayin xursen boldi, hemde:" éytqining kelsun" dédi. iKkinchi küni tang atqanda , balilirini chaqirip keltürüp éyttiki :" hey ( oghullirim) owni könglüm tartip turidu, yashinip qalghanliqim üchün, owgha chiqishqa chamim yetmeydu, kün , ay , yultuz üchünglar tang atar terepke béringlar, asman, tagh, déngiz üchünglar tün qarangghusi terepke béringlar". Buning bilen ücheylen tang atar terepke, qalghan üchi tün qarangghusi terepke ketti. Kün , ay, yultuz nurghun haywan we qushlarni owlidi hemde yoldin bir altun ya tépiwaldi, shundaqla uni atisigha tapshurup berdi. Oghuz xaqan shatlandi hemde altun yani üch bölekke böldi we éyttiki:" siler yagha oxshash oqni kökkiche étinglar ." Yene shundin kéyin asman, tagh, déngiz nurghun haywan we qushlarni owlighandin kéyin , yoldin üch kümüsh oq tépiwaldi, hemde uni atisigha tapshurup berdi. Oghuz xaqan shatlandi. Hemde oqlarni üchke bölüp berdi. Éyttiki:" hey iniler , bu oq silerge mensup bolsun, ya oqni toghurlarydu, siler oqqa oxshash( ya gha boysuninglar) ." Shundin kéyin oghuz xaqan chong qurultay chaqirdi.

Nökerlirini , el jamaitini chaqiritti , ular kélip ba meslehet olturushti. Oghuz xaqan chong chidirda ...(Ong teripige) qiriq ghulachliq uzun yaghach qadatturdi. Uning uchigha bir altun tuxu asti uning tüwige bir aq qoyni baghlidi. Sol teripige qiriq ghulachliq uzun bir yaghachni qadatturdi, uning uchigha bir kümüsh tuxuni asti, tüwige bir qara qoyni baghlidi. Ong terepte buzuqlar olturdi, sol terepte üch oqlar olturdi. Qiriq kéche - kündüz toy boldi. ichishti , yiyishti, xursen bolushti, shundin kéyin , oghuz xaqan oghullirigha yurtni üleshtürüp berdi. Éyttiki:" hey oghullirim, men köp yashidim, köp urushlarni bashtin kechürdüm, ya bilen köp oq attim, ayghir bilen köp yollarni kezdim. Düshmenlerni zar yighlitip, dostlarni shat eylettim, tengri aldida mejburyetni ada qildim, emdi yurtni silerge bölüp bérimen" ....................
Guentanamo Uyghur Tutqunliri Sot Mehkimisige Erz Sunushqa Hoquqluq
Muxbirimiz Jüme
2008-10-23
20 - Öktebir düshenbe küni amérika erziyet soti, amérika hökümitining uyghur tutqunlarni qoyup bérishke qarshi sunghan erzini qobul qilghandin kiyin, 24 - Noyabir yene hökümet terep wakaletchiliri bilen uyghur tutqunlarning wakaletchiliri arisida aghzaki munazire élip bérishni orunlashturghan idi.



7 - Öktebir etigen saet onda, amérika fédératsiye sot mehkimiside sodiye richardo urbina ependi uyghur tutqunlarning amérikigha derhal qoyup bérilishi kérekliki heqqide buyruq chüshürdi. Süret, amérika fédératsiye sot mehkimisining binasi.

Sima seyfi:"uyghur tutqunlirining adwokatlar kéngishi pütün erziyet sotigha telepname yolliduq"
Guentanamo uyghur tutqunlirining adwokatliridin biri bolghan sima syfining(Seema Saifee - Attorny at Kramer Levin in NY) Bildürüshiche, nöwette guantanamodiki uyghur tutqunlarning adwokatlar kéngishi birlikte amérika erziyet sotining barliq ezalirigha qarita telepname yollap, erziyet soti zasédatillirining amérika hökümitining uyghur tutqunlirining qoyup bérilishini waqtinche toxtitip qoyush qararini qayta oylishishini telep qilghan.

Sima seyfi bu heqte toxtilip mundaq dédi: " uyghur tutqunlirining adwokatlar kéngishi pütün erziyet sotigha, erziyet sotining barliq xadimlirigha zasédatillarning hökümetning toxtitip qoyush erzige ijazet bergenlik qararini qayta oylishish heqqide telepname yolliduq ."

Sima seyfining otturigha qoyushiche, ular bu nöwet erziyet sotigha sunghan telepnamide amérika asasiy qanunidiki héybiyes korpes maddisining rohiy qayta eks ettürülgen.

Héybiyes korpes( Habeus Corpus) - "Büyük perman"
Héybiyes korpes, latinchidin kelgen qanuniiy atalghu bolup, " büyük perman" depmu hemde buningda körsitilgen mezmunlargha asasen shexsni qoghdash buyruqi depmu atilidu. Mezkur qanun maddisi eng deslepte 1305 - Yili engliyide ishlitilgen hemde 1679 - Yili engliye asasiy qanunigha, kéyin amérika asasiy qanunigha tonushturulghan bolup, amérika asasiy qanuni birinchi maddisi 9 - Bölümide héybiyes korpesning heqiqiy küchke ige ikenliki pütülgen.

Amérika asasiy qanunining bu maddisigha asaslanghanda her bir puqra özining bashqilar we yaki hökümet teripidin qanunsiz halda tutup turuluwatqanliqi üstidin sot mehkimisige erz sunushqa hoquqluq ikenliki belgilengen bolup, 2008 - Yili 12 - Iyun amérika aliy soti, bu maddida belgilengen hoquqlarni guentanamo tutqunlirigha tedbiqlashqa bolidighanliqini belgiligen idi.

Adwokat sima: "bu uyghur balilar amérika fédératsiye sotchisidin özining qoyup bérilishini telep qilish hoquqigha ige"
Adwokat sima bu heqte toxtilip mundaq dédi: " hökümet asasen héybiyes tarmiqini otturigha chiqirishning héchqandaq ehmiyetsiz ikenlikini tekitlep kéliwatidu. Hökümetning bu munazirisi héchqandaq put terep turalmaydu, chünki 2008 - Yili iyunda amérika aliy soti héybiyeste körsitilgen imtiyazlarni guentanamo tutqunlirighimu tedbiqlashqa bolidighanliqini qarar qilghan. Qanunni buzup türmige kirip qalghan her bir ademmu héybiyeske asasen özining tutulush sewebini bilish üchün erz sunush hoquqigha ige. Eger héybiyesning ehmiyiti bar dep qaralsa, undaqta bu uyghur balilar amérika fédératsiye sotchisidin özining qoyup bérilishini telep qilish hoquqigha ige."

Erziyet sotining orunlashturushi buyiche, 24 - Noyabir hökümet wakaletchiliri bilen guentanamo uyghur tutqunlirining adwokatliri aghzaki munazire élip baridu.

Adwokat derren lawérn: " sotchining hökümetning urunushini bikar qilish hoquqi we mejburiyiti bar"
Bu nöwetlik munaziride, hökümetning sodiye urbinaning uyghur tutqunlarni qoyup bérish qararigha qarshi sunghan erzi üstide élip bérilidighanliqini bildürgen adwokat derren lawérn (Darren Laverne-Attorny at Kramer Levin in NY) Bu nöwet, öz kéngishining hökümetke qarshi eng serxil munazirisini otturigha qoyushqa hazirliq körüwatqanliqini bildürdi we mundaq dédi: " bu nöwet munazire qilidighinimiz bolsa, bu uyghurlarning héybiyes korpesqa asasen qanuni hoquqqa ige ikenliki. Sotchiningmu bu balilarni mushu qanungha asasen qoyuwétish hoquqi bar. Eger hökümet bu balilarning qoyup bérilishini tosup qalmaqchi bolsa, sotchining hökümetning bu urunushini bikar qilish hoquqi we mejburiyiti bar."

Adwokatlarning bildürüshiche, gerche ular amérika erziyet sotining sotchi urbinaning uyghur mehbuslarni qoyup bérish buyruqini toxtitip qoyghanliqidin intayin ümidsizlengen bolsimu, emma mezkur qarar ilgiriki qiyinchiliqlargha oxshashla ularning dawamliq küresh qilish iradisini yanduralmaydiken.

Özlirining 24 - Noyabirdiki munaziride utush ishenchining yuqiri ikenlikini bildürgen adwokat sima seyfi yene, eger shu kündiki munaziride hökümet terep yene utup chiqidighan bolsa, özlirining guentanamo uyghurlirining dawasini amérika aliy sotighiche élip baridighanliqini qoshumche qildi.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/guantanamo-tutqunliri-eriz-10232008200405.html/story_main?encoding=latin

Tuesday, October 14, 2008

Rabiye Xanim Uyghurlarning Qelbide Nobél Mukapatidinmu Büyük Mukapatqa Ériship Boldi

Muxbirimiz Yalqun
2008-10-13

10 ‏ - Öktebir küni norwégiyining paytexti osloda 2008 - Yilliq nobél tinchliq mukapatigha érishküchini ilan qildi. Gerche uyghurlar bu yilmu nobél tinchliq mukapatining ilan qilinishni ümidlik közliri bilen kütken bolsimu, nobél tinchliq mukapati uyghurlarning tonulghan insan heqliri paaliyetchisi, dunya uyghur qurultiyining reisi rabiye qadir xanimgha mensup étilmidi.




Rabiye Qadir Xanim


Buninggha qarita uyghur ziyaliyliri inkas qayturup, "rabiye qadir animizning chetelge chiqqinigha anche uzun bolmighan birqanche yil ichide arqa - Arqidin nobél mukapatigha namzat bolup körsitilishning özila uyghurlar üchün chong sherep, rabiye qadir alliqachan uyghurlarning qelbide nobél mukapatidinmu büyük mukapatqa ériship boldi", deydu.

Ularning qarishiche, bu qétimliq nobél tinchliq mukapatigha érishken finlandiyining burunqi prézidénti martti axtisari bilen teng orunda eng küchlük namzatlar qatardin orun élishi rabiye qadir xanimning bir qanche yildin biri élip bériwatqan insan heqliri paaliyetlirining xelqara jemiyet teripidin étirap qilinishi bolup hésablinidiken.

Közge körüngen uyghur yazghuchisi, frankfort sherqi turkistan birlikining reisi küresh atixan sözide rabiye qadir xanimning chetelge chiqqandin buyanqi xizmetliri we netijilirini mueyyenleshtürdi.

Her yili nobél tinchliq mukapatigha irishküchilerni élan qilishning aldida, xitay hökümiti nobél mukapati élip qélish éhtimali bar dep qaralghan kishilerni, bolupmu küchlük namzatlar qatardin orun alghan rabiye qadir xanimni her xil böhtanlar bilen eyiblep kéliwatidu. Küresh atixan bu heqtimu toxtilip ötti.

Aldinqi hepte ziyaritimizni qobul qilghan shiwétsiye parlaméntining ezasi annéliye énakson xanim " eger rabiye qadir bu yil nobél mukapatigha érishelmise, kéler yili yene nobél tinchliq mukapatining namzatliqigha körsitidighanliqi" ni bildürgen idi.


Friday, October 10, 2008

Amérika Edliye Ministirliki Uyghur Tutqunlirini Derhal Qoyuwétish Buyruqini Waqitliq Toxtitip Qoydi

Muxbirimiz Jüme

2008-10-09

7 - Öktebir amérika washington rayonluq sot mehkimisi sodiyisi richardo urbina ependi, guentanamo uyghur tutqunlirini derhal qoyuwétish buyruqini chiqarghan bolsimu, emma mezkur buyruq tünügün kechqurun amérika edliye ministirliki teripidin waqitliq toxtitip qoyuldi.


7 - Öktebir etigen saet onda, amérika fédératsiye sot mehkimiside sodiye richardo urbina ependi uyghur tutqunlarning amérikigha derhal qoyup bérilishi kérekliki heqqide buyruq chüshürdi. Süret, amérika fédératsiye sot mehkimisining binasi.


Melum bolushiche, bush hökümiti we hökümet adwukatliri sodiye urbina ependining mezkur qarari üstidin amérika erziyet sotigha erz sunghan bolup, netijide üch neper sodiye birlikte mezkur buyruqni " memuriy jehettin toxtitip qoyush" qarari chiqarghan.

7 - Öktebir sodiye urbina ependi hökümet tarmaqlirigha güantanamodiki 17 neper uyghurni 10 - Öktebir jüme küni öz sotxanisigha hazir qilish kéreklikini hemde ularning kéyinki mesilisini mushu yerde bir terep qilidighanliqini buyrughan idi.

Amérika hökümiti mezkur qararigha narazi
Guentanamo uyghur tutqunlirini qoyup bérish buyruqi chiqirilghandin kiyin amérika hökümiti we aqsaray bayanat élan qilip, sodiye urbina ependining mezkur qararigha naraziliq bildürdi we mezkur qararning " amérikining qanunigha xilap" ikenligini we bu xilidiki qarargha yol qoyulsa guantanamodiki bashqa tutqunlarning oxshash wasitilerni tallishigha yol échip béridighanliqini ilgiri sürdi.

Aqsaray axbarat ishxanisi katipi dana périno élan qilghan mezkur bayanatta: " öz puqralirimizning hemde mezkur uyghurlarning bixeterlikini közde tutup, amérika qoshma shitatliri bu kishilerni qobul qilidighan dölet tépishqa heriket qilishni dawamlashturidu" déyilgen.

Jamil jeffar:" bu guantanamo lagérining qanuniy asasigha bérilgen agah"
Emma bezi qanunshunas mutexessislerning sodiye urbina ependining qararigha bergen bahasi bashqiche bolup, asiya waqit gézitide neqil qilinishiche, amérika awam erkinliki ittipaqi dölet bixeterliki programmisining diréktori jamil jeffar:"bu bush hökümitining héchqandaq qanuniy asasi bolmighan guentanamo siyasitige qarshi chiqirilghan bir dewer bölgüch qarardur. Hazir guantanamodiki uyghurlar duch kéliwatqan rialliq guantanamo lagérining exlaqi we qanuniy asasigha bérilgen bir agah" dégen hemde sodiye urbina ependining bu heqtiki qararining toghra ikenlikini ilgiri sürgen.

Melum bolushiche, erziyet sotida bu heqte élip bérilghan munaziride üch sodiye birlikte qarar chiqirip uyghur tutqunlarning amérikigha élip kélinish waqtini yene eng az dégendimu bir hepte uzartish hemde mushu jeryanda her ikki terep ( yeni hökümet we uyghur tutqunlar) adwokatlirining yenimu ilgiriligen halda munazire élip bérishigha sharait hazirlashni otturigha qoyghan.

Guantanamodiki uyghur tutqunlirining adwokati seybin welét ependining bildürüshiche, uyghur tutqunlirining qoyup bérilishige saetler qalghanda ishlarda özgirish yüz bergen bolup, esli amérikining qanun ijra qilghuchi xadimliri uyghurlarni qoyup bérish hökümi chiqirilip etisila yeni charshenbe küni guantanamogha kélip bolghan hemde uyghur tutqunlarni peyshenbe küni amérikigha élip méngishqa teyyarliq körgen.

Adwokat welét ependining qarishiche, uyghur tutqanlarning qoyup bérilish mesilisi belkim yene bir‏ - Ikki hepte keynige sürülüshi mumkin iken.

Uyghur tutqunlarni xitaylar qayturup kétishni telep qilmaqta
Uyghur tutqunlarni amérikida qoyuwétish qarari waqtinche toxtitip qoyulghan peytlerde,xitay terep bayanat élan qilip bu uyghurlarni özlirige qayturup bérishni telep qildi we xitay tashqi ishlar bayanatchisi ching gang bügün axbarat élan qilish yighinida uyghur tutqunlirini térrorchilar dep atidi hemde bularni xitaygha qayturup kélish meydanining özgermigenlikini bildürdi.

Xitay tashqi ishlar bayanatchisi yene, hazir xitayning qanun bilen idare qilinidighanliqini, xitayning birleshken döletler teshkilati ten jazasigha qarshi turush ehdinamisige imza qoyghan dölet ikenlikini, xitayda ten jazasi yoqluqini ilgiri surup mezkur uyghurlar xitaygha qayturulsa ten jazasigha yoluqmaydighanliqini otturigha qoyghan.

"Uyghurlar xitaygha qayturulsa éghir jazagha uchraydu "
Halbuki, washington pochtisi géziti bu heqte bérilgen bashmaqalida, amérika herbiy dairiliri guentanamo uyghur tutqunlirini esli 2003 - Yilila qoyup bérilidighanlar qatarigha kirgüzgen bolsimu, emma ular xitaygha qayturulsa éghir jazagha uchrap kétish tehditi bolghachqa lagirda dawamliq qaldurushqa mejbur bolghanliqini ilgiri sürgen we: " biz amérika prézidénti bushning bu kishilerning bir qismigha panahliq bérishini jiddiy telep qilimiz. Eger u shundaq qilghan bolsa idi, ediliye organlirining mudaxile qilishidin saqlinip qalghan bolar idi" dep otturigha qoyghan.

Bash maqalide yene, amérika hökümitining bu uyghur tutqunlirining alliqachan dushmen jengchisi emeslikini, ularning amérikining dölet menpeeti we bixeterlikige qarita ziyan salidighan gherizi yoqluqini ispatlap chiqqanliqi bayan qilinip "bu kishilerning alliburun shübhisiz halda qoyup bérilishi kérek idi" déyilgen hemde bu uyghurlarning birdin - Bir düshminining amérika emes belki xitay ikenliki otturigha qoyulup, bularning dushmenlikining tigh uchi özliri kelgen xitay, yeni uyghurlarni qebih basturush tarixigha ige xitay hökümitidur" dep yézilghan.

Uyghur jamaiti öz hamiyliqigha almaqchi
Washington pochtisi gézitide bu heqte bérilgen yene bir parche xewerde körsitilishiche, amérika hökümiti we herbiy dairiliri teripidin dushmen jengchi emes dep békitilgen bu uyghurlarni xitaygha qayturup bermeslikidiki biridin ‏ - Bir seweb bu uyghur xitaygha qayturulsa qiynashqa we ten jazasigha tartilish xetirige yoluqidighanliqida iken.

Xewerde mundaq körsitilgen: " béyjing dairiliri öz ana wetinining musteqilliqi uchun küresh qiliwatqan bu uyghurlarni térrorchilar dep qaraydu".

Hazir guentanamo herbiy türmiside 17 neper uyghur qamalghan bolup, eger bular amérikigha qoyup bérilse, amérika washington rayonidiki uyghur jamaiti bularni öz hamiyliqigha alidighanliqi üstide wede bérishken hemde amérikidiki bezi ijtimaiy we insaniy yardem teshkilatlirimu bu uyghurlarning turmush we jemiyetke maslishish ishlirigha yardemde boldighanliqini sotchigha yetküzgen idi.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/guantanamo-uyghurliri-erkinlik-10092008214109.html

Wednesday, October 08, 2008

Press Statement

The Chinese have in October 1949 Eastturkistan occupied. In the years 1933 and 1944 the Uyghurs twice managed through insurgencies, from the occupation by the Chinese people to liberate. The Republic was last through the cooperation of internal and external enemies busy and has existed since no more than Republic, the Republic still exists still in the hearts of the Uyghurs.

Since the occupation by China Eastturkistans the Chinese have on the destruction of culture, ethnicity and religion of the Uyghurs and help them try the Uyghurs from history to banish by a systematic genocide operate. There, 49 in Ostturkistan nuclear test carried out several 100,000 Uyghurs are thus lost their lives and there are still Uyghurs, who are thus a physical (disability, deformity, etc.) and mental harm to the disease in many forms shows.

The minerals were systematically exploited and thus was an ecological disaster leave. The water and soil were thus poisoned. Many animals and plants are therefore extinct. The climate has changed, the snow on the mountains is geschmolzen.Um to destroy our people, the Chinese have a dictatorial policy of birth control in the uyghur population, while several million were killed uyghuris babies.

Since the occupation of the Chinese people, we have our values and culture to our children can impart. There has recently been closed our schools and our mother tongue and writing were viewed as inferior. The lesson was to the detriment of our people is changing, our children are in school forced the Chinese language to learn and use. Our national education system was destroyed and the teachers who taught in our mother tongue, were removed from the school. Our history and our people were considered non-existent and as a lie taught to our children.

Although we could not say what we think, there are media, in the language uyghur disseminated, but even these have to reckon with a ban. The into Eastturkistan unemployment has made the Uyghurs gained the upper hand, while at the Chinese in Eastturkistan unemployment hardly exists. The Uyghurs have in their own country little opportunity to work or to start companies. Our nation has thus become one of the poorest peoples of the world.

Since 2008 has been the Uyghurs in Ürümchi, Hoten, Kashgar, Kucha, Peyziabad, Yengisheher, Yengihisar, Kargalik, Gulja, Aksu,Kumul and Turfan, which are against the injustices of the Chinese of their state as "terrorists", "religious fanatics" and " Separatists "and was titled, without respecting international human rights and condemned to 10.000en plugged in prisons, sometimes for life. Many of them were in an unbelievably brutal way and tortured and killed.

In those days in October before 59 years the Chinese have our free country Eastturkistan Republic occupied. We remember our Republic and want to make our country Eastturkistan again a free and independent country. We as Uyghur Organisation in Europe today to remember the injustices of the Chinese. We ask the civilized world and its Democratic countries, nations, peoples, organizations, associations and citizens and us financially and politically support to this eyesore of the history of mankind to clean up.

The Eastturkistan Union

01/10/08 Germany/Frankfurt
Heqqaniy Dawaning Ghelbisini Tebrikleymiz!



Essalamu eleykum Rabiye ana bashliq Amérikidiki barliq qérindashlar, qandaq ehwalingizlar, ailingizdikiler obdan turiwatamdu.Bizdin ehwal sorisingizlar yaxshi turiwatimiz, bashqa ishlar jayida kétiwatidu.

Radiyodin Guentanamo xapiliqimizning pütkenlikini we axirlashqanliqini anglap teswirligüsiz xushhal bolduq.U yerdiki qérindashlirimizning hörlükke chiqqanliqi ular üchünla emes milliy zulum astida turiwatqan 20 milyondin artuq Uyghuristan xelqi üchünmu intayin qutluq we xasiyetlik bir ish boluptu.

Bu xewer Uyghuristannila emes belki pütün dunyani zil-zilige salidighan xewer boldi. Xelqimizning ahu-zari Hudagha yétti. Heqqaniyet zulmet üstidin ghelbe qildi. Pashist Xitaylarning chawisi chitqa yéyildi. Shermendichilik Adalet teripidin ret qilindi!



Biz Uyghurlar dunyada heqqaniyetning mewjut ikenlikige, zorawanliq we pashizimning haman meghlup bolidighanliqigha, milliy iradimizning uzaqqa qalmay emelge ashidighanliqigha qaytidin ishenduq!Kelgüsige bolghan ishenchimiz, insaniyetke bolghan muhabbitimiz hessilep ashti.



Biz bir Uyghur teshkilati bolush süpitimiz bilen Amerika hökümitige we heqqaniyet shemshirini tutup turghan qanun ijrachillirigha kolléktip teshekkurimizni bildürimiz we ulargha minglarche éhtiram bildürimiz.

Amerika xelqining we Amerikidiki sizlerge oxshash qérindashlirimizning ularning teqdirini ongshash yolida körsetken barliq japaliq tirishchanliqliringizlargha semimiy rehmetimizni éytimiz.

Biz bu xewerni anglap intayin hayjanlanduq, özimizni basalmiduq, köz we qulaqlirimizgha ishenmiduq, chanaqlirimiz issiq yash bilen nemdeldi. Amerikigha rexmet, bizdek bir mezlum xelqning ümüdini yerde qoymidi. Bizning sulghun chirayimizni düshmen aldida qan-yashqa boyimidi. Bizning qaraniyet tajawuzchilar aldida qeddimizni yene bir qétim tikliwélishimizgha yol échip berdi. Bizde "Künning yérimi ayding, yérimi qarangghu" dégen hikmetlik söz bar. Biz Uyghurlar Amérika xelqining bu dostaniliqini esirlerdin esirlergiche unutmaymiz!



Bu biz uyghurlarning qanche yillardin béri zariqip kütken bir xewirimizidi.Guentanamogha qamalghan 22 qérindishimizning ishlirining utuqluq bolishi üchün körsetken barliq semimiyitingizlardin Alla razi bolsun.Amerika heqiqiten biz deslepte oylighandek qanun döliti iken.Uning dölet sistimisi pütün dunyada örnek qilinip, érqiy we kultural qirghinlargha son bérilse ejep emes. Xitaylar axiri mat boldi, ishlar düshmenler kütkendek emes biz arzu qilghandek axirlashti. Dawayimizning qarangghuluq qaplap turghan yollirigha yene bir qétim nur chéchildi.



Ishengüsiz bu xosh xewerdin wetinimizning tagh-deryalirimu shatlinidighan, xelqimiz xushalliqtin qin-qénigha patmay sekrishidighan boldi.



Toye xitaylar toye! Bashqilarning zimini, bayliqlirini, meniwiyitini talan-taraj we xanu weyran qilghanlarning aqiwétining qandaq bolidighanliqini aldirimay bilip qalisen-téxi!



Hörmetlik Rabiye ana eger u 17+5 hemsherimiz bilen uchrushup qalsingizlar biz Yawropadiki Uyghurlardin séghinip salam yollap qoyarsizler. Biz allaning millitimizge ulardek pidakar, shir yürek we wijdanliq perzentlerni téximu köplep bérishi üchün duwa qilip kéliwatimiz we qilimiz.

Alla milyonlighan qiz-yigitlirimizning jümlidin Guentanamo türmisidin azat bolghanlarning weten-millet yolida tartqan japa-musheqetlirining minglap sawabini bersun.Wetinimiz sherqiytürkistanda xitayning qan purap turidighan zindanlirida éghir iskenje astida yashawatqan qehriman perzentlirimizning put-qolidiki koyza kishenlernimu parchaqlap tashlisun, shu künlerni baldurraq xelqimizge nésip qilsun!

Biz Guentanamo Uyghurlirining ishlirinining utuqluq bolghanliqini qizghin tebrikleymiz, ulargha bexit tileymiz we ulargha otluq salimimizni yollaymiz.Xelqimizni bu ghelbisi üchün yene bir qétim qutluqlaymiz!


Xeyir xosh Guentanamo! Yashisun erkinlik! Yashisun öz xelqining erkinliki üchün jénini atighan ezimetler!

Sherqiytürkistan Birliki Teshkilati

07.10.08 Gérmaniye/Frankfurt


Sodiye Richardo Urbina Ependi Uyghur Tutqunlarning Amérikigha Qoyup Bérilishi Heqqide Buyruq Chüshürdi


Muxbirimiz Jüme
2008-10-07

7 - Öktebir etigen saet onda, amérika fédératsiye sot mehkimiside guantanamodiki uyghur tutqunliri üstide échilghan sotta amérika washington rayonluq sot mehkimisi sodiyisi richardo urbina ependi uyghur tutqunlarning amérikigha derhal qoyup bérilishi kérekliki heqqide buyruq chüshürdi.



RFA Photo

7 - Öktebir etigen saet onda, amérika fédératsiye sot mehkimiside sodiye richardo urbina ependi uyghur tutqunlarning amérikigha derhal qoyup bérilishi kérekliki heqqide buyruq chüshürdi. Süret, amérika fédératsiye sot mehkimisining binasi.

Bu heqte toxtalghan rabiye qadir xanim mezkur qararni barliq uyghurlarning erkinlik signali dep körsetti.

Uyghurlarning közliridin hayajan yashliri töküldi
Sodiye urbina ependi öz sot mehkimisining mezkur qararini bayan qilip ötkende sotqa sirttin qatnashqan uyghurlar we uyghur mesilisige yéqindin köngül bölüp kéliwatqan bashqa kishiler öz xushalliqini yoshuralmighan idi. Uyghurlar öz - Ara quchaqlashti, ularning közliridin hayajan yashliri töküldi.

7 Yildin buyan amérikining guantanamodiki herbiy türmiside yétiwatqan 17 neper uyghur gerche hökümet teripidin "düshmen jengchisi emes" dep békitilgen bolsimu, emma mezkur uyghurlarni xitaydin bashqa ötküzüwalidighan dölet chiqmighanliqi sewebidin, bu uyghurlar yene dawamliq türmige mehkum bolushqa mejbur bolghan idi.

Sodiye urbina ependi : "bu, buyruq. Men bu kishilerning dexli - Teruzge uchrishini xalimaymen"
Bügün mezkur uyghur tutqanlarning amérika hökümiti ustidin amérika fédéral sotigha sunghan erzi üstide échilghan sotta, sodiye urbina ependi mezkur uyghur tutqunlarning amérikigha qoyup bérilishini qarar qilghandin kéyin, uyghurlarning amérikigha derhal qayturup kélinishi kéreklikini buyrudi hemde uyghur tutqunlar amérikigha kirgende amérika köchmenler idarisi we tamozhna xadimlirining bularni qolgha alimiz dep xiyal qilmasliqini bildürdi we: "bu, buyruq. Men bu kishilerning her qandaq shekilde dexli - Teruzgha uchrishini xalimaymen. Bu uyghurlar hökümet xadimlirining dexlisige, tosqunluq qilishigha uchrimasliqi kérek. Men ularni körgenge qeder bu uyghurlarning saq ‏ - Salamet bolushini ümid qilimen" dédi.

Sodiye urbina ependining bu buyruqlirida birxil bitaqetlik we qetiylik tuyghuliri chiqip turatti. Amérika hökümet terep adwokatliri bu uyghurlarni amérikigha qayturup Sot axirida rabiye qadir xanim: " bu gün pütün uyghur xelqige erkinliktin signal bérildi" dédi. Kélish qedem basquchliri üstide teyyarliq körüsh üchün sottin yene bir hepte bérishni telep qilghan bolsimu, emma sodiye urbina ependi bularning bu teleplirini ret qildi.



Rabiye qadir xanim: " bu gün pütün uyghur xelqige erkinliktin signal bérildi"
Sot axirida guantanamodiki uyghur tutqanlarning aqlinip amérikigha qoyup bérilishi heqqide toxtalghan rabiye qadir xanim: " bu gün pütün uyghur xelqige erkinliktin signal bérildi" dédi.

Gerche amérika hökümitimu guantanamodiki uyghur tutqunlarni dushmen jengchisi emes dep ispatlap chiqqan bolsimu, emma xitay hökümet dairiliri izchil halda guantanamodiki uyghur tutqunlarni térrorchilar yaki térror gumandarliri dep élan kéliwatqan idi.

Bügün xitay tashqi ishlar bayanatchisi ching gang yene mezkur uyghur tutqunlarni térror gumandarliri dep atidi we ularni xitaygha qayturup kélip qanun buyiche jazalash kéreklikini yene tekrarlidi.

Henri shajefiski :"uyghurlar uchun qutluq we tarixi bir kündur "
Halbuki, amérika fédératsiye sotining mezkur qarari heqqide toxtalghan uyghur kishilik hoquq qurulushi diréktori henri shajefiski ependining bildürüshiche, amérika sotining mezkur buyruqi xitay hökümitining uyghur tutqunlarni térrorchi qilip süretleshke körsetken barliq tirishchanliqini inkar qilidiken.

U mundaq dédi: " biz shuni körüwalalaymizki, xitay hökümiti guentanamo türmisige qamalghan uyghurlarni térrorchi qilip körsitishke tiriship kéliwatqan idi. Bügün ularning bu tirishchanliqi amérika soti teripidin inkar qilindi. Bu uyghurlar uchun qutluq we tarixi bir kündur."

Bu heqte toxtalghan dunya uyghur qurultiyi reisi we uyghurlar milliy herikitining yétekchisi rabiye qadir xanim, gerche xitay hökümitining, guentanamo türmisige bir nechche uyghurning qamalghanliqi sewebidin uyghurlarni térrorchi dep körsitip, uyghurlarning öz erkinliki üchün élip barghan küreshlirini térrorchi katégoriyisige kirgüzüp, uyghurlarni étnik millet süpitide yoqatmaqchi bolghanliqini emma xitayning bu suyiqestining emelge ashmighanliqini ilgiri sürdi.

Rabiye qadir xanim yene, yillardin béri guantanamoda azab chekken bu uyghurlarning töligen bedellirining hergiz bikargha ketmeydighanliqini bildürüshti hemde dunyadiki barliq uyghurlarni guentanamo tutqunlirining uyghur mesilisini dunyagha tonutushta qoshqan töhpisini untumasliqqa chaqirdi.

Amérikining guentanamo herbiy türmiside esli 22 neper uyghur tutqun qamalghan bolup, 2006 - Yili ulardin 5 nepiri albaniyige yerleshtürülgen.

Tuesday, October 07, 2008

Sherqiy Türkistan jumhuryitining 60 yilliqini xatirleymen

Uyghur Sadasi

1944-yili 12-nuyabirda qurulghan Sherqiy Türkistan jumhuryiti gerche Russiye we Xitay impiryélirining öz-ara til birikturushliri netijiside, 1949-yili yoqutivitilgen bolsimu, biraq bu jumhuryet Uygur xelqining yéqinqi zaman tarixidiki bir shanliq namayende süpitide kéyinki evlatlarni terbiyelep kelmekte. Mana bügün bu jumhuryitimizning 60 yilliqini xatirlewatimiz, xelqimizning tarixidiki bu shanliq sehipini her qétim esliginimizde we xatirliginimizde, köpligen " NIME ÜCHÜN?" digen suallar kallimizgha kilivélip, bizni oylunushqa, pikir yürgüzüshke, we bu jawapsiz qiliwatqan suallarning jawabini tipishqa undeydu.

60 yil burun qurulghan bu jumhuryitimizni qurushqa qatnashqan pishqedemlirimizning eslimilirige asaslanghinimizda, 1944-yili partilighan Sherqiy Türkistan inqilabining rehberlik hoqoqi, inqilab bashlanghan deslepki mezgillerde gerche özimizning qolida bolghan bolsimu, biraq kéyinche, bulupmu „ Sherqiy Türkistan waqitliq hökümiti“ qurulghandin kéyin, asasen shu devirdiki özini " ézilgen milletlerning nijatkari" digen chirayliq nam bilen niqapliwalghan Russiye kommunistlirining kontirolliqida bolghan. „ Sherqiy Türkistan waqitliq hökümiti“ ge dair bir arhip matiriyalida mundaq yézilghan:

" „Sherqiy Türkistan Waqitliq Hökümiti“1944-yili 11-ayning 20-küni Sovit ittipaqining Vilademir Közlop bashchiliqidiki meslihetchiler ömiki (sheritlik belgisi 1- bina ) bilen vilademir stifanovich bashchiliqidiki meslihetchiler ömikini ( sheritlik belgisi 2- bina )
ghuljigha kélishke teklip qildi."

“Sherqiy Türkistan waqitliq hökümiti“ qurulup bir ay bolmayla kélip Ghulja orunlashqan Russiyening bu meslihetchiler ömekliri shundin etiwaren inqilabning barliq sahélirige singip kirip, siyasi, iqtisadi we herbi jehetlerde umomiyüzluk kontirolluq yürgüzüshke bashlidi. shuning bilen köpligen Russiye terepdari bolghan kishiler hökümetning eng muhim bolghan iqtisadi we herbi tarmaqlirigha orunlushup, emeli hoqoqlarni changgiligha kirguzivilishti. Shuninggha egiship, „Sherqiy Türkistan hökümiti“ning fonkisiyesi barghansiri ajizlap, 1945-yilning kéyinki yerimigha barghanda, asasen Russiyelik meslihetchiler maqullighan qararlarni emir-perman sheklide élan qélip béridighan,héch qandaq emeli hokoqi bolmighan bir organgha aylinip qaldi. Töwendiki misaldin biz bu haletni iniq köriwalalaymiz;

1945-yili sintebirning bishida, 17 ming kishilik milli armiye qisimliri Manas deryasi boyigha yitip keldi. sintebirning 20- küni „Sherqiy Türkistan hökümiti“yighin echip, Elihan Tore bashliq musteqilliq tereptarlirining ching turushi bilen, Ürümchige umomiyüzluk hujum bashlash heqqide milli armiyening bash qumandani iwan yakovlivich palinovgha buyruq chushurdi. biraq „Sherqiy Türkistan hökümiti“ teyinligen bu bash qumandan öz hökümitining buyruqigha pisent qilmay, Russiyelik meslihetchiler ümikining körsetmisi bayiche hökümetning buyruqini bikar qiliwetti. Shuning bilen Sherqiy Türkistan inqilabining üzül-kisil ghelbige érishishidiki eng halqiliq purset qoldin ketti.

1945-yili sintebirdin taki 1949-yili oktebirgiche qehriman milli armiye qisimlirimiz bir qedemmu algha siljiyalmay, Manas deryasi boyida sheghil quchaqlap yétishqa mejbur boldi. arqidinla Russiye hökümiti „Sherqiy Türkistan hökümiti“ni Xitay dairliri bilen söhbet ötküzushke mejburlidi. söhbet arqiliq meydangha kelgen „ 11 maddilq betim „ we uning qoshumche hojjetlirini korgen her qandaq adem bu betimning Sherqiy Türkistan inqilabini yaki aldigha yaki arqigha mangalmaydighan haletke chüchürüp qoyghanliqini ongayla eziwalalaydu. shu betimning sewebidin xelqimiz qan kéchip berpa qilghan „Sherqiy tyrkistan jumhuryiti munqerz qilindi. shu betimning sewebidin wetinimizning jenubidiki Aqsu, Qeshqer, Tashqorghan qatarliq jaylardiki quralliq köreshler meghlubiyetke uchiridi. Shu betimning barliqqa kilishi bilen jumhuriyet reisi Elihan tore qatarliq musteqilliq tereptarliri tutqun qilinip, wetendin Russiyege élip kitildi.mana bular 1944-1949-yillardiki Sherqiy Türkistan inqilabining rehberlik hoqoqini öz qollirida mehkem tutalmighanliqi üchün ejdatlirimiz toligen qanliq bedeller. Endi xelqimiz bolsa, taki bügünki küngeche ejdatlirimiz sadir qilghan hataliqlar üchün hessilep bedel tolewatidu.

Her qandaq inqilabta, yétekchi idiye bilen rehberlik hoqoqi shu inqilabning ikki jan tomuri bolup hésaplinidu. Yétekchi idiye diginimiz asasen uzun yilliq inqilabi köreshler dawamida yekünlengen tejiribe-sawaqlar asasida, shu inqilabning ghayisi, meqsidi we yetmekchi balghan nishani hemde shu nishangha yétish üchün kérek balghan köresh qilish usulliri, inqilabning istiratigiyesi we emeli köreshte qollunidighan taktika qatarliqlarni tüzüshte zurur bolghan, sestimilashqan neziriyedin ibaret. Men bu yerde 1944-1949-yillar diki Sherqiy Türkistan inqilabining yétekchi idiyesi toghra bolmighan, dimekchi emesmen, biraq shu nerse nahayti iniqki, rehberlik hoqoqining musteqilliq tereptarliri qolidin tartivilinishigha egiship, inqilabning yétekchi idiyesimu burmilanghan. üzül-késil musteqilliq üchün köresh qilish digen ghaye yoq qilinip, aptonumiye, öz teqdirini özi hel qilish digenge ohshash uqumlar üstünlükni igelligen.

Sherqiy Türkistan inqilabining rehberlik qatlimi we yétekchi idiyéside yüz bergen bu özgürüshler netijiside musteqilliq körishining esli mahiyiti tamamen burmilinip, Uygur xelqining Xitay mustemlikichilirining asaritidin qutulup, özining musteqil dovlitini qurush yolidiki körishi, Russiyening kommunistik idologiyesining wekili bolghan Ehmetjan Qasimi we Xitay kommunistik idologiyesining choqun'ghuchisi Abdukerim Abbasup qatarliqlar bilen demukiratik idiyege mayil bolghan Mes'ud Sabiri ependi we Eysa Yusup ependiler otturisidiki idologiye körishige aylinip ketken. tuwendiki misaldin biz bu noqtini éniq körüwalalaymiz;

Wetinimizning 1944 – 1949 - yillardiki tarixidin hemde shu waqitlarda yüz bergen weqelerdin az-tola xewerdar kishilerning éside bolsa kérek, 1947 - yili 5 - ayning 10-küni shu devirdiki Xitay hökümitining Sherqiy Türkistan mesilisini hel qilishqa ewetken wekili, atalmish Shınjıang birleshme hökümitining reisi Jangjijung birleshme hökümetning reislikidin istipa bérip, özining ornigha Mes'ud Sabiri ependini reislikke körsutidu, 5-ayning 20-küni Xitay Gomindang hökümiti Mes'ud Sabiri ependini birleshme hökümetning reislikige, Eysa Yusup ependini birleshme hökümetning bash katipliqigha teyinleydu. Shuning bilen birleshme hökümetning reis we muavin reisliri, bash katipi we muavin bash katipi pütünley Uygurlardin bolidu. Buninggha her qaysi nazaret we organlardiki wezipe ötewatqan Uygur we Qazaq, Qirghiz rehberler qoshulup, birleshme hökümettiki Xitay bolmighan rehberlerning sani 20 ge yitip, 25 kishilik hökümet kabinitide mutleq üstünlükni igelleydu. Yüz bergen bu özgürüshler Uygur xelqining musteqilliq körishini yene bir qétim tipilghusiz yahshi purset bilen teminligen idi. Bundaq peyitte, birleshme hökümettiki asasliq rehberler ichki qisimdiki ittipaqliqni kücheytip, milletning menpeetini ela bélip, idologiye, meslek digenlerni chorup tashlap, bir niyet bir meqsette wetenni musteqilliqe érishtürüsh üchün köresh qilghan bolsa, Sherqiy Türkistan xelqi umid qilghan musteqilliqimiz közge körünüpla qalghan idi.
Oqurmenlirimizge éniq bulushi üchün men 1947 - yili 5 - ayning 20 - küni özgertip teshkillengen birleshme hökümetning asasliq rehberlirining wezipisi we namini bu yerge yézip qoyushni layiq taptim :

Birleshme hökümetning reisi: Mes'ud Sabiri ( Uyghur )
Birleshme hökümetning muavin reisi: Ehmetjan Qasimi (Uyghur )
Birleshme hökümetning muavin reisi: Burhan Shehidi ( Uyghur )
Birleshme hökümetning bash katipi : Eysa Yusup ( Uyghur )
Birleshme hökümetning muavin bash katipi: Abdukerim Abbasup ( Uyghur )

Mana bu Manjular ishghaliyitidin kéyinki uzun yilliq köreshler dawamida, wetinimiz Sherqiy Türkistan hakimiyitining birinchi qétim pütünley Uygur xelqining wekilliridin teshkil tipishi bulup hésaplinidu.

Bizge paydiliq bolghan bir nuqta bu mezgilde, Xitay dowliti tamamen ichki urushning patqighigha pitip qalghan bulup, Xitay kommunistiliri bilen Gomindang hakimiyitining hoqoq talishish körishi ewjige chiqqan idi.

Russiye terepte bolsa, Russiyelik meslihetchiler ömekliri 1946 - yilning otturiliri pütünley memlikitige qayturulghan bolup, hökümet apparatliri we milli armiyening rehberlik hoqoqi asasen Sherqiy Türkistanliqlarning qoligha otken idi. Bu chaghda milli armiyening adem sani 40 minggha yéqinlashqan bulup, her qaysi jaylardiki partizanlarni qoshqanda, xelqimiz 50 ming kishilik quralliq qoshngha ige bulup qalghan idi. Shu chaghdiki weziyet inqilab rehberliridin ichki inaqsizliqlarni bir chetke qayrip qoyup, hökümetning rehberlik rolini kücheytip, herbi jehette zurur bolghan orunlashturush élip bérish arqiliq Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistanda turwatqan qoshunlirini iskenjige élip, ularni wetinimizdin qoghlap chiqirish hemde muwapiq peyitni tallap turup, Sherqiy Türkistanning musteqilliqini jakalashni telep qilatti.

Epsuski, Mes'ud Sabiri ependining hökümet reislikige kilish, Ehmetjan Qasimi, Abdukerim Abbasup qatarliq kishilerning qattiq qarshiliqigha uchiridi. Ular öz qolliridiki hoqoqliridin paydilinip, pütkül Sherqiy Türkistan dairiside Mes'ud Sabiri ependi bilen Eysa Yusup ependige qarshi turush dolqunini qözghidi.

Barliq sheher, nahiyelerde digüdek Mes'ud Sabiri ependining hökümet reisi bolushigha qarshi turush yighini we namayishlar otküzüldi. Hetta Sherqiy Türkistan hökümiti tereptin birleshme hökümetke qatnashqanlar birleshme hökümettin chikingenlikini jakalap, birleshme hökümetni palech halgha chüchürüp qoydi. Ehmetjan Qasimi qatarliq kishilerning yol körsütüshi bilen shu devirdiki Sherqiy Türkistan inqilabining asasliq rehberliri bolghan Hekimbeg Ghuja, Ubulheyri Töre, Enwer Musabayup qatarliq kishiler Xitay hökümitining wekili bolghan Jangjijunggha het yézip, uning qaytip kélip qaytidin birleshme hökümetning reisi bolushini, Mes'ud Sabiri ependini reisliktin élip tashlashni telep qilishti. Inqilabning rehberlik qatlimida yüz bergen bu xil jidel-majralar eslidiki Xitay mustemlikisige qarshi turushni meqset qilghan Sherqiy Türkistan inqilabining nishanini tamamen bashqa terepke buriwetti. Shuning bilen Uygur xelqi 20 - esirdiki musteqilliqni qolgha kelturushning eng axirqi paydiliq pursitini qoldin bérip qoydi.

Mes'ud Sabiri we Eysa Yusup ependiler heqiqeten Ehmetjan Qasimi qatarliq inqilab rehberlirining eyipliginige ohshash héliqning dushmini, millitimiz ichidin chiqqan munapiqlarmidi ? miningche undaq bolmisa kérek. Chünki Mes'ud Sabiri we Eysa Yusup ependiler shu devirdiki xelqimiz ichidin yétiship chiqqan eng munewer ziyalilar bolup, ular milletning azatliqi, dovletning musteqilliqni özlirining ömürlük köresh nishanisi qilghan we pütkül angliq hayatini shu büyük nishan üchün atighan insanlar idi.

Elbette shu dewirdiki Sherqiy Türkistan inqilabigha tesir körsetken siritqi amillarnimu nezerdin saqit qilmasliqimiz kérek. Biraq ichki qisimda yüz bergen milli inqilabning yétekchi idiyesining burmulinishi, rehberlik qatlimidiki ittipaqsizliqlar, „ Sherqiy Türkistan jumhuryiti“ digen namning emeldin qaldurulishi, milli armiyening Manas deryasi boyida 4 yildin artuq yétip qilishi qatarliq mesililerde, Ehmetjan Qasimi, Abdukerim Abbasup qatarliq inqilab rehberlirining héchqandaq mes'uliyiti yoq, dep qarash miningche emeliyetke oyghun bolmisa kérek. Eger biz Ehmetjan Qasimi, Abdukerim Abbasup qatarliq inqilab rehberlirini Sherqiy Türkistanning musteqilliqi üchün köresh qilghan idi, dep tonisaq u halda tuwendiki suallargha jawap bérishke amalsiz qalimiz.

1- Ehmetjan Qasimi rehberlik ornigha chiqqindin kéyin nime üchün „ Sherqiy Türkistan jumhuryiti“ emeldin qaldurulidu?

2- Abdukerim Abbasup Gomindang hakimiyiti ötküzgen milli qurultaygha qatnishish üchün nenjinge barghanda, nime üchün Xitay kompartiyesining Nanjingdiki wekili Dungbiwu bilen mehpi körüshüp, kompartiyening rehberlikini qubul qilidighanliqini bilduridu?

3- Ehmetjan Qasimi qatarliq inqilab rehberliri nime üchün Xitay hakimiyiti wekilining birlashme hökümetke reis bulushini qubul qiliduyu, özining qan-qerindishi bolghan Mes'ud Sabiri ependining reis bolushigha jan-jehli bilen qarshi turidu?





Ehmetjan Qasimi, Abdukerim Abbasup qatarliq inqilab rehberlirimu uzaq muddetlik köreshler jeryanida ösüp yétilgen, héliq üchün köpligen paydiliq hizmetlerni qilghan hemde Uygur xelqining chin qelbidin hörmetlishige érishken rehberler idi. Epsuski, inqilabning eng halqiliq peytide ular héliqning janijan menpeetini emes belki özliri wekillik qilghan kommunistik idologiyening menpeetini ela bilgenliki üchün, inqilabni ghelbige qarap yéteklash ularning qolidin kelmidi hemde özlirimu axirda kommenistik édiologiyening qurbani bolup ketti.


4- Sherqiy Türkistan terep wekillirining birleshme hökümettin chiqip ketkenliki, Sherqiy Türkistan hökümiti bilen Xitay hakimiyiti otturisida tüzülgen 11 maddiliq bétimning emeldin qalghanliqini körsutidu, undaqta, milli armiyening herbi herketlerni bashlimay, Manas deryasi boyida yétiwirishini qandaq chüshünüsh kérek?

Meyli qandaqla bolmisun, 1944 -1949 - yillardiki Sherqiy Türkistan inqilabi Uygur xelqining musteqilliqni arzu qilidighan, wetinining musteqilliqi üchün her qandaq bedellerni töleshtin yanmaydighan eriksöyer millet ikenlikini dunyagha jakalash bilen tarix sehipisidin orun aldi.
“ Sherqiy Türkistan Jumhuryiti“ bolsa, gerche tolimu qisqa waqit mewjut bulup turghan bolsimu, biraq her bir Uygur perzenti qelbige musteqilliqtin ibaret büyük arzuni neqishlep qoyup ketti. Gerche ejdatlirimiz qurghan „ Sherqiy Türkistan Jumhuryiti“ wetinimizni Xitay basqunchilirining tömür tapini astidin qutuldurush meqsidige yételmigen bolsimu, biraq shundaq bir heqiqetni yeni, yétekchi idiyesi we rehberliki saghlam bolmighan inqilabning düshmenge chala tekken oq bulup qalidighanliqini, milletning menpeetini qurban qilish bedilige düshmen bilen sulhi qilishning aqiwette inqilabni halaketke élip baridighanliqini xelqimizning bügünki qan-yashliq sergüzeshtiliri arqiliq ispatlap berdi. Mana bu 1944 – 1949 - yillardiki Sherqiy Türkistan inqilabining eng uluq tohpisi.xelqimizning tarixi tejiribe-sawaqlargha tolimu bay, gep bizning bu tejiribe-sawaqlarni qandaq yekünlishimizde we nöwettiki musteqilliq inqilabimizgha qandaq örnek qilishimizda.

Men bu maqalemni pishqedem sair Muhemmet Eli Zununning [ Chala tekken oq ] namliq shieri bilen axirlashturushni layiq kordum.
Chala Tekken Oq

Waderiha, oqni tekkuzduq chala,
shu tupeyli baghrimiz qanliq yara.
qamcha- kaltek astida qalduq yene,
qosh bilen söremge mehkum uy-kala.

Qehrimizdin ot chéchildi qanche ret,
qip-qizil yanghingha chomdi tagh-dala.
köymidi yanghinda siritmaq ne üchün?
ne üchün biz bu balagha muptila?

Emdi bilsek, oqni tekkuzduq chala,
hemmedin better iken sulhi-sala.
waderiha, oqni tekkuzduq chala,
hemmidin yaman iken sulhi-sala.
Axirida wetendiki suyumluk xelqimni we chet'ellerdiki barliq teshkilatlirimizni, wetenperwerlirimizni kiliwatqan mubarek röza heyit munasiviti bilen qutluqlaymen.


Uyghuristan

Freedom and Independence For Uyghuristan!

FREE UYGHURISTAN!

FREE UYGHURISTAN!
SYMBOL OF UYGHUR PEOPLE

Blog Archive