Ilham Tohti We Uyghurlarning Dat-peryati

Onbir Halis (Awstraliye)

Urumchide yeqinda yuz bergen weqede nurghun kishiler qaza qildi. Elwette, bu bir tiragidiye. Oxshashla tiragidiyelik bolghini – Xitay amanliq saqlash qisimliri teripidin tutulup kitilgen sansizlighan biguna we teleysiz Uyghurlarning teqdiridur. Tutulghanlarning ichide hemmidin diqqetni tartidighini – Beijingdiki merkizi milletler universititida oqutquchiliq qilidighan professor Ilham Tohtidur.

Gerche Ilham Tohti bilen yuz turane korushmigen bolsammu, men goya ikkimizni uzun yilliq aghinidek his qildim. Uning’gha oxshash menmu bir Uyghur, likin men kishiler hokumetning mexpi saqchiliridin qorqmay ozliri we ozlirining etrapidiki kishiler heqqide barawerlik, adalet we pursetler heqqide ochuq ashkare sozlisheleyedighan gheripte yashaymen. Sheksizki, Ilham bu xil pursetlerdin mehrum. Del shundaq bolghanliqtin, men uning eqlige, jasaritige we adimilik exlaqigha qayil bolghan bolsam, uning oz xelqighe bolghan shertsiz muhebbitidin tesirlendim, hemde uning “dolitim” dep qaraydighan Zhong guo gha bolghan puxraliq sadaqitige hormet bildurdum.

Shundaq, men uni korup baqmighan, emma men uning oz xelqi heqqide yazghanlirini we bashqilarning u heqte yazghanlirini uning tor betidin kordum. Men shuninggha ishendimki, Professor Ilham barliq insanlarning Uyghur yaki xitay, musulman yaki communist we yaki sherqliq hemde gherplik dep katigoriyelerge ayrilishtin burun, aldi bilen adem ikenligini, gerche mezmuni her xil bolsimu her birimizning oxshashla bextke intilidighanlighimizni we bu xil intilishning qanun’gha hormet qilidighan jemiyettila mumkin bolidighanlighini chongqur tonup yetken.

Emma Ilham kallisi yuyuwitilgen, milletchi xitaylarning Uyghur xelqini esheddi nachar sozlerni ishlitip “sexilik” bilen qarilawatqinini korginide qilchilik bext his qilmidi. Etiqadi we irqining nime bolushidin qet’i nezer, tashliwitilgen we xorlan’ghan osmurlerni korgende uning qelbi azaplandi. Xitay shexerliride xitay zorawanliri teripidin ghezeplik halda urup olturulgen Uyghur osmurlirining resimlirini korgende uxliyalmidi.

“Nimishqa bu ishlar yuz biridu? Ularning gunahi nime?” U ozidin sansiz qetim ashundaq soridi. “bular qara jemiyettiki jinayetchiler teripidin zulumgha uchrawatqan bichare narisidiler. Ular nime qilghinigha bu derijide wehshilik bilen jazalanidu we olturulidu? Nime uchun bu ay bu kunlerde tuyuqsiz Uyghurlar we Uyghur osmurliri heqqide bundaq ichinishliq kechmishler yuz biridu, nimishqa Uyghurlarning arisida Eydis kisili yamrap kitidu?

U bir wijdan igisi bolghini uchun, jawabini tapalmaydighan suallargha jawap izdep we yaki derhal hel qilalmaydigha mesililer ustide bash qaturup oz –ozini azaplidi.

Emma qeyerde talapetke, we adaletsizlikke uchrighan ajiz xelqla bolidiken, u shular terepte turdi, ulargha hisdashliq qildi, we chamining yitishiche yardemde boldi. Bultur Sichuende yer tewresh apiti yuz berip nurghun biguna ademler qaza qilghanda, u koz yishi qildi, Xitay memlikitidiki nurghun ademlerning apetke uchrighan xelqqe sun’ghan yardimini korup tesirlendi. Hemde u oz xelqi Uyghurlarning talapetke uchrighan bu xelqqe pul I’ane qilghinini we ulardin ehwal sorighinini korgende oz xelqining insanperwerligidin pexirlendi.

“Uyghur bolushtin awal men bir insan, bugun men bu apetke uchrighan xelq bilen bille” didi u.

U ashundaq insani hissiyatqa, muhebbetke we mehribanliqqa bay qelb igisi.

Yene shunisimu heqiqetki, U xelqimning wetini dep qaraydighan Zhongguoda ularning haqaretke uchrawatqanlighini hemde eng addi kishilik hoquqidinmu mehrum boluwatqanlighini korgende sukutte turalmidi hem turmidi.

“Angla Zhong Guo, Uyghurlarmu sining puqrasingghu?”, didi u “Nimishqa ularning Beijingda mihmanxanilarda yetishini chekleysen? Ozengning asasi qanunigha asasen Uyghurlargha aptonomiye hoquqi bergen iding’ghu, nimishqa ularning aptonomiyelik hoquqigha hormet qilmaysen? Nimishqa ularning mediniyitini boghusen, hayat yolini etisen? Nimishqa Uyghur yashlirining ichide ularning bezilirining ali melumat korginige yene bezilirining hetta xitay mektepliride oqughinigha qarimay ishsizliq nisbiti shunche yuquri? Nimishqa Uyghurlarning passport ilishi shu qeder tes? Nimidin qorqisen? Yaki birsi melum bir nersidin qorqamdu, shunglashqa bir ishlarni yoshuruwatamdu? Nimishqa zadi nimishqa?...

Ilim ehli bolghini uchun, hokumetning “milletler barawer” digen saxta teshwiqatining eksiche Uyghurlargha qarita tuzumleshken irqi kemsitishning shekillinip bolghanlighini u ilmi asasta tonup yetti.

Mushundaq ehwal astida, u turmushning her qaysi otengliride talada qiliwatqan xelqi uchun sozlimeslikni wijdanigha xilap dep bildi. Shuning bilen u tor betliridin paydilinip Uyghurche alahidilikke ige “kishilik hoquq herkiti”ge tutush qildi. Chunki u ozining Uyghur ammisini bashlap Tian an min ge yurush qilip Uyghurlarning puxraliq hoquqini telep qilalmaydighanlighini bilidu. Mexsus uyghurlar uchunla “tikilgen rengga- reng emma shumluq we qan hidi purap turidighan qalpaqlarning Zhong guo da mewjutlighi – namayishqa qatnashquchilarni olum azgiligha ittiridu. Hakimiyet ustidiki millet – xitaylar, Uyghurlarning ahu-zarini hem chushenmeydu hem chushinishnimu xalimaydu. Ilham ashu qumdek kop bir milyart 300 milyon xitay xelqining ichidin ozini qollaydighan Huang Zhang Jing we Wang Li Xionggha oxshash bir nechchila toghra sozluk heqqaniyetchi Xenzuning qollishigha irisheleydighanlighini obdan bilidu. Likin hazirqi siyasi hawaning tesiride bu toghra sozluk Xenzularningmu Uyghurlarni qollap adalet yaqilighini uchun jazagha tartilishimu uningha ayan.

Yene shu nerse iniqki, Awam xitayning hemmisi digudek hokumet teshwiqatining qurbanigha aylanghanlardur.

Ular he dise “Uyghurlar birdin kop perzentlik bolalaydu” dep aghrinishidu-yu emma ular bilen yashashqa mejbur bolushning aldida Uyghurlargha bundaq cheklimining bolmighanlighini oylap qoyushmaydu.

Ular he dise hokumet Uyghur oqughuchilargha ali mektepke kirishte nomur qoshup biridu dep narazi bolushidu-yu emma uning peqet xitaychida oqughan Uyghur oqughuchilarghila qaritilghanlighini, oz ana tilida oqughan Uyghur oqughuchilargha nisbeten kirekke kelmeydighanlighini korushmeydu.

Ular he dise teshwiqatqa ishlitish uchun ali mektepni putturgen Uyghur oqughuchilarning sanini ilishqa aldiraydu-yu emma, Uyghur oqughuchilarda yuquri ishsizliq nisbitini yoshuridu, chunki uning siyasi aqiwiti bolidighanlighi uchun.

Ular yene xitay sayahetchilirining yaqa el bolghan Italiye yaki Canadada uchrighan azraq kilishmeslikini “irqi kemsitishke uchriduq” dep waysap chaqmaq tizligide ashu doletlerning kishilik hoquqini eyipleshke aran turidu-yu, emma Uyghur aptonom rayonida xitaylar teripidin kontirol qilin’ghan “Emgek bazarlirida” – “Uyghur oqughuchilarni almaymiz” digen wiwiskining ochuq ashkare isilip turidighanlighini memnuniyet bilen normal ish dep qaraydu.

Bu xitaylar Urumqidiki igiz-igiz silinip ketken binalarni we ewzel turmush sharaitini hokumetning alahide siyasitining netijisi dep bes-bes bilen sozlishidu-yu emma uningdin behrimen bolidighanlarning 95% idin koprekining ozining xitayliri ikenligini tilgha ilipmu qoymaydu.

Awam xitay jenupta namratliqta yashawatqan milliyonlighan Uyghurlarning ehwali bilen kari yoq, hetta Xoten we Qeshqerde qishta balilirigha qishliq ayaq, sintebirde mektep uchun titret we qerindash-qelemnimu ilip birelmeydighan Uyghur aililirining xeli barlighini korushmeydu.

Ularning koridighini – usulchi kichik Arafat, “guzel xinjiang naxshisi” bilen xitaylarni mesxush qilghan, Uyghurluq qini buzulghan armiye naxshichisi Baharguldur. Ularning kallisigha ornap ketken qarash shuki – “Partiyining dana milletler siyasitining netijiside Uyghurlar kun boyi hich ish qilmay naxsha usul bilen xoshal yashaydu”.

Ularning yene koridighini teb’i bayliqlarni toshush uchun yasalghan yuquri suretlik tash yol we tomuryol mu’esseliri, emma kormeydighini shuni yasash jeryanida nep iliwatqan we uningdin paydiliniwatqan milliyonlighan xitay kochmenliri.

Ularning milletler siyasitining netije bergenligini koz-koz qilish uchun misal ilip sozleydighini ikki yaki uch memet yaki gul isimlik Uyghur milliyonir, kormeydighini xelq’araliq baylar qataridin orun alghan Xinjiangda cheksiz biyip tinip ketken hetta “Forbes” jornilida ismi atalghan Milyadir - eskerliktin chikin’gen ofitser Sun Guang Xin qatarliq xitaylardur. Shundaq, otken yilqi xelq’araliq chong baylarning ichide xitaydin 6 kishi bolup buning ikkisi Xinjiangdin, emma hichqaysisi Uyghur emes.

Yene bu xitaylarning koridighini merkizi hokumetning xinjiang’gha bergen maliye yardimi, emma ularning mergezdin kelgen bu bayliqning qandaq teqsim qilinidighanlighi, kim nep alidighanlighi we qandaq ishlitilidighanlighi bilen kari yoq. Ular ozlirining menpe’etige kelgende xitay emeldarlirining semimiyitige qarighanda xitay pahishelirining semimiyitige bekrek ishinishiduki, emma Uyghurlargha kelgende, Uyghur aptonom rayonidiki xitay emeldarlirining semimiyitidin qilche guman qilishmaydu. Ular hergizmu Wang le quan we uning guruhining qandaqsige adem ishengusiz derijide cheksiz bayliqqa irishkenligini oylap korushmeydu.

Ular hergizmu nimishqa oz hokumitining aptonomiye hoquqini yurguzushke tegishlik bir milletning qarshiliqigha pisent qilmay ularning tarixi shexerlirini “tereqqiyat”ni bana qilip turup chiqip tashlawatqanlighi toghrisida oylinipmu korushmeydu.

Ular texi Uyghurlarni dushmen qatarida korup systemiliq halda yoq qilip tashlashni ochuq ashkare teshebbus qilghan xitay generali Zhu kun ren (Atalmish Azatliq Armiye generali, xelq qurultiyi daimi komititi qanun tuzush komititining mu’awin mudiri) qatarliq xitay milletchilirini kopturup maxtishidu. Mana mushu xitaylar yapon eskerlirining 20-esirde Nan Jingda otkuzgen urush jinayitini ochmenlik we ghezep bilen eyiplishidu-yu emma 21-esirde uyghurlarning bishigha kiliwatqan paji’eni korup turushup bilmeske selishidu. Ilgiri Uyghur aptonom rayonida yuquri derijilik wezipide bolghan Xitay emeldari, “Dolet menpeeti hemmidin ela” digen kitapning aptori Feng Da Zhen ashu kitawida bolgunchilik bilen eyiplinip turmide azap chikiwatqan yuz mingdin artuq Uyghur siyasi jinayetchini turmide asta xaraktirliq qiynap yoqutushni teshebbus qilip “ularni qoyup bersek, kiyin beshimizgha bala bolidu” dep biljirlighanda keng xitay ammisi lam-jim diyishmidighu?

Eger Mergizi hokumet heqiqeten Zhong guodiki her millet xelqining hokumiti bolidighan bolsa, bu hokumet Zhu kun ren we Feng da Zhen gha oxshash melum bir etnik milletke qarita irqi ochmenlik qilish gunahi otkuzgen jinayetchilerni turmige tashlishi, hich bolmidi digende wezipisidin ilip tashlishi kirek idighu?

Hemmidin mesxirilik yeri shuki riyalliq mana mushundaq tursa, “Mergizi hokumet we keng xitay ammisi”- Uyghurlarning nimishqa ozlirige minnetdar bolmay belki narazi bolghinidin chushunishsizlik his qilarmish!

Bu nuqtida ular ozlirining eqil parasitige sual qoyup biqishi kirek. Bir nechche yil ilgiri chet’etdiki xitay axbarat wastiliri eskerlerdin terkip tapqan aqsuda turushluq ishlepchiqirish qurulush korpisidiki xitaylarning ozlirining radiaktip maddilarning tesirige uchrap salametliklirining nacharlishiwatqanlighini sewep qilip mergizi hokumettin tolem telep qilishqida – shu chaghda muawin bash baqan Huang Ju ning nechche yuz milyonlighan dollar qimmitidiki neq pulni ilip birip ashu xitaylargha tarqitip birip ularni jim qilghinini xewer qilishqan idi. Ejeba Uyghur xelqimu ashu atom sinaqlirining qurbani emesmiken? Ularmu ashu bing tuan diki xitaylar bilen bir ziminda , oxshash asmanda, oxshash hawani shumurup yashawatqan tursa, ularmu hokumetning tolem tolushige erzimemti?

Sen Uyghurlarni oz wetinide ozeng ochuq halda mana mushundaq kemsitseng, ulargha qarshi her xil zeherxendilikni qollansang, hemde bichare Uyghurlar ozeng belgiligen qanun we permanlar boyiche ilishqa tegishlik nersisinimu alalmisa, iytqina ular qandaqmu sendin minnetdar bolsun?

Heq-dewani ayrish we yalghanchiliqni ret qilishning qayil qilarliq usuli– emilyetni asas qilishtur. Uyghurlarning kemsitilgenligi tupeylidin hokumetke naraziliqi iniq iken, undaqta mergizi hokumet Xinjiangha yerlik hokumetning aldam xaltisigha chushmeydighan we koz boyishigha ishenmeydighan musteqil tekshurush omigi ewetishi kirek. Shundaq bolghandila ashu chushunushsizlikning sewebi ayan bolidu.

Meningche yuqarqilar Ilhamning oylighanlirining bir qismi bolushi mumkin. Bu xil tepekkur usuli yene weten ichi we sirtidiki nurghunlighan Uyghur ziyalilirighimu ortaq. Chunki ular ashu riyalliqni bashtin kechurgen we shu riyalliq ichide yashighan. Emma ilham bilen kop sandiki Uyghur ziyalirining bolupmu weten ichidiki Uyghur ziyalilirining perqi shu yerdiki – Ilhamda heqiqetni sozleydighan jur’et we dolitim dep qaraydighan Zhong guo ning yaxshi terepke qarap yuzlinishige bolghan ishench bar.

Bir mediniyetlik puxra bolush supiti bilen, Ilham tench yol bilen Uyghurlar uchun xitay hokumitidin barawerlik we adalet telep qildi. Bu xil telep uning xitayda asasi qanungha heqiqi menide hormet qilinidighan, aptonomiye qanuni kuchluk ijra qilinidighan bir kunler kelse Uyghurlarning bu dolettin pexirlinidighan puxralargha aylinidighanlighigha bolghan tewrenmes ishenchtin kelgen.

Mining kuzutushumche, Ilham oz xelqining kilechikini yalghanchiliq we shuarlar bilen qurulghan jemiyettin emes belki heqiqi barawerlik ustige qurulghan tereqqi qilghan zhong goudin izdeydu. Eger Ilhamning koz qarishi heqqide mushundaq yekun chiqirilmaydiken, undaqta buning ozi bir idreksizliqtin bashqa nerse emes, xalas.

Epsuski, uning Urumqi weqesi bilen hichqandaq baghlinishi bolmisimu, emma u qolgha ilindi. Uyghurlarning nezeride uning gunahi –peqetla heqiqetni sozliginidur hem u bir emilyettur. Uni qolgha ilish arqiliq Zhong guo hokumiti dunyaning her jayida yashawatqan milyonlighan Uyghurlargha bir xeterlik signal tarqatti: Eger ilhamgha oxshash yaxshi terbiye korgen, ali melumatliq, sadiq zhongguo puqrasi Uyghur bolghini uchunla mushundaq aqiwetke duchar bolsa, bashqa Uyghurlarning kilechekte Xitaylar bilen bir dolette bille yashishi mumkin emes. Dunya bundin kiyin ozining ashu yigane we gheribane burjikide uzluksiz qanliq toqunushlarni korup turidu. Kisip iytishqa boliduki bu xil yuzlinish Uyghurlargha balayi apet ilip kilidu, shundaqla yene oz nowitide xitaylarnimu bosh qoymaydu.

xitaylarning bundin kiyinki tarixi ularning qanchilik bay we kuchluk hemde nopusining qanchilik kop bolushidin qet’i nezer qan we nomus bilen yezilidu xalas. 21-esirde, mustebitler uchun otni paxtida saqlash teximu mushkuldur.

Xitay hokumuti shuni yaxshi chushunishi kirekki, birawning dolitige bolghan sadaqitini sinaydighan chagh- doletning kuchluk mezgili emes, belki ajiz mezgilidur. Semimiyetsiz, pursetperes kishiler shamalning yonulishige qarap ozining sadaqitini ozgertip turidu. Ilham Tohtida namertler menggu irishelmeydighan bir xil isil supet bar, yeni Uningda rastchilliq, adaletperwerlik we oz itiqadigha nisbeten tewrenmes bir xil ishench we sadaqetmenlik bar. Ilhamning neziride Zhongguo da az sanliq milletlerge nisbeten irqi kemsitish mewjutla bolidiken, U zhong guo ni ajizlashturidu, hemde uning xelq’aradiki abroyini towenlitidu.

Korunup turuptuki, Ilham bextsizliking oz xelqi we xitaylarning hichqaysisigha kilishini xalimaydu, doletning parchilinishini hem esla umit qilmaydu. Shundaq iken, xitay hokumiti uningha oxshash kishilerdin chochumesligi eksinche ular bilen pexirlinishi kirek. Ilham Tohtini qolgha ilish we jazalash arqiliq xitay hokumiti ozining neqeder kalwa, Ilhamning neqeder sadda ikenligini Uyghurlargha we dunyagha ispatlimastin, uning eksinche Nur bekrige oxshash semimiyetsiz, pursetperes we qabilyetsiz emeldarlarning ornigha Ilhamgha oxshash semimi, talantliq we yiraqni korer ixtisas igilirini dessitishi kirek.

Ilhamgha oxshash kishiler ikki millet otturisidiki yiriqni chaplaydighan shilimdur, Mergizi hokumet bilen Aptonom rayonni rawan tutashturidighan kowruktur. Ular ish bashqursa, her ikki terepke paydiliq, hemmidin muhimi, ular ozlirining semimi niyiti we qabilyiti arqiliq hem oz xelqining menpeeti uchun yaxshi xizmet qilalaydu hem xitay dolitining istratigiyelik menpeeti uchun kutulmigen ijabi utuqlarni ilip kileleydu.

Uyghurlargha nisbeten adil we yumshaq siyaset yurguzush arqiliq, Xitay hokumiti ozining aqil ikenligini, Ilhamning ulgilik puxra ikenligini namayen qilipla qalmastin, yene Uyghur xelqining Zhongguoda kilechikining bolidighanlighigha ishinidighan umutni birisihi kirek.


*****

Tehrir Ilawesi: Aptur Onbir Halisning yazghan "Ilham Tohtini qoyup ber" maqalisini oqurmenler bilen qayta yüz körüshtürduq.Maqalining iddiywiy mezmunida torbékitimizning siyasiy pirinsiplirigha zit kélidighan tereplerning körinerlik bolishigha qarimay ilan qilishimizdiki sewep, oqurmenlerni "méghizini qobul qilip, shakilini chiqiriwetish"ke yétekleshni meqset qilidu.

Bu maqala Uyghuristanda saqliniwatqan siyasiy, ijtimayi we iqtisadiy meselilerni xéli yaxshi yorutup bergen bolsimu, Uyghurlarning siyasiy teqdirini helqilish meseliside ikkilinish, dilighuldi bolush xahishidin qutulup kételmigen.

Nimila bolmisun bu maqala Xitay tajawuzchillirining wetinimiz Uyghuristanda yürgüziwatqan érqiy, kultural qirghinchiliqigha ayit paydilinishqa bolidighan ditallarni janliq pakitlar bilen ortigha qoyghachqa özimizni we düshmenni chüshünish jehette ayrim paydilinish qimmiti bar dep qaraymiz... Maqalining mawzusi dewirge uyghun kelmigechke, uni "Ilham Tohti We Uyghurlarning Dat-Peryadi" dep özgertiwettuq.Maqala mezmunidin qarighanda ilgirila eshundaq mawzu qoyulghan bolsa yaxshi bolattikenduq. Apturdin we oqurmenlerdin bu qiliqimiz üchün özre soraymiz.

_________UYGHURISTAN Rédaksiyesi

7-Séntebir 2009 Frankfurt/Gérmaniye