Ürümchi Yingne Sanjish Weqesi Hem Xitaylar Namayishigha Kommunist Hökümet Özi Jawabkar'
Muxbirimiz Mihriban
2009-09-09

Ürümchide yüz bergen "yingne sanjish weqesi"hem ürümchide "5 - Iyul weqesi" din kéyin yüz bergen, bir qisim xitay zorawanlirining uyghur puqralirini urup yarilandurulush hetta ölüm hadisilirining kélip chiqishi qatarliq hadisilerge qarita, xitay démokratliridin xu ping ependi erkin asiya radiosi uyghur bölümining ziyaritini qobul qilip, "ürümchidiki yingne sanjish weqesi hem xitaylarning namayishigha xitay kommunist hökümiti jawabkar bolushi kérek!" dédi.

Xitayning shinxua agéntliqining 9 - Séntebirdiki xewiride bayan qilinishiche, uyghur aptonom rayonluq jamaet xewpsizlik nazariti qanun ishliri bashqarmisining bashliqi du shintaw 8 - Séntebir küni chüshtin kéyin muxbirlargha bayanat bérip,"yéqindin buyan ürümchi qatarliq sheherlerde yüz bergen,"yingne sanjish"weqesi xaraktér jehettin kishiler arisida wehime peyda qilghan térrorluq herikiti,hazir 45 adem bu sewebtin qolgha élindi, hökümet jinayetchilerni qanun boyiche qattiq jazalaydu "dep élan qildi.

Emma, xitayning hökümet axbarat organliri we weten ichi sirtidiki tor betliridiki inkaslardin melum bolushiche, bu qétimliq yingne sanjish weqeside zeherlinish hem késellik ehwali körülmigen, eksiche 2 - We 3 - Séntebir künliri xitay puqralirining ürümchide élip barghan namayishi jeryanida hem namayishtin kéyin xitay zorawanliri teripidin urup yarilandurulghan uyghurlarning sani intayin kop bolghan,xitayning hökümet terep axbarat wasitiliride 5 ademning ölgenlikini xewer qilghan bolsa, erkin asiya radio istansisigha uchur yetküzgen kishilerning inkasida 2 -, 3 - Séntebir künliri xitay zorawanliri teripidin öltürülgen uyghurlarning sani buningdin köp ikenliki melum qilindi. Chetel metbuatliridimu bu qétimliq xitaylar namayishida ölgen uyghurlarning sani xitay hökümiti élan qilghan sandin xélila jiq ikenlikini xewer qilghan idi.

Musteqil tetqiqatchi ilham toxti ependimu 8 - Séntebir küni erkin asiya radio istansisining ziyaritini qobul qilghinida, yingne sanjish weqesi hem ürümchidiki xitaylar namayishi heqqide toxtilip, yingne sanjish weqeside bir qisim xitay ishlemchilirining hökümetning bikarliq dawalishigha érishish uchun doxturxanigha barghanliqini, bularning qilmishliri nahayiti yaman aqiwet keltürüp chiqarghanliqini éytip, xitay hökümitining weqening heqiqiy sewebini segeklik bilen éniqlishi kéreklikini otturigha qoyghan idi.

Bügün chetellerdiki xitay démokratliridin "béyjing bahari" zhurnilining bash tehriri xu ping ependi ziyaritimizni qobul qilip, "yingne sanjish weqesi" we bu sewebtin ürümchide yüz bergen xitaylar namayishi hem namayish jeryanida bir qisim xitay zorawanliri teripidin uyghurlarning urup yarilandurulush hetta öltürülüsh weqesining kélip chiqip, ürümchide weziyetning bu qeder jiddiyliship kitishige, aldi bilen xitay kommunist hakimiyiti we ularning uyghur élige teyinligen partkom sékrétari wang léchüen qatarliqlar jawabkar bolushi kérek"dep körsetti.

Xu ping: "yingne sanjish weqesining xaraktéri hem yingne sanchilghanliq sewebtin zeherlinish, késel bolush hem ölüsh weqesi qatarliqlarning yüz bergenliki heqqide biz hazirche téxi éniq, pakitliq uchurgha érishelmiduq,xitay hökümitining özimu téxi bu ishni éniqlap chiqalmaywatidu.Gerche xitay hökümiti bu weqede nurghunlighan kishilerge yingne sanjilghanliqini élan qilghan bolsimu, lékin bezi kishilerning yalghandin délo melum qilip, hökümettin tölemge érishmekchi boluwatqanliqi heqqidiki xewerlermu bar.Hazir uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki ziddiyetmu küchiyip ketti.Uyghurlar bilen xitaylar éniq halda chégra ajritip düshmenlik keypiyati shekillendi. Bu weqe xitay kommunist hökümitining sirtqa qarita uchurni kontrol qilip,ichki jehettin qattiq basturghanliqi sewebidin boldi. Shunga "5 - Iyuldin buyan yüz bergen ishlarning hemmisige aldi bilen xitay kommunist hökümiti we ularning uyghur élige belgiligen partkom sékrétari wang léchüen qatarliq kishiler jawabkar bolushi kérek."

Xu ping ependi yene, xitay hökümitining 7 - Iyul we 2 - 3 - Séntebir künliri yüz bergen xitaylar namayishigha tutqan pozitsiyisining 5 - Iyuldiki uyghurlarning tinchliq namayishidin perqliq halda muamile qilishi, uyghurlargha nisbeten qanliq basturushni qollanghan bolsa, xitaylargha nisbeten söhbet ötküzüsh pozitsiyiside bolghanliqi,hetta qollirigha kaltek élip uyghurlargha hujum qilghan xitay puqralirigha nisbeten xitayning qoralliq saqchilirining sükütte turush qilmishigha qarita öz qarishini bayan qilip ötti.

Xu ping: "xitay kommunist hökümiti bu yillarda bir qisim uyghur kadirlirini terbiyiligen bolsimu, emma héchqachan ulargha ishenmidi. Undaq bolghandin kéyin addiy uyghur puqralirigha nisbeten ular téximu étibar bermeydu - De, shawgüen weqesidin buyan qarap baqayli, xitay hökümiti aldi bilen shawgüende naheq ölgen uyghurlar uchun uyghur xelqidin epu sorimayla qalmastin, hetta eqelliy haldiki chüshendürüshnimu bermidi. 5 - Iyul küni uyghurlar adilliq telep qilip, qizil bayraqlarni kötürüp chiqqan bolsimu, uyghurlarni qanliq basturdi, emma 2 - 3 - Séntebir künliridiki xitay puqralirining namayishigha nisbeten wang léchüen hem ürümchi shehirining partkom sékrétari li ji qatarliqlar, namayishchi ammining aldigha chiqip söhbet ötküzdi. Ikki milletke tutqan bu xil oxshimighan muamile, milletler arisidiki barawersizlik elwette xelqning naraziliqini qozghaydu - De. Emeliyette xitay puqralirimu oxshashla kompartiyining ziyankeshlikige uchrawatqan idi, emma xitay kommunist hökümiti xelqning özige bolghan naraziliqini bashqa yaqqa burash uchun qesten weqeni ikki millet ottusidiki ziddiyetke aylandurup bu qeder éghir haldiki qan tökülüshni keltürüp chiqarmaqta."

Xu ping ependi "5 - Iyul ürümchi weqesi"din buyan yüz bergen bir qatar weqeler hem uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki öchmenlikning ashkara otturigha chiqishigha xitay hökümitining bu 60 yildin buyan uyghurlargha qaratqan étnik jehettin xitaylashturush meqsitide yürgüzgen birqatar siyasetlirining seweb bolghanliqini otturigha qoydi. Xu ping :"xitay kommunist hökümiti bu 60 yildin buyan uyghurlargha qarita siyasiy jehettin qattiq qolluq bilen basturush, ichkiri xitay ölkiliridin köplep xitay köchmenlirini yötkep kélip, yerlik uyghurlarning tirikchilik muhitini tarlashturuwétish, 90 - Yillardin kéyin bolupmu 2000 - Yildin kéyin uyghur tilini siqip chiqirip, xitay tili maaripini yolgha qoyup, uyghurlarni étnik jehettin xitaylashturush, ichkirige erzan emgek küchi süpitide uyghurlarni yötkesh, uyghurlarning diniy étiqadini cheklesh qatarliq uyghurlarni assimilyatsiye qilish we basturush siyasiti yürgüzgenliki, öz teshwiqatlirida uyghurlarni kemsitidighan teshwiqatlarni heddidin ziyade élip barghanliqi uchun, hazirqidek uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki keng kölemlik milliy toqunush kélip chiqti. Eger xitay hökümiti bu xil siyasitini özgertmise toqunush téximu küchiyishi mumkin. Shunga bu ishlarning hemmisige xitay kommunist partiyisi we uning hökümiti jawabkar bolushi kérek."

Xuping ependi sozining axirida, xitay puqralirining hazirqi waqitta mesililerge höküm qilghinida segek bolushini, uyghurlarning heqiqani herikitini qollishini, uyghur milliti bilen düshmenlishiish emes, belki dostluq, hemkarliq munasiwitini shekillendürüshi, téximu jiq qan tökülüshning aldini élish kéreklikini otturigha qoydi.

Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/urumqi-singne-weqesi-09092009194503.html/story_main?encoding=latin