Türkiye Xitay Munasiwitide Uyghurlar Köwrükmu Yaki Tosalghumu? (2)
Muxbirimiz Erkin Tarim
2009-09-16
Türkiye günlügü yeni türkiyining künlük xatirisi namliq zhornal 5 - Iyul ürümchi weqesige béghishlap mexsus san neshir qilghan idi. Zhurnalning mexsus sanida izmir ege uniwérsitéti oqutquchisi prof. Dr. Alimjan inayet, enqere xajettepe uniwérsitéti oqutquchisi dr. Erkin ekremning maqaliliridin bashqa, mughla adnan menderes uniwérsitéti oqutquchisi dr. Selchuq cholaqoghlu yazghan "türkiye - Xitay munasiwitide uyghurlar köwrükmu yaki tosalghumu?" mawzuluq maqalisighimu orun bérilgen.


Dr. Selchuq cholaqoghlu ependi maqalisida türk - Xitay munasiwitidiki uyghur mesilisining qisqiche tarixini anglatqandin kéyin, türkiye xitay munasiwitide uyghur mesilisining ornini belgilep bérishke tirishqan.

Dr. Selchuq cholaqoghlu "türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwette uyghurlar köwrükmu yaki tosalghumu?" mawzuluq maqalisida, 1997 - Yilidin 2007 - Yilighiche bolghan mezgilni, türkiyining xitay bilen yaxshi munasiwet ornitimen dep, sherqiy türkistanni untushqa bashlighan mezgil dep alghan.

1997 - Yillardin bashlap xitaylarning teshebbusi bilen türkiye xitay bilen bolghan munasiwetini yaxshilashqa tirishti. Türkiye tashqi ishlar ministiri istanbul sheherlik kökümitige xet yézip eysa yüsüp aliptékin baghchisining ismini özgertishni telep qilghan, emma sheher bashliqi rejep tayyip erdoghan eysa yüsüp aliptékin baghchisining ismini özgertishning türkiye we türk dunyasining abroyini chüshüridu dep qarshi chiqqan. Bezi parlamént ezaliri xitayni türkiyining ichki ishlirigha arilashti dep eyibligen idi.

Türkiye xitay munasiwiti eyni waqittiki türkiye armiyisi bash shitabi qomandani ismail qaradayining xitaygha élip barghan ziyariti bilen yéngi bir pellige kötürülgen. U ziyariti jeryanida xitay dölet reisi jiang zémin we xitay armiyisi bash shitabi bash qomandani chi xaotian bilen uchrashqan. Bu uchrishishta türkiye xitaydin qoral - Yaraq élishi telep qilghan.

Del bu mezgilde xitayning enqerede turushluq bash elchisi yao kuangyi 1997 - Yili 2 - Ayda muxbirlargha bayanat bérip, türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwetning nahayiti yaxshi kétiwatqanliqini bayan qilghan.

Del bu peytte türkiye milliy mudapiye ministiri turxan tayan ependi 1997 - Yili 2 - Ayda ghulja weqesi heqqide bayanat bérip, xitaylani ghulja weqesini qanliq basturghanliqini eyibligen idi. U bayanatida uyghur türklirining türkler bilen qérindash ikenlikini, shunga türkiyining uyghurlargha köngül bölidighanliqini bayan qilghan idi.

Dr. Selchuq cholaqoghlu" türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwette uyghurlar köwrükmu yaki tosalghumu? " mawzuluq maqaliside bu weziyetning 1998 - Yiligha kelgende xitaygha paydiliq halda rawajlanghanliqini bayan qilip mundaq dep yazidu:

1998 - Yili 5 - Ayda xitayni ziyaret qilghan türkiyining muawin bash ministiri bülent ejewit xitay reis jumhuri jiang zémin bilen körüshken. Bu uchrishishta xitaylar türkiyide paaliyet élip bériwatqan sherqiy türkistan teshkilatlirining paaliyetliridin biaram boliwatqanliqini éytqan. Buninggha jawaben bülent ejewit xitayning zémin pütünlikige hörmet qilidighanliqini éytqan. 1999 - Yili bu hökümet türkiyide paaliyet élip bériwatqan sherqiy türkistan ammiwi teshkilatlirining paaliyetlirige cheklime qoyidighan bir höjjet chüshürgen idi. Bu höjjette sherqiy türkistan teshkilatlirining yighinlirigha dölet rehberliri we dölet kadirlirining qatnashmasliqi belgilengen. 2000 - Yili 4 - Ayda jiang zéminning türkiyige élip barghan resmiy ziyariti jeryanida ikki dölet otturisida köp sanda toxtamname imzalanghan.

Dr. Selchuq cholaqoghlu maqaliside, türkiyining xitay bilen bolghan munasiwitini yaxshilash üchün xitaygha bezi jehetlerdin azraq yol qoyghan bolsimu, türkiyining uyghur mesilisige köngül bölüshining xitaylarning ichki ishigha arilashqanliq bolmaydighanliqinimu eskertip turghanliqini éytqan:

Türkiye reis jumhuri sulayman demirel jiang zémin bilen élip barghan uchrishishida, biz xitayning ichki ishlirigha arilashmaymiz, bizning uyghurlar bilen tughqanchiliqimiz bar. Biz ularning bayashat yashishini arzu qilimiz. Uyghurlarning türkiye bilen xitay otturisida köwüklük rol oynishini ümid qilimiz dégen. Xitay dölet bashliqi jiang zémin bu sözge jawaben, xitay dölitining uyghurlarning turmush sewiyisini yuqiri kötirishke tirishiwatqanliqini éytqandin kéyin, türk karixanichilirini bu rayonda sermaye ekirishke chaqirghan. Epsuski sherqiy türkistandiki insan heqliri depsendilirini közitidighan bir komitét qurulmighan, uyghurlarning teqdiri yenila xitaylargha tashlap bérilgen.

Dr. Selchuq cholaqoghlu kéyin yene türkiye xitay munasiwitide janlinish peyda bolghan bolsimu 2003 - Yili adalet we tereqqiyat partiyisi hakimiyet beshigha kelgendin kéyin ikki dölet munasiwitining chékinip ketkenlikini bayan qilip mundaq dep yazidu:

2001 - Yili 1 - Ayda xitay tashqi ishlar ministiri tang jiashüen, 2002 - Yili 4 - Ayda xitay bash ministiri zhu rongji türkiyeni ziyaret qildi. 2001 - Yili türkiye bash ministir muawini dewlet baghcheli ürümchi we qeshqerni ziyaret qildi. Bu türkiye xitay munasiwitining eng yuqiri pellige chiqqan mezgili hésablinidu. 2003 - Yili adalet we tereqqiyat partiyisi hakimiyet béshigha kelgendin kéyin, bu partiyimu türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwetke ehmiyet bérishke bashlidi. Bu hökümet ikki dölet otturisidiki tijariy tengpungsizliqni azaytishqa tirishqan bolsimu, netije buning eksiche boldi. 2005 - Yilidin bashlap xitay türk munasiwitide ilgirilesh bolmidi.

Dr. Selchuq cholaqoghlu maqalisining türkiyining xitay bilen yéqinlishish siyasitidiki sewep néme? témisidiki bölümide, türkiyining 1997 - Yilidin étibaren xitay bilen yéqin munasiwet ornitish siyasiti yürgüzgenlikini, buning asasiy seweblirining siyasiy, iqtisadiy we herbiy jehettin ikenlikini bayan qilip mundaq dep yazidu:

Türkiye xitaydin ezan bahada qoral - Yaraq sétiwélish üchün, iqtisadiy jehettin bolsa xitaygha mal sétish üchün xitay bilen bolghan tijariy munasiwetni tereqqiy qildurushqa ehmiyet bergen.

Dr. Selchuq cholaqoghlu türkiyining 1997 - Yilidin kéyinki xitay siyasitidiki xataliqlar üstide toxtilip mundaq dep yazidu:

Türkiyining 1997 - Yilidin kéyinki xitay siyasitidiki asasiy xataliq, xitay bilen dost bolimen dep sherqiy türkistan mesilisige sel qarishi. Xitay hökümiti uyghurlar köp olturaqlashqan qazaqistan we qirghizistan qatarliq döletlerge iqtisadiy menpeet bérip u döletlerdiki sherqiy türkistan dawasigha zerbe bergendek, türkiyigimu iqtisadiy menpeet bérip turup, türkiyidiki sherqiy türkistan teshkilatlirining paaliyetlirini tosushqa urundi. Emma uyghurlar bilen qérindash bolghan türk jamaetchilikige sel qarighili bolmaytti. 1952 - Yili eysa yüsüf aliptékin we memet emin bughra bashchiliqidiki 1850 sherqiy türkistanliqni qobul qilghan türkiye, u kündin béri sherqiy türkistan dawasining merkizige aylanghan idi. Shunga xitay hökümiti sherqiy türkistandiki insan heqliri depsendilirini tüzetmigiche türkiye xitay munasiwitining yaxshilinishidin söz échish mumkin emes.

Dr. Selchuq cholaqoghlu maqalisining xitayning sherqiy türkistan siyasiti we mesilining négizi mawzuluq qismida mundaq dep yazghan:

1949 - Yili xitayning hakimiyiti astigha kirgen sherqiy türkistan, burun xitaygha qarashliq rayondek körünsimu emeliyette musteqil bir rayon idi. Hetta 1933 we 1944 - Yilliri bu rayonda ikki qétim sherqiy türkistan namida jumhuriyet qurulghan idi. 1955 - Yili xitay hökümiti aptonomiye hoquqi bergen bolsimu, emeliyette ijra qilinmighan. Xitayning 1949 - Yilidin bügüngiche bu rayonda yürgüzgen siyasitige qaraydighan bolsaq, uyghurlarning siyasiy, ijtimayi we iqtisadiy jehettin kemsitilgenlikini körüwalalaymiz.

Uyghurlar duchar boliwatqan asasiy mesililer töwendikiche:

1. Uyghurche mekteplerning étilip kétishi.
2. Dini erkinlikning qattiq cheklimige uchrishi.
3. Uyghurlargha xas milli tarixiy esir - Etiqilerning buzghunchiliqqa uchrishi.
4. Iqtisadiy jehettiki adaletsizlik.

Kéyinki yillarda sherqiy türkistan tézla tereqqiy qilghan bolsimu, uyghurlarning turmush sewiyisi töwenlep ketken. 5 - Iyul ürümchi weqesidin kéyin xitay rehberlirining bayanatlirigha qaraydighan bolsaq, xitayning uyghurlargha yürgüzüp kéliwatqan qattiq qolluq siyasitining dawam qilidighanliqini körüwalalaymiz.

Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/turkiye-xitay-uyghur-munasiwiti-09162009185513.html/story_main?encoding=latin