Yoqilish Aldida Turghan Qeshqer Qedimiy Shehiri
Obzorchimiz Perhat Muhemmidi
2009-11-26

Kéyinki yillardin buyan xitay hakimiyiti, weten ichi we sirtidiki uyghurlarning shunche küchlük qarshiliqigha we xelqaraliq teshkilatlarning qattiq eyiblishige qarimastin, " yer tewreshke chidamliq öylerni berpa qilish " dégen niqap bilen, uyghur medeniyitining böshüki hésablanghan qeshqer qedimiy shehirini chéqip weyran qilish herikitini jiddiyleshtürüp kelmekte.
Xitay axbarat agéntliqining 11 - Ayning 12 - Küni ürümchidin xewer qilishiche, qeshqer qedimiy shehirige qaritilghan " xeterlik we kona öylerni özgertish qurulushi " bashlanghandin buyan, 4678 aililikning öyi chéqip tashlanghan.

Qeshqer qedimiy shehiri jemi 28 olturaq rayonigha bölüngen bolup, buyerdiki aililerning sani 65 mingdin köpirek, jan sani bolsa 220 ming neperge yéqin bolup, bular, pütün qeshqer shehirining omumi nopusining yérimigha yéqinraqini teshkil qilidiken.

Xitay hökümitining pilani bolsa, kelgüsi 5 yil ichide qeshqer qedimiy shehirini özgertish qurulushini tamamlap, pütün ahalilerni yéngi sélinghan binalargha köchürüp bolush bolup, bu yilning axirighiche yene 8835 aililikning öyi chéqip tashlinidiken.

Démek, xitay hakimiyiti yuqiriqi pilanini emelge ashurghan teqdirde, yene 5 yildin kéyin qeshqer qedimiy shehiri yer sharidin pütünley ghayip bolidu dégen gep.

Bu, melum menidin éytqanda, uyghur medéniyitining jewhirining yoqulushila emes, belki pütün qedimiy ottura asiya medeniyitining tarixqa kömülüshi démektur.

Xitay merkizi hökümitining biwaste bashqurushidiki xitay axbarat agéntliqi teripidin élan qilinghan yuqiriqi xewerde " qeshqer qedimiy shehiri, nöwette junggoda birdin - Bir saqlinip qalghan tipik qedimiy gherbiy diyar alahidilikige ige eneniwi tarixiy rayon bolup, az sanliq milletlerning turmush örp - Adetlirini we binakarliq jehettiki alahidiliklirini tetqiq qilishtiki mohim maddi ispatlarning biri" dep körsitilgen bolup, melum menidin alghanda, bu sheherning mewjutluqining, uyghurlar üchün neqeder zor tarixiy qimmetke ige ikenliki xitay hakimiyiti teripidinmu étirap qilinghan idi.

Buxil étirap, peqet xitay hakimiyitiningla emes, belki pütün dunyaning ortaq étirapidin ibaret, chünki qedimiy qeshqer, uzun tarixtin buyan sherqiy türkistanningla emes, hetta pütün ottura asiyaning siyasi, iqtisadi we medeniyet merkizi bolup kelgen, özining güllinish tereqqiyati we özige xas eneniliri bilen jahan ellirining diqqitige sazawer bolghan, mushu zéminda uzaq tarixtin buyan yashap kelgen uyghur xelqining milliy alahidilikke ige sheher qurulushi, binakarliq seniti, türlük - Tümen neqqashliq hüniri mujessemlengen xasiyetlik bir sheher, shundaqla tupraqqa yézilghan tarixiy bir qamus idi.

Démek, hem dunya medeniyiti, hem uyghur medeniyiti üchün zor tarixiy ehmiyetke ige bolghan qeshqer qedimiy shehirining, " yer tewreshke berdashliq berelmeydu " dégendek tüki yoq bahaniler bilen chéqip weyran qilinishi, kommunist xitay hakimiyitining uyghur xelqini tarix sehnisidin yoqitishni asasiy meqset qilghan shum niyitini ochuqche körsitip turmaqta.

Chünki, tarixiy menbelerge asaslanghandimu, nechche 100 yildin buyan qeshqer qedimiy shehiride manju, xitay we tunggan istilasi tüpeylidin weyranchiliqqa uchrighan qedimiy qurulushlarning sani az emes.

Sherqiy türkistanning yéqinqi zaman tarixigha nezer salidighan bolsaq, herqaysi dewirlerde ötken mustemlikichi küchlerning hemmisiningla qeshqer qedimiy shehirini uyghurlardin öch élish we ularni qirghin qilishning merkizige aylanduriwalghanliqini körüwalalaymiz.

Mesilen, 1933 - Yilidiki tunggan istilasi jeryanida, qeshqer qedimiy shehirining kochilirida bir kéchidila nechche ming uyghur wehshilerche qirghin qilinghan, tungganlar teripidin bulanmighan birmu öy qalmighan, tarixiy neqishler bilen bizelgen ishik - Penjiriler urup chéqilghan idi.

Chünki mustemlikichi küchlerning neziride qeshqer qedimiy shehiri uyghur xelqining milliy kimlikining simwoli we tarixiy ispati, milliy tuyghulirini muhapizet qilish we kücheytishining hayat buliqi idi.

Shuning üchünmu, sherqiy türkistandiki xitay köchmenliri arisida, "qeshqerghe barmisang, shinjanggha barghan hésablanmaysen" deydighan bir söz omomlashqan, bumu qeshqerning sherqiy türkistan we uyghurlar üchün neqeder zor wekillik xaraktérigha ige ikenlikini ochuq körsitip turmaqta.

Gerche, kommunist xitay hakimiyitining sherqiy türkistandiki hökümranliqi 60 - Yiligha qedem qoyghan bolsimu, emma bu rayonni tamamen xitaylashturushni meqset qilghan istila siyasitini téxi toluq emelge ashuralighini yoq. Qeshqer qedimiy shehiri bolsa, sherqiy türkistan boyiche xitayning assimiliyatsiyisige eng az uchrighan uyghur merkezlirining biri bolup, bu merkez xuddi ilahi bir küch qoghdap turghan sirliq qelege oxshash özining milliy miraslirini muhapizet qilip kelgen idi.

Eger siz 200 mingdin artuq uyghur topliship yashap kelgen qeshqer qedimiy shehirining arqa kochilirigha kirsingiz, bu yerde birmu xitayni uchritalmaysiz, xitay medeniyitige ait héchbir nerse közingizge chiliqmaydu, bu yerning her bir bulung - Pushqiqida millitingizning ötmüshini köreleysiz.

Bu rayongha bir kirip - Chiqqan uyghurning, bashqa rayonlarda mighildap yürgen xitay köchmenlirini körginide seprayi ming gez örlep, juduni tutidu, bu rayonning kochilirigha ézip - Tizip kirip qalghan xitaylarningmu tini shürkinip, yüriki jighildap, özlirige pütünley natonush bolghan bu qedimiy qeledin baldurraq chiqiwélishning koyida bolidu.

Démek, qeshqer qedimiy shehiri, ezeldinla uyghurlarni assimiliyatsiye qilip yoqitishni ghaye qilghan xitay kommunist hakimiyiti üchün zor bir tosalghu we közge qadalghan mix idi.

Adette, 2 - 3 Uyghurning bir yerge jem bolup qilishidin wehim yewatqan xitay hakimiyiti üchün, 200 mingdin artuq uyghurning qeshqer qedimiy shehiride topliship hayat kechürishi nahayiti zor bir xewp we tehdit idi.

Shunga bu hakimiyetning dunya jamaetchiliki aldida rezil bolushtin qorqmastin qeshqer qedimiy shehirini urup - Chéqip, tüzlep weyran qilishqa kiriship kitishidiki asasiy meqsidimu, milliy mirasni yoqitish shekli bilen milliy tuyghu we milliy iradini ajizlashturush, yene bir jehettin, ahalini tarqaqlashturush arqiliq, uyghurlarning topliship isyan qilishining aldini élishtin ibaret idi.

http://www.rfa.org/uyghur/obzor/obzor-parhat-11262009192338.html?encoding=latin