SHERQIY TÜRKISTAN JUMHURIYITI ASASI QANUNI
Kirish Söz
Bu asasi qanun 1949-yili 10-ayda tajawuzchi Xitay komunist hökümiti teripidin ishghal qiliwelin’ghan wetimiz tupraqliridin chet’elge chiqip ketishke mejbur bolghan Sherqiy Türkistanliq muhajirlarning ortaq milliy iradisi bilen tüzüp chiqildi.
Ushbu asasi qanun Sherqiy Türkistan xelqining we ularning ewladlirining milliy musteqilliq we höriyitini qolgha keltürüshini kapaletlendürüshni we höriyetke erishkendin keyin dölitimizning emel qilishqa tegishlik siyasi tüzümi we yolini körsitip berishni meqset qilidu.
Birinchi Bölüm
Dölet ismi, Dölet Tüzümi, Dölet Bayriqi, Dölet Giribi, Istiqlal Marshi, Milli Marshi, Dölet Tili, Dölet Dini we Paytexti
1- Madda: Dölet Ismi: Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti
2-Madda: Dölet Tüzümi
Demokratiye we kishilik hoquqqa hörmet qilidighan, ijtima’i, demokratik bir pütün hoquq dölitidur. Sherqiy Türkistan dölitining zimin pütünligini, millitining birligini parcilashqa bolmaydu we yol qoyulmaydu.
3-Madda: Dölet bayrighi Ay-yultuzluq kök bayraqdur. (Qoshumche A gha qarang)
4-Madda: Dölet Giribi, hilal ayning ong teripide toqquz we sol teripide toqquz dane noqta bolup, bu noqtilarning, hilal ayning eng töwen qismidiki uchliri bughuch bilen baghlan’ghan. Hilal ayning otturisida hösnixet bilen yezilghan “Bismillahhirrahmanirrahim”, hilal ayning ikki uchining uchrishidighan yeride üch dane yultuzdin teshkil tapqan bir shekildin ibarettur. (Qoshumche B ge qarang)
On sekkiz dane noqta, Sherqiy Türkistanda yashighan on sekkiz Türk qewmining simwolidur. Üch yultuz bolsa tarixta Sherqiy Türkistanda qurulghan Kök Türk, Uyghur we Qaraxanilar döletlirining simwolidur.
5-Madda: Döletning Istiqlal we Milliy Marshi,Milliy Qesimi
Döletning Istiqlal Marshi,1933-yili Memtili Ependi (Tewpiq) teripidin yezilip, Sherqiy Türkistanliqlar teripidin oqulghan "Qurtulush Yolida" namliq she’iridur. Döletning milliy marshi yene Memtili ependining “Tarixtin Ewwel Biz Iduq, Tarixtin Songre Yene Biz” digen she’iridur. Milliy qesem Abduleziz Mexsum yazghan "Ayrilmisun" namliq shéir. (Qoshumche C, D we E ge qarang)
6-Madda: Dölet Tili, Dini we Paytexti
Sherqiy Türkistan Jumhuriyitining dölet tili-Uyghur türkchisidur. Qazaq türkchisi bilen Qirghiz türkchisi milliy til qatarida qollinilidu.
Dini: Islamdur.Dölet bashqa dinlarnimu hörmet qilidu, qoghdaydu, herxil diniy hoquqlargha kapaletlik qilidu.
Döletning paytexti: Ürümchi.
7-Madda: Asasi Qanunning yuqurda yezilghan birinchi, ikkinchi, üchinchi, tötinchi, beshinchi we altinchi maddilliri herqandaq shara’itta özgertilmeydu we özgertishke teshebbus qilinmaydu.
Ikkinchi Bölüm Sherqiy Türkistan Jumhuriyitining Sürgündiki Hökümiti
8 - Madda: 2004-yili 14-sentebirde Amerika Qoshma Shitatlirining paytexti Washin’gitonda qurulghan Sürgündiki Sherqiy Türkistan Hökümiti-wetinimiz tajawuzchi Xitay kommunist hakimiyitining qolidin azat bolghan’gha qeder Sherqiy Türkistan xelqighe wakaliten hoquq yürgüzidighan, Sherqiy Türkistan Jumhuriyitige wekillik qilidighan birdin bir hoquqluq organ bolup hesaplinidu.
9-Madda: Serqi Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining asasi wezipisi-dunyadiki barliq demokratiyini, heqqaniyetni, tenchliqni söyidighan, kishilik hoquqqa hörmet qilidighan döletler, Birleshken Döletler Teshkilati bashchilighidiki barliq xelq’ara teshkilatlar, xelq’aradiki kishilik hoquq organliri bilen hemkarliship, ularning yardimini qolgha keltürüp, Sherqiy Türkistan xelqini tajawuzchi kommunist Xitay hakimiyiti yürgüziwatqan dölet terrorizimigha qarshi küreshke teshkillep, wetinimiz Sherqiy Türkistnning musteqilliqini qolgha keltürüshtin ibaret.
10-Madda: Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining ministirliri bash ministirning qol astida Ministirlar kabineti bolup teshkillinidu. Ministirlar kabinetida hökümet programmilirigha xilapliq qilghan ministirlar üch qetim agahlandurilidu. Bu agahlandurushlargha etibar qilmighan teqdirde ministirlar kabinetining qarari we dölet reisining testiqi bilen bash minister teripidin kabinettin chiqirilidu.
11-Madda: Hökümetning ministirlar kabeniti yilda bir yaki ikki qetim yighilish ötküzüp, hökümet programmilirining ijra qilinish ehwalidin bash ministir we kabenitqa doklat sunidu we hökümet programmilirini emeliyleshtürüshning chare-tedbirlirini muzakire qilip bekitidu.
Xitay bilen siyasi we iqtisadi munasiwiti bolghan herqandaq Sherqiy Türkistanliqni parlament ezasi we ministir qilip saylashqa bolmaydu. Parlament we hökümet ezalirining wezipe ötewatqan muddet ichide herqanadaq sewep bilen Xitaygha, Xitay mustemlikisi astidiki dölet we rayonlargha berishi men’i qilinidu.
Üchinchi Bölüm Sheqiy Türkistan Jumhuriyitining Parlament Saylimi we Wetendashliq
12-Madda: Parlament özige bir re’is, bir mua’win re’is, bir bash katip, ikki katipni parlament ezaliri ichidin töt yilliq muddet üchün üchte ikki awaz bilen saylap chiqidu. Parlament ezalirining tekliwi bilen qanunlashqan we herqaysi rayonlardin demokratik usulda saylan’ghan wekillerdin teshkillen’gen Parlament alahide ehwallardin sirt her töt yilning birinchi yilining 11-ayning 10- küni echilip, tötinchi yilining 11-ayning 11-küni axirlishidu. Parlament bu asasi qanunning 17-, 18-, 19- maddilirigha asasen parlament ezalirini saylap chiqip Parlamentni wujutqa keltüridu. 11-ayning 12- küni saylan’ghan parlament ezaliri qesem berip wezipe tapshurup alidu. Yengi Parlamentning wujutqa kelishi, hoquqliri we eza sani qurghuchi tunji parlamentning belgilimilirini asas qilidu.
13-Madda: Sherqiy Türkistan Jumhuriyitining ichide yurtning ishghal qilinishigha chetishliq bolghan, düshmen’ge yaki yurtni ishghal qilghuchilargha yardem bergen, ulargha qolayliq yaritip bergenligi sezilgen herqandaq kishining Parlament ezaliqigha saylinishigha yol qoyulmaydu.
14-Madda: Döletning ishghal qilinishi bilen munasiwiti bolmighan, düshmenlerge yaki tajawuzchilargha yardem bermigen, ularni qoghdap qalmighan, Sherqiy Türkistanda tughulghan, yette ejdadighiche Sherqiy Türkistanda yashighan herqandaq kishi Sherqiy Türkistanliq hesaplinidu. Sherqiy Türkistanning sirtida özini Sherqiy Türkistanliq dep hesaplighan, Sherqiy Türkistanni ana wetinim dep qobul qilghan herqandaq muhajir Sherqiy Türkistanning tebi’i wetendishidur.
Tötinchi Bölüm Parlament Ezaliri
15-Madda:Parlament saylan’ghan parlament ezaliridin teshkil qilinidu. Parlament ezalirini 18 yashtin ashqan herbir Sherqiy Türkistan wetendishi, jinsiy perqige qarimay demokratik usullar bilen awaz berish arqiliq saylap chiqidu.
16-Madda: Esker we saqchilarni wezipe ötewatqan muddet ichide parlament ezaliqigha saylashqa bolmaydu. Emma, saylam mezgilidin az digende üch ay burun istipa berish sherti bilen saylash we saylinish hoquqigha ige bolalaydu.
17-Madda: Dölet ichide her 60 ming nopustin bir parlament ezasi saylinidu. Sürgündiki Parlament üchün parlament ezaliri yashawatqan döletlerdiki Sherqiy Türkistanliqlarning nopus sanigha we ularning emili ehwaligh asasen, tunji qurghuchi Parlamentning testiqi bilen qanunlashqan belgilimiler boyiche saylinidu. Emma, sürgündiki parlament ezalirining sani 60 kishidin kem bolmaslighi kerek.
18-Madda: Parlament xadimliri parlament re’isi teripidin teyinlinidu.
19-Madda: Parlament ezaliri ichide wapat bolghan yaki herqandaq sewep tüpeylidin wezipisidin ayrilghanlarning ornigha Parlamentning qarari boyiche belgilen’gen muddet ichide shu wekil teweligidiki rayon teripidin parlament ezaliri toluqlap saylinidu. Emma sürgündiki parlamentning ezasi wapat bolghan yaki istipa bergen teqdirde, shu parlament ezasi turushluq dölettiki Sherqiy Türkistanliqlar ichidin toluqlap saylinidu.
Beshinchi Bölüm Qanunlar we Qararlar
20-Madda: Barliq qanunlar parlament teripidin tüzüp chiqilidu. Bu qanunlar üchte ikki awaz bilen maqullinidu. Maqullan’ghan qanunlarni hökümet ijra qilidu.
21-Madda: Barliq qararlar hökümet teripidin chiqirilidu. Bash ministir bir yaki ikki ministirni hökümet bayanatchisi qilip teyinleydu.
Altinchi Bölüm Parlament we Dölet Armiyisi
22-Madda: Dölet re’isi dölet armiyisining ali bash qomandanidur.
23-Madda: Tenchliq mezgilliride dölet re’isi teripidin körsitilgen eng tejribilik, abroyluq, dölet armiyisi ichide hörmetke sazawer we ishenchlik bir yuquri derijilik ofitser dölet armiyisige dölet reyisige wakaliten qomandanliq qilidu we bash qomandan qilip teyinlinidu.
24-Madda: Parlament döletning musteqilliqini qoghdash üchün herbi seperwerlik, urush elan qilish, dölet menpe’etini asas qilish sherti astida chet’eller bilen bolidighan shertnamilarni tüzüsh we imzalash hoquqini üchte ikki awaz bilen hökümetke beridu.
Yettinchi Bölüm Dölet Re’isining Saylinishi we Hoquqliri
25-Madda: Sherqiy Türkistan musteqilliq dawasigha özini atighan, Sherqiy Türkistan xelqining menpe’eti üchün pidakarliq bilen ishleydighan, ali mektepni tamamlighan, parlament ezasi bolup saylan’ghan, wetendashlar arisida hörmetke sazawer, milliy alahidiliklirini saqlighan, 40 yashqa toshqan Türk neslidin bolghan herqandaq Sherqiy Türkistanliq ichidin saylam arqiliq dölet re’isi saylinidu we saylan’ghan dölet re’isi qesem bilen öz ezipisini tapshurup alidu.(Qoshumche E ke qarang)
26-Madda: Dölet re’isining hoquqliri: Dölet re’isi bash minister namzatini körsitidu, bash ministir teripidin sunulghan hökümet kabinetini testiqlaydu. Ministirlikke teyinlen’gen namzatlarni ispat bilen yenggüshlesh yaki emeldin qaldurush heqqide bash ministirge yazma teklip beridu.
Dölet re’isi kesellik, sayahet yaki bashqa sewepler bilen wezipisini ada qilalmighan waqitlarda, parlament ezasi bolghan mua’win dölet re’isi dölet re’isining salametliki eslige kelgen’ge yaki sayahettin qaytqan’gha qeder dölet re’isining barliq hoquqlirini öz üstige elip uni bejiridu. Dölet re’isi wapat bolghan teqdirde, parlament teripidin yengi dölet re’isi saylan’ghan’gha qeder dölet re’isining wezipisini bejiridu. Bu madda Sürgündiki Sherqiy Türkistan Jumhuriyitining re’isi üchünmu küchke ige bolidu.
Dölet re’isi dölet birligining simwolidur. Dölet re’isi Parlament testiqlighan qanun, Shertnamilar, qararlarni imzalaydu, chet’ellerge elchilerni teyinleydu we chet’el elcilirini qobul qilidu. Edilye ministirining tekliwi bilen eghir gunahkarlarni kechürüm qilidu, yaki jazasini yeniklitidu.
Sekkizinchi Bölüm Bash Ministirning Saylinishi we Hoquqliri
27-Madda: Sherqiy Türkistan musteqilliq dawasigha özini atighan, bu dawagha ishenchisi kamil bolghan, 40 yashqa toshqan, wetendashlar arisida hörmetke sazawer bolghan, milli alahidiliklirini saqlighan, Parlament ezasi bolup saylan’ghan, Türk neslidin bolghan her qandaq Sherqiy Türkistanliq Sherqiy Türkistan Dölet re’isi teripidin bash ministirlik namzatliqigha körsitilidu. Bash ministir ministirlar kabinetini teshkillep dölet re’isining testiqidin keyin parlamentqa sunudu. Parlament uning hökümet programmisini maqullighandin keyin, bu ministirlar kabinetini üchte ikki awaz bilen testiqlaydu. Bu jeryanda eslidiki kabinet öz xizmitini dawamlashturidu.
28-Madda: Bash ministir parlamentqa wetenning omumi ehwali, hökümetning siyasiti heqqide az digende yilda bir qetim melumat beridu we özi toghra tapqan teqdirde parlamentning saylimi elip berilip bir dewr axirlashqandin keyin, Sherqiy Türkistan xelqini yengi wekillerni saylash üchün, saylam waqtini bekitishke, urush we tenchliq zamanlirida dölet armiyisini seperwer qilishqa, kabinet ezalirining paaliyetlirini nazaret qilishqa, ministirlar kabinetining qararlirigha zit heriket qilghan ministirlarni üch qetim agahlandurushqa we bu agahlandurushlargha etibar bermigen teqdirde, bash ministir dölet re’isining testiqi bilen bularni kabinettin chiqirishqa, qanunlarning adil ijra qilinishigha we wetenning pewqul’adde ehwal astida qalghan mezgilliride qanun küchige barawer qararlarni chiqirishqa, parlament qarari bilen herbi halet élan qilishqa hoquqluqtur.
Toqquzinchi Bölüm Parlamentning Hoquqliri
29-Madda: Mezkur parlament hemme qanun we nizamlarni chiqirishqa, baj qanunini chiqirishqa, qerzlerni töleshke we omumning menpe’etini qoghdashqa, omumi baj bilen import-ekisport towarliridin elinidighan baj qanunini chiqirishqa, bajning Sherqiy Türkistan teritoriyisi ichide barawer we bir xil ölchemlik bolushigha munasiwetlik qanunlarni chiqirishqa hoquqluqtur. Parlament yene töwendiki sahelerge munasiwetlik qanunlarni chiqiridu:
30-Madda: Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Hökümitining chet’eldin qerz elishigha, soda-setiq ishliri bilen tashqi sodini kontirol qilishigha;
31-Madda: Wetendashliqqa qobul qilish, wetendashliqtin chiqirish, hemde kiriziske sewepchi bolidighan banka pul paxallighining aldini elishqa we bankilar qanunini chiqirishqa;
32-Madda: Pul besish we pulning qimmitini qoghdash, chet’el pullirining kursini belgileshke, ölchem birliklirini bekitishke;
33-Madda: Saxta pul yasighuchilarni jazalashqa;
34-Madda:Pochtixana, doxturxana, mekteplerni echish we binakarliq-qurulushlirini elip berishqa;
35-Madda: Yazghuchi we sen’etchiler, ilim-pen sahesidikilerge qelem heqqi berish, ularning ijadiyet hoquqini qoghdash we erkin paaliyet qilishigha kapaletlik qilishqa;
36-Madda: Ali sot mehkimisi we uningdin töwen bolghan sot mehkimilirini qurushqa;
37-Madda: Dölet chegrisidiki etkeschilik, tamojnidiki köz boyamchiliq hadisilirini eniqlash we bulargha munasiwetlik qanunlargha xilapliq qilghuchilarni jazalashqa;
38-Madda: Sirtqa urush elan qilish, weten’ge qilin’ghan yaki qilinish ehtimali bolghan tajawuzchiliqlargha taqabil turushqa;
39-Madda: Dölet armiyesini terbiyilesh, kücheytish we uni bashqurushqa;
40-Madda: Döletning bir pütünligini qoghdash, topilangni tinjitish, tajawuzni tosash üchün armiyeni herbi wezipige seperwer qilishqa;
41-Madda: Eskerlerni teshkillesh, qorallandurush, bashqurush, ofitsirlerni wezipige teyinlesh, Parlamentning herbi tüzümige bina’en herbi telim- terbiye elip berishqa;
42-Madda: Sherqiy Türkistan Parlamenti Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Hökümitining we uning herqaysi organlirining yaki hökümet erbaplirining yuqurida bayan qilin’ghan qanunlarni ijra qilishi üchün zörür bolghan barliq qanunlani chiqirishqa we qanunlashturushqa hoquqliqdur.
Oninchi Bölüm Wetendashlarning Heqliri we Parlamentning Heqliri
43-Madda: Parlament Sherqiy Türkistan xelqining hoquqlirigha, qanun aldida barawerlikige, dini etiqadlirigha kapaletlik qilidu. Parlament töwendiki ishlar heqqide qanun chiqarmaydu:
Herkimning étiqad qilghan dinigha erkin ibadet qilishigha cheklime qoyidighan, chüshenche we söz erkinligini, neshiriyat erkinligini chekleydighan, yighilish erkinligi bilen hökümetke xalighan temida iltimas sunush erkinligini chekleydighan, wetendashlarning imtiyaz we alahidiligini töwenlitidighan qanunlar.
44-Madda: Sherqiy Türkistan Hökümitining ruxsiti bilen xelq qoral saqlash we qoral elip yürüsh erkinlikige ige.
45- Madda: Tajawuzchilargha hemkarliship wetenning ishghal qilinishigha wastichiliq qilghan, düshmenlerge yaki wetenni ishghal qilghuchilargha ashkara yaki yoshurun yardem bergenler, jinayitining eghir-yeng’gillikige qarap sotqa tartilidu we jazalinidu.
46-Madda: Qanunda ruxset qilin’ghan ehwaldin bashqa meyli tenchliq dewride bolsun yaki urush dewride bolsun, herqandaq esker yaki saqchining mülk igisining maqullughini almay turup we sot mehkimisining qararini körsetmey turup herqandaq kishining mülkini tekshürüsh yaki musadire qilish hoquqi bolmaydu.
47-Madda: Kishiler yanlirini, öylirini, xet-cheklirini, chong-kichik buyumlirini we özini qanunsiz axturush we cheqilishqa qarita qanuni qoghdunush hoquqigha ige bolup uning’gha dexli qilinmaydu.
48-Madda: Urush yüz bermigen, herbi halet elan qilinmighan yaki omumi xelqning bixeterligi tehditke uchirimighan ehwallarda hechkim sot mehkimisining qararisiz we teptishning yazma eyiplishi bolmay turup jinayi jawapkarliqi üchün qolgha elinmaydu. Herqandaq kishini oxshash jinayiti üchün ikki qetim eyipleshke bolmaydu. Heckim qanuni jeryanlardin ötküzülmey turup erkinlikidin, mal–mülkidin , hayatidin mehrum qilinmaydu. Adil tölem tölenmey turup hechkimning xususi mülki musadire qilinmaydu yaki xelqqe teqsim qilip berilmeydu.
49-Madda: Herqandaq jinayi deloni birterep qilishta, jawapkar biterep bir sot mehkimiside qanun boyiche sotlinidu, gunahliri we qarilinish sewepliridin xewerlendurulidu, guwahchilar bilen yüzleshtürilidu, öz menpe’eti üchün shahid körsitip bereleydu we özini aqlas üchün adwukat tutalaydu.
50-Madda: Qarilan’ghuchini qebih we gheyri- normal usulda jazalashqa, uningdin artuqche kapalet puli yaki jerimane telep qilishqa yol qoyulmaydu. Gunahkar jinayi ishlar qanunidiki jinayitining eghir-yeng’gillikige asasen jazalinidu.
51-Madda: Wetendashlarning asasi qanunda berilgen hoquqliri, behriman bolushqa tegishlik qanunluq hoquqliri inkar qilinmaydu.
52-Madda: Sotta jinayetchige berilgen jazadin sirt yene uni malay qiliwelish, mejburi emgekke selish we ijtima’i ornigha qarap kemsitish men’i qilinidu. Sherqiy Türkistan wetendashliri qanun aldida barawerdur.
On Birinchi Bölüm Hökümetning Hoquq Cheklimisi
53-Madda: Hökümetning qanunda körsitilgen da’iridin sirt pul serp qilishigha ruxset qilinmaydu. Emma döletni tonutush we uning bixeterligini saqlash üchün bash ministir parlamentning maqulliqidin ötküzüp muwapiq miqdardiki mebleghni saqlash, xirajet qilish hoquqigha ige. Parlament döletning bir yilliq xamchot we rasxot pilanini közdin kechürüp testiqlaydu, munasiwetlik ministirlik we organlardin her yili rasxotlarning chiqim qilinish ehwalidin teptish hey’iti arqiliq hesap alidu. Teptish hey’iti parlament ezaliri ichidin awazgha qoyup saylap chiqilidu, hey’etler 3,5,7,9,…kishidin teshkil tapidu.
54-Madda: Sherqiy Türkistan hökümiti hichkimge alahide imtiyazliq mensepni hediye qilmaydu. Hökümette wezipe ötigüchi shexs yaki parlament ezasi parlamentning ruhsitisiz dölet ichi we sirtidiki hechkimdin hediye yaki mensep qobul qilmaydu. Emma döletning milliy menpe’eti yüzisidin bir qisim dölet xadimliri, ziyalilar sherep unwanliri we xatire buyumlirini elish we berish hoquqigha ige.
On Ikkinchi Bölüm Edliye
55-Madda: Sherqiy Türkistan Hökümitining edliye sestimisi parlament teripidin alahide chiqirilghan qanun’gha asasen qurulghan musteqil asasi qanun mehkimisi, ali sot mehkimisi we sot mehkimiliri arqiliq paaliyet qilidu. Sotchilar we teptishler edliye ministiri teripidin ali mektepning qanun fakoltetlirini püttürgen, xizmet tarixi pak, xelq ichide abroyluq qanunshunaslar ichidin teyinlinidu. Sodiye we teptishler biterep turup wezipilirini adilliq bilen bejiridu.
56-Madda: Sotlan’ghanlar töwen derijilik sot mehkimilirining chiqarghan qarari we hökümnamiliri heqqidiki naraziliq erzlirini yuquri sot mehkimisi hesaplan’ghan ali sot mehkimisige sunush hoquqigha ige.
57-Madda: Sherqiy Türkistan edliye sestimisi asasi qanunda belgilen’gen barliq qanunlarni biterep ijra qilidu, xelq’ara kelishimlerde Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti terepte turup xelq’ara qanunlarni közde tutqan asasta ish bejiridu.
Sherqiy Türkistan hökümiti asasi qanunda belgilen’gen pütün qanunlarning terepsiz halda edliye teripidin ijra qilinishigha, xelqara qanuni kelishimlerning we Sherqiy Türkistan jumhuriyiti imzalighan barliq xelqara qanuni ehdinamilarning emelge ashurilishigha mes’ul bolidu.
58-Madda: Barliq jinayi ishlar deloliri teptishning qanuni shikayetnamisige asasen biterep sotqa tapshurilidu.
59-Madda: Dölet ichide Sherqiy Türkistan dölitige qarshi urush élan qilish, dölet düshmenlirining yaki döletni ishghal qilghuchilarning iradisi boyiche ulargha yardem qilish, ulargha qolayliq yaritip berish- weten’ge asiliq qilish jinayiti bolup hesaplinidu. Ikki neper guwahchining guwahliqi bolmighan we biterep sot mehkimisining etirap qilishi bolmighan ehwalda heckimni weten’ge asiliq qilish jinayiti bilen eyipleshke bolmaydu.
60-Madda: Parlament “weten’ge asiliq qilish jinayiti” heqqidiki qararlarni testiqlash hoquqigha ige.
On Üchinchi Bölüm Asasi Qanun’gha Tüzitish Kirgüzüsh
61-Madda: Mezkur parlament herqandaq waqitta parlamentning üchten ikki awazi bilen asasi qanunning maddilirigha tüzitish kirgüzse bolidu. Emma Asasi qanunning deslepki birinchi, ikkinchi, üchinchi, tötinchi, beshinchi we altinchi maddilirigha tüzitish kirgüzüshke bolmaydu we tüzitish kirgüzüsh heqqide teklip berishke bolmaydu. Tüzitish kirgüzülgen maddilar asasi qanunning qoshumche qismida eniq körsitilidu.
62-Madda: Bu asasi qanun we uning’gha asasen tüzülgen Sherqiy Türkistanning qanunliri, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti teritoriyiside muqeddestur. Sotchilar mushu qanunlar boyiche ish bejiridu. Sherqiy Türkistanning parlament ezaliri, dölet rehberliri, edliye xizmiti ishleydighanlar qesem berip wezipe tapshurup alidu.
63-Madda: Sürgündiki Sherqiy Türkistan Parlamentining ezaliri her töt yilda bir qetim 10-ayning 1-heptiside Sherqiy Türkistan wetendashliri teripidin domokratik usulda awazgha qoyush arqiliq saylinidu. Sherqiy Türkistanni azat qilghandin keyin parlament saylimi her töt yilda bir qetim, 11-ayning deslepki heptiside elip berilidu. 11-Ayning 12-küni yengi parlament eng peshqedem parlament ezasining riyasetchilikide qesem bilen wezipe tapshurup alidu. Qesem murasimidin keyin parlament 14-maddigha asasen paaliyetlirini elip baridu.
64-Madda: 2004-yili 9-ayning 14-küni awazgha qoyush arqiliq saylan’ghan parlament ezaliri we ministirlar töt yil keyinki saylamghiche wezipiside qalidu we wezipisini öteydu.
On Tötinchi Bölüm Asasi Qanun Mehkimisi
65-Madda:Asasi qanun mehkimisi-Sherqiy Türkistan Parlamenti teripidin chiqirilghan mexsus qanun’gha asasen qurulghan bolup, bu mehkime qanunlarning, qanun hökmi boyiche chiqirilghan qararlarning we Sherqiy Türkistan parlamenti nizamnamilirining shekil hem mahiyet jehettin asasi qanun’gha uyghun bolghan yaki bolmighanliqi heqqide nazaret elip baridu.
Asasi qanun mehkimisi 11 neper resmi eza, 4 neper kandidat ezadin terkip tapidu. Asasi qanun mehkimisi ezaliri öz ichidin bir kishini asasi qanun mehkimisi bashliqi, bir kishini bashliq wekili qilip saylap chiqidu.
66-Madda: Asasi qanun mehkimisi eng ali mehkime süpitide siyasi partiyilerning emeldin qaldurulishi we melum siyasi partiyini emeldin qaldurushqa tegishlik dawalarda jumhuriyet bash teptishining emeldin qaldurush heqqidiki yazma doklat we tekliwini közdin köchürüp bu heqte qarar ciqiridu. Qarar chiqirishtin awal, u partiyening re’isi yaki re’is wekilining özini aqlash heqqidiki bayanatlirini anglaydu.
67-Madda: Asasi qanun mehkimisi jumhuriyet bash teptishining yazma shikayiti we parlamentning testiqi bilen döletning milliy menpe’etini eghir ziyan’gha uchratqan dölet re’isi, bash ministir we ministirlarni asasi qanun mehkimisining bir terep qilishigha tapshuridu. Asasi qanun mehkimisi chiqarghan qarar keskin bolup, uning’gha etiraz bildürüshke bolmaydu.
68-Madda: Ushbu asasi qanun 14 bölüm 68 maddidin teshkil tapqan bolup, Miladiye 2004-yili 11-ayning 20-künidin 22-künigiche Washin’gitonda chaqirilghan qurultayda parlament ezaliri teripidin maqullandi we elan qilindi. Bu asasi qanunning Uyghurche nusxisi asas qilinidu.
Qoshumchilar
Qoshumche A:
Dölet Bayriqining Shekli
(1933-yil 12-noyabir qurulghan Sherqiy Türkistan Islam jumhuriyitining dölet bayriqi)
Qoshumche B:Dölet Girbining Shekli
(1933-yili 12-noyabir qurulghan Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyitining dölet girbi)
Qoshumche C: Döletning Istiqlal Marshi
Qurtulush Yolida
Aptori: Memtili Ependi (Tewpiq)
Qurtulush yolida sudek aqti bizning qanimiz,
Sen üchün ey yurtimiz bolsun pida bu janimiz.
Qan kechip hem jan berip axir qutuldurduq seni,
Qelbimizde qutquzushqa bar idi imanimiz.
Yar hemdem boldi bizning himmitimiz sen üchün,
Dunyani sorighan idi ötken ulugh ejdadimiz.
Yurtumiz biz yüz-közüngni qan bilen pakizliduq,
Emdi hech kirletmigeymiz chünki Türktur namimiz.
Atilla, Ching’giz, Tömür dunyani titretken idi,
Qan berip nam alimiz biz ularning ewladibiz.
Chiqti jan hem aqti qan düshmendin alduq intiqam,
Yashisun hech ölmisun parlansun istiqbalimiz.
Qoshumche D: Döletning Milliy Marshi
Tarixtin Ewwel Biz Iduq, Tarixtin Songre Yene Biz
Tarixtin ewwel biz iduq, tarixtin songre yene biz,
Qelbimizde wijdanimiz, bu bizning imanimiz.
Türk biz, ana yurtimizning köksi biz tuch suferi,
Bash kesilse qaytmas basqan izidin Türk erliri.
Yurtimizning altunidur taghi birle tashliri,
Her biri bir arslandur, bu wetenning yashliri.
Yurtimiz üchün qurbandur yashlirimizning bashliri,
Imani, issiq qani, ularning yoldashliri.
Ordimiz hem yurtimiz, meshhur Türkdur namimiz,
Dinimiz, imanimiz, bu bizning wijdanimiz.
Yurtimiz Türkning yurti, biz uning qurbanimiz,
Bayriqimiz kök bayraq otturisida ay-yultuz.
Qoshumche E:Milliy Qesem
Ayrilmisun- Shé'ir
Aptori: Abduleziz Mexsum
Qoshumche F: Dölet Re’isi(Parlament ezaliri) ning Qesimi
Dölet Reyisi (Parlament ezasi) bolush süpitim bilen, döletning dawasini, istiqlalini we wetenning, milletning bölünmes pütünligini qoghdishimgha, wetenning istiqlalini mudapiye qilishimgha, qanuni asasta hoquqning aliliqigha we kishilik hoquq pirinsiplirigha hörmet qilishimgha, Sherqiy Türkistan Dölitining shan-sherepini qoghdishimgha, döletni tereqqi qildurush üchün pütün kücüm bilen xizmet qilishimgha, Ulugh Allah we Sherqiy Türkistan xelqi aldida ar-nomus we sheripim bilen qesem qilimen.
Qoshumce G
Bu asasi qanun-Sürgündiki Sherqiy Türkistan Parlament ezaliridin Enwer Yüsüp Turani, Xizirbek Gayretullah, Sultan Maxmut Qeshqeri, Henife Erbash Ketene, Demiyan Rehmet, Aydoghan Qubilay, İsmayil Jeng’giz, Sultan Muhemmet, Erkin Ezizi teripidin tüzüp chiqilghan bolup, parlamentqa sunulup maqullandi we elan qilindi.
Amerika Qoshma Shitatliri, Washin’giton
2004-yili 11-ayning 22-küni
Bu asasi qanunni tehrirlesh we Uyghurche, Türkche nusxisilirini neshirge hazirlash wezipisi Prof.Dr. Sultan Maxmut Qeshqeri, Xizirbek Gayretullah, Demiyan Rexmet we Erkin Ezizi qatarliqlargha tapshuruldi.
