Muxbirimiz Mihriban
2009-12-04
4 - Dékabir jüme küni etigende xitay hökümet dairiliri "5 - Iyul weqesi"de jinayi jawabkarliqi bar dep qarighan kishilerdin yene 3 kishige ölüm jazasi bergenlikini élan qildi. Xitay hökümiti mushu bir aygha yetmigen waqit ichide "5 - Iyul ürümchi weqesi" üstidin 3 qétim sot échip, arqa - Arqidin 17 ademge ölüm jazasi bergen bolup, xitayning bu qilmishi xelqarada qattiq inkas qozghidi.
AFP PHOTO / HO / CCTV
Süret, 4 - Dékabir küni, ürümchidiki xitay soti teripidin 5 - Iyul weqesi toghriliq éyiblengen bir uyghur qizining sottiki sotliniwatqan körünüshi.
Xitay hökümiti 10 - Ayning 12 - Küni " 5 - Iyul weqesi" heqqide 21 kishi üstidin tunji qétim sot échip, 12 kishige ölüm jazasi bérilgenlikini élan qilip, 11 - Ayning bashliri bularning ichidiki 9 neper uyghurgha bérilgen ölüm jazasining ijra qilinghanliqini xewer qilghan idi. Tünügün yeni 3 - Dékabir küni ürümchi sheherlik ottura sot mehkimisi yene 13 kishi üstidin sot achqan bolup, tünügünki sotta 5 uyghurgha ölüm jazasi bérilgenlikini élan qilghandin kéyin, bügün etigen yene 3 kishige ölüm jazasi bérilgenlikini élan qildi. Bügün xitay hökümiti ölüm jazasigha höküm qilghan bu 3 kishi Xeyrinisa sawut, ruziqari niyaz we li longfiy qatarliqlar bolup, bularning ikkisi uyghur.
Xitay dairilirining bu 3 qétimliq sotta arqa - Arqidin 17 kishige ölüm jazasigha höküm qilghanliqigha qarita, bügün dunya uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit ependi we chetellerdiki kishilik hoquq aktipliridin adwokat nuri türkel ependi we xitay kishilik hoquq aktipliridin xu ping ependiler ziyaritimizni qobul qilip xitay hökümitini eyiblidi.
Dunya uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit ependi öz sözide, xitay dairilirining xelqara qanunda belgilengen insan heqlirini közge ilmay, uyghurlar üstidin élip bériliwatqan qanliq basturushni toxtatmighanliqini؛ hazir xelqaraning eyiblishidin qutulush üchün, insani heq - Hoquqlirini telep qilghan uyghurlar üstidin, hetta özining sot qanunighimu xilap halda sot échip, ularni ölüm jazasigha höküm qilish arqiliq, emeliyette özining uyghurlar üstidin élip bériwatqan basturush siyasitini qanunlashturmaqchi boluwatqanliqini eyiblidi.
Dilshat rishit ependi yene, dunya uyghur qurultiyi namidin, xitay dairilirining uyghurlar üstidin élip bériwatqan barliq basturush siyasitini qattiq eyibleydighanliqini bildürdi. U sözide xitay hökümitining xelqara insan heqliri qanunigha hörmet qilmayla qalmastin, belki uni ayaq asti qiliwatqanliqini, özi ilgiri qol qoyghan b d t ning kishilik hoquq erkinliki qanun - Belgilimilirini zadila ijra qilmighanliqini tenqidlidi.
Dilshat rishit ependi sözining axirida, xelqara kishilik hoquq teshkilatlirini we démokratik döletlerni xitaygha bésim ishlitip, xitayning uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan basturushini toxtitip, uyghurlargha qaratqan ölüm jazasini bikar qilishqa türtke bolushqa chaqirdi.
Amérikidiki adwokat nuri türkel ependi,xitayning bu bir ay ichide "5 - Iyul weqesi" üstidin échilghan bu 3 qétimliq sotining xelqara sot belgilimilirigila emes, hetta xitayning özining qanunida belgilengen sot qaidilirigimu uyghun emeslikini otturigha qoydi.
Xitay démokratliridin "béyjing bahari" zhurnilining bash muherriri xuping ependi ziyaritimizni qobul qilip, xitay dairilirining bu nöwetlik soti we xitayning siyasiti heqqidiki qarashlirini ipadilesh bilen bille, xelqara kishilik hoquq teshkilatliri we gherb démokratik döletlirini xitaydiki puqralarning kishilik heq - Hoquqlirigha köngül bölüp, kishilik hoquq mesiliside xitaygha bésim ishlitishke chaqirdi.
Xuping ependi mundaq dédi: "méningche hazir biz xitayning bu qilmishlirigha jiddiy muamile qilishimiz kérek. Aldi bilen xitay hökümiti élip barghan bu sotning pütkül jeryani sot qanuni maddilirigha pütünley xilap halda, peqet xitay kompartiyisining siyasiy qarishi boyiche élip bérildi. Sotlanghuchilarning kishilik hoquqidin söz échish esla mumkin emes. Bu 3 qétimliq sot, xitay kommunist hakimiyitining héchqachan puqralarning kishilik heq - Teleplirige hörmet qilmighanliqini, qanunni peqet özining basturush siyasitini ijra qilishtiki wasite qiliwalghanliqini körsitidu. Meyli bu yilqi "5 - Iyul weqesi" bolsun yaki bulturqi tibet weqesi bolsun, her ikkisidila eyiblengüchilerning adwokat teklip qilishigha yol qoymidi. Hazirghiche " 5 - Iyul weqesi"ning kélip chiqish sewebi heqqide xelqara jemiyetke téxiche bir jawab bergini yoq. Mana hazir qattiq qolluq bilen basturushni kücheytip, weqege munasiwetlik kishilerni ölüm jazasi qatarliq éghir jaza bilen jazalawatidu. Xitay hökümitining bu xil basturush siyasiti bu rayonning ijtimaiy weziyitini téximu murekkepleshtürüwétishi mumkin. Méningche, hazirqi weziyette xelqaraning xitaygha qaratqan bésimi téxi yéterlik bolmidi. Gherb démokratik döletliri we xelqara kishilik hoquq teshkilatliri, xitaydiki kishilik hoquq depsendichiliki mesilisige jiddiy qarishi, xitaygha bésim ishlitip, xitaydiki kishilik hoquqni yaxshilash hem özlirining insaniy heq -Hoquqlirini telep qilghan kishilerge qaratqan ölüm jazasini bikar qilishini qolgha keltürüsh kérek."
Xitayning "5 - Iyul weqesi" ni bir terep qilish usuli, xelqara kishilik hoquq teshkilatliri we gherb démokratik döletlirining jiddiy diqqitini qozghap kéliwatqan bolup, xelqara kechürüm teshkilati ötken ayda xitayni "5 - Iyul weqesi"ge qarita xitayni weqe qatnashchilirigha ölüm jazasi bergenliki üchün eyipligen idi.
Yawropa parlaméntimu 26 - Noyabir küni qarar maqullap, "xitay uyghurlarni ölümge höküm qilishni toxtat" mawzuluq bayanat élan qilip, xitay hökümitidin uyghur we tibet siyasiy aktiplirigha qaratqan ölüm jazasini bikar qilishni, az sanliq milletlerning heq hoquqlirigha hörmet qilishni telep qilghan idi.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/duq-olum-jazasigha-inkaslar-12042009185433.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.
