Muxbirimiz Mihriban
2009-12-30
Xelqaradiki dangliq metbuatlarning 2009 - Yilliq zor weqelerge qaratqan istatistikisidin melum bolushiche, 2009 - Yili 7 - Ayda ürümchide yüz bergen "5 - Iyul ürümchi weqesi"ning xelqarada qozghighan tesiri zor bolghan bolup, bu weqe yilliq xelqaraliq zor weqeler tizimlikide muhim orunda torghan.
RFA Photo / Erkin Tarim
Süret, kökbayraq zhurnilining 5 - Iyul ürümchi weqesige béghishlap mexsus chiqirilghan sanining muqawa körünüshi.
Xelqaraliq axbarat organliridin engliyining b b s agéntliqining "2009 - Yili yer shari xaraktérlik zor weqeler" programmisida, bu yil yaz peslide ürümchide yüz bergen "5 - Iyul ürümchi weqesi" xelqaraliq tesir qozghighan pelestin -Israiliye toqunushi, iraqtiki zor partlash weqesi, afghanistan mesilisi, pakistan ichki urushi, sérilankida 26 yil dawamliship 2009 - Yili ayaghlashqan sérilanka ichki urushi qatarliqlar bilen birlikte, yer shari xaraktérlik zor weqeler programmisining xelqaradiki siyasiy weqeler retke turghuzulghan 1 - Qismigha kirgüzülgen.
Maqalida asiyaning merkizige, xitayning gherbiy shimal chégrisigha jaylashqan türki tilida sözlishidighan uyghurlarni asas qilghan, hazir xitay hökümiti teripidin istila qilinip "shinjang" (yéngidin igilengen zémin) dep atiliwatqan merkizi asiyadiki türki tilliq xelq uyghurlarning, 2009 - Yili 5 - Iyul küni xitay hökümitidin adilliq telep qilip élip barghan tinchliq namayishining axiri qanliq toqunushqa aylinip yer shari boyiche tesir qozghighan zor weqelerdin birige aylanghanliqi bayan qilinghan.
B b s agéntliqining maqaliside "ürümchi weqesi" mundaq bayan qilinghan. " 7 - Ayda xitayning gherbiy shimal chégrisida uyghurlarning xitay hökümitige qarshi qozghighan bu naraziliq herikiti, xitay hökümiti teripidin topilang dep jakarlandi. Bu weqe bu 20 yildin buyan yüz bergen eng éghir qanliq toqunush hésablinidu. Xitay hökümitining az sanliq milletler siyasitidin narazi bolghan uyghurlarning barawerlik telep qilip élip barghan tinchliq namayishi basturushqa uchrighandin kéyin ghezeplengen yerlik ahale bolghan uyghurlar ürümchidiki bir qisim magizinlarni hem aptomobillarni urup chaqti. Arqidinla nurghunlighan xitay köchmenliri qollirigha kaltek, toqmaq élip öch élishqa bashlidi. Xitay hökümiti zor kölemdiki qoralliq saqchi qisimlirini yötkep kélip weqeni basturdi. Xitay hökümitining melumatida toqunushta 200 dek adem ölgen dep élan qilindi."
B b s agéntliqining "2009 - Yilliq zor weqeler namliq programmisi"da, xitay 2009 - Yil ichide siyasiy jehette yer shari boyiche eng sezgür dölet bolup bahalanghanliqi élan qilinghan bolup, bu heqtiki bahada " 5 - Iyul ürümchi weqesi" hem uning yüz bérish sewebi mundaq analiz qilinghan: "2009 - Yili 7 - Ayning 5 - Küni xitay shinjang dep atighan bu rayonning merkizi ürümchide yerlik uyghurlar bilen köchmen xitaylar otturisida éghir toqunush yüz berdi. Toqunushta 200 din artuq adem öldi. Xitay hökümiti toqunushning kélip chiqish sewebini xitay teripidin chetellerdiki düshmen küchler dep qariliwatqan rabiye qadir yétekchilikidiki uyghur teshkilatlirining qutratquluq qilishi we pilanlishi netijiside yüz bergen dep teshwiq qildi. Emma ilgiri xitayning "xitay yashliri zhurnili"da bash muherrir bolghan li datong ependi b b s ning ziyaritini qobul qilghinida, "xitayning öz sewenlikidin yüz bergen weqelerni cheteldiki küchlerge dönggishi omumiyüzlük aditige aylanghan. Bu weqening yüz bérish sewebliri murekkep, xitay kommunist hakimiyiti hökümranliq qilghandin buyan téxi bundaq zor kölemlik toqunush bolmighan idi. Ular weqening sewebini inchike tekshürmey buni bir yashanghan uyghur ayalgha artmaqchi boluwatidu. Sel eqli bar adem bolsila buni hés qilalaydu, melum ichki seweb bolmisa xelq undaq asanla qozghilip ketmeydu" dégen."
Maqalida yene, xitay hökümitining weqeni qanliq basturup weqege munasiwetlik dep qarighan uyghurlargha eng éghir jazalarni höküm qilghanliqini, bu hökümetning xelqara jamaetchilik aldida özining milliy siyasitidiki nuqsanlarni étirap qilishni xalimaydighan hökümet ikenlikini mundaq bayan qilidu: " 2009 - Yili yil axirighiche xitay hökümiti bu weqege qatnashqan uyghurlarni eng éghir jazalar bilen jazalidi. Hazirghiche 17 neper uyghurgha ölüm jazasi berdi. Xitay hökümiti bu weqe munasiwiti bilen 2009 - Yili 9 - Ayda " shinjangning tereqqiyati we ilgirilishi" namliq aq tashliq kitab élan qilip, özining milliy siyasitini aqlidi. Tinchlanghandek körünsimu, lékin milliy ziddiyet yenila keskin halette turmaqta, toqunush peyda qilghan jarahetler yenila shundaq éghir turmaqta. Xitay hökümiti aq tashliq kitab élan qilish arqiliq xelqaragha özining milliy siyasitining muweppeqiyetlik yürgüziliwatqanliqini jakarlimaqchi boluwatidu. Mana bu bizge xitay hökümitining özining milliy siyasitidiki mesililerni qayta tekshürüp chiqishni xalimaydighanliqini hem öz siyasitige tüzitish kirgüzüshni xalimaydighanliqini chüshendürüp bermekte."
Közetküchilerning qarishiche, "5 - Iyul ürümchi weqesi"ning " 2009 - Yilliq xelqaradiki zor weqeler" tizimlikige kirgüzülüshi, xitayning xitay bolmighan milletlerdin uyghur we tibet qatarliq milletler üstidin yürgüzüwatqan milliy siyasitining xelqara jemiyetning jiddiy diqqet - Étibarini qozghawatqan muhim mesililerge ayliniwatqanliqini körsitidighan pakit bolup, uning uyghurlar we tibetler mesilisining xelqara mesililer küntertipige kélishide ehmiyiti zor iken.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/dunyadiki-zor-weqeler-12302009192327.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.
