Uyghurlarning Türk Medeniyitige Qoshqan Töhpiliri
Muxbirimiz Ömerjan Toxti
2009-12-02
Uyghurlarning türk qemliri ichide eng medeniyetlik we eng ilghan bir xelq bolghanliqini pütün türk aymaqliri birdek étirap qilmaqta. Uyghurlarning dunya tarixida tunji bolup tash metbe we qeghez yasash téxnikisini ijat qilghanliqi, özlirige xas yéziq we élipbeni tunji bolup meydangha chiqarghanliqi, ereb - Islam atalghulirini tunji bolup uyghur tiligha terjime qilip qollanghanliqi buning misalidur.
Türkiyining aq déngiz uniwérsitéti türk tili bölümining ustazi dotsént doktor yüsüp tepeli bizning bu heqtiki söhbitimizni qobul qilghan idi.
Dotsént doktor yüsüp tepeli bilen söhbet
Dotsént doktor yüsüp tepeli özini tonushturghandin kéyin mundaq dédi:" türkler hunlardin bashlap dunya medeniyitige zor töhpilerni qoshqan bir millet. Zamanimizda bu millet herxil isimlar astida dunyaning her qaysi jaylirida, bezisi dölet we bezisi aptonomiye sheklide yashap kelmekte. Hazir dunyada qirghiz, qazaq, azeri, türkmen, türk, özbek, uyghur dep atalghan türk aymaqlirining öz waqtidiki til yéziqliri köktürk we uyghur élipbesi idi. Köktürk yéziqliri köktürk élipbesi bilen yézilghan we tashqa oyulghan idi. U waqitlarning diniy étiqadigha köre, birla tengrige yeni kök tengrige étiqa qilish asasida idi. Bu waqitlar miladiye 5 - Esir bilen 8 - Esir arisini körsitidu."
Dotsént doktor yüsüp tepeli uyghur dölitining alahidiliki heqqide mundaq dédi:" uyghur döliti dewri hem din , hem élipbe özgirish dewri hésablinidu. Bu dewr tarixlarda uyghur dewri dep atilidu. Buddisler dewridiki uyghurlarning yéziqliri hem köktürk élipbeside hem uyghur élipbeside yézilip tashqa oyulghan idi. Qedimqi uyghur dewrige ait wesiqilerni oqup chüshinish alahide zor bilim telep qilidu, hazirghiche qilinghan terjimilerde köp xataliqlar körülüp keldi. Uyghur wesiqilirining bir qismi ikkinchi dunya urushidin kéyin tépildi. Qedimqi uyghur wesiqilirini bilim dunyasigha toluq tonutup, otturigha chiqirish, büyük bir uyghur sözlüki we uyghur grammatikisining chiqirilishi türklerning tarixtiki bu chong özgirishlerni qandaq emelge ashurghanliqini bilishimiz üchün nahayiti muhimdur. Chünki buddizm, xristian, mani dinlirigha ait kitablarning chörisige bérilgen türkche izahatlar uyghurlar öz waqtida yasighan yéngi türkche sözlernimu öz ichige alghan. Uyghurlar yéngi türkche sözlerni yasashta pütün türk aymaqlirigha ülge bolghan idi."
Türklerning islamiyet bilen tiz masliship kétishide uyghurlarning töhpisi zor bolghan
Dotsént doktor yüsüp tepeli yene mundaq dédi:" türklerning islamiyetni qobul qilishida we bu yéngi din bilen tizla masliship kétishide uyghurlarning töhpisi zor bolghan. Chünki uyghur dewrini bashtin kechürmigen bolsaq, islamiyet bilen mundaq tiz shekilde masliship kételishimiz qiyin idi. Terjime bilimi uyghurlar dewride otturigha chiqqan bolup, uyghurlar islam dinining telimatlirini we erebche atalghularni türkchige aylandurup chüshendürgen yigane xelqtur. Uyghurlarning bu türkche terjimiliri pütün türk dunyasigha tarqighan we hemmisi qollinishqa bashlighan idi. Anadolu etrapida yunus hemrahqa oxshighan alimlarning eserliridin uyghurlar öz waqtida yasighan türkche sözler we terjimilerni bayqighili bolidu. Mesilen: "allah" sözining ornigha" tengri", namaz sözining ornigha yükünush meniside" yükünch", "qadir" sözining ornigha "ugan" dégen türkche sözlerni qollanghangha oxshash. Uyghurlar öz dewride yasighan türkche sözler we terjimilerning köpliri untulup kitilgen bolsimu, yene bezisi hazirmu dawam qilmaqta. Uyghurlarning türk medeniyitige qoshqan töhpiliri yuqiriqilar bilen cheklinip qalmaydu. Bu mawzuda köprek izdinidighan bolsaq, uyghurlarning nurghun töhpilirini otturigha chiqiralishimizda shek yoq."
