'Milletler Ittipaqliqi Qanuni' Uyghur Élidiki Milliy Mesilini Hel Qilalamdu?
Muxbirimiz Erkin
2009-11-30

Xitay hökümiti uyghur élide qanun chiqirip, milletler ittipaqliqi terbiyisini qanun katigoriyisige kirgüzüshni muzakire qilmaqtiken. Xewerlerge qarighanda, uyghur aptonom rayoni xelq qurultiyi yéqinda yighin chaqirip, qurultayning qanun komitéti teyyarlighan "shinjang uyghur aptonom rayoni milletler terbiyisi nizami"ning pikir élish nusxisini muzakire qilghan. Mezkur qanun layihisi bolsa mutexessis we analizchilar arisida her xil pikir ‏- Inkaslarni qozghidi.


Uyghur aptonom rayoni xelq qurultiyi qanun komitéti "shinjang uyghur aptonom rayonining milletler ittipaqliqi terbiyisi qanun layihisi"ni tüzüp, yéqinda uyghur apotonom rayoni xelq qurultiyi daimiy komitétining 15 ‏- Nöwetlik yighinida muzakirige qoyghan.

Shinxua axbarat agéntliqining mezkur qanun toghrisidiki xewiride "milletler ittipaqliqi qanuni"ning chiqirilishida ürümchidiki "5 - Iyul weqesi"ning türtkilik rol oynighanliqini, " shinjang uyghur aptonom rayoni xelq qurultiyi shinjangda muqimluqni we milletler ittipaqliqini qoghdashning jiddiy zörürlükini tonup yétip, yerlik dölet aparatlirining qanun turghuzush mesuliyitini jari qildurush"ni otturigha qoyghanliqini, mexsus guruppa teshkillep, milletler ittipaqliqi terbiyisige dair yerlik qanun hazirlighanliqini bildürgen.

Dairiler mezkur qanun layihisining"yerlik qanun chiqirish usuli bilen shinjangdiki milletler ittipaqliqi terbiyisini qanunlashturush, qaidileshtürüsh we kündilik mesililer qatarigha kirgüzüsh"ni meqset qilghanliqini, qanun layihiside "milletler ittipaqliqi terbiyisining prinsipi, aparatlarning mesuliyiti, mezmuni we usuli, qanungha kapaletlik qilish tedbiri, qanuni mejburiyet qatarliqlargha éniqlima bérilgenlikini ilgiri sürgen.

Lékin bezi mutexessis we analizchilar mezkur qanun layihisining rayondiki milliy mesililerni hel qilish jehettiki ijabiy roli we dairilerning bu türlük qanun chiqirishtiki tindinsiyisige guman bilen qaraydighanliqini bildürmekte. Amérikidiki xitay ziyaliyliridin weziyet analizchisi chén kuydé ependi, mezkur qanunning roligha guman bilen qaraydighan zatlarning biridur. U radiomizning ziyaritini qobul qilip, mezkur qanunning mesilini hel qilalmaydighanliqini, rayondiki milliy mesilini hel qilish üchün tüzülme xaraktérlik özgertish élip bérishqa toghra kélidighanliqini bildürdi.

Xitay metbuatlirining mezkur qanun toghrisidiki xewerliride yaki xelq qurultiyining tor bétide "milletler ittipaqliqi qanuni"ning tepsiliy mezmunigha dair héchnerse bérilmigen. Shinxua agéntliqining bu heqtiki xewiride, aptonom rayon xelq qurultiyi rayondiki her qaysi komitét, nazaret we idare-Jemiyet, her qaysi oblast, sheherlik xelq qurultéyi, wilayetlik xelq qurultiyi xizmet komitéti bolup 50 ke yéqin organ shundaqla rayondiki qurultay we siyasi kéngesh ezalirining, jemiyettiki her qaysi sahe zatlar hem mutexessislerning mezkur qanun toghrisidiki pikirini alghanliqini, qanun layihisining pikir élish nusxisi köp qétim tüzitilgenlikini bildürgen.

Amérikidiki weziyet analizchisi chén kuydé ependi, bu qanunning wekillik xaraktéri keng dairilik bolushi, rayondiki milletlerning omumyüzlik muzakirisige qoyulushi kérek idi, dep qaraydighanliqini bildürdi.

Xitay 1983 ‏- Yili her yili 5 ‏- Ayni"milletler ittipaqliqi éyi" dep élan qilip, bu paaliyetni 27 yildin béri dawamlashturup kelgen idi. Lékin bu yil yüz bergen "5 - Iyul weqesi" xitayning "shinjangdiki milletler ittipaqliqi" teshwiqatigha éghir zerbe bergen. Shinxua agéntliqining mezkur qanun toghrisidiki xewiride "5 - Iyul weqesi" shinjangning iqtisadi qurulushigha kashila we tesir qilipla qalmay, shinjangning muqimliqi we milletler ittipaqliqini melum derijide ziyangha uchratqanliqini ilgiri sürgen.

Yene bezi analizchilar, rayondiki "milletler ittipaqliqi" paaliyitining shekilwaz nersige aylinip qalghanliqini, ittipaqliqni qoghdash yalghuz uyghurning mejburiyiti bolup qélip, uyghurlargha tehdit salidighan bir qoralgha aylinip qalghanliqini, milletler ittipaqliqi ülgilirining bolsa uyghur jemiyiti guman bilen qaraydighan kishiler bolup qalghanliqini bildürmekte.

Amérikidiki chén kuydé ependi mejburlash xaraktérlik tedbirlerning éghir aqiwetlerni élip kélidighanliqini agahlandurup, bu qanunning chiqirilishi "yaxshi bir ish emes" dep körsetti.

Xitay metbuatlirida dairilerning mezkur qanun toghrisida keng dairilik pikirini alghanliqini bildürgen bolsimu, lékin "milletler ittipaqliqi qanuni"ning tepsiliy mezmuni hazirgha qeder jemiyetke ashkara élan qilinghan emes. Xitay metbuatlirining mezkur qanun heqqidiki xewerliride yaki xelq qurultiyining torida mezkur qanunning tepsiliy mezmuni bérilmigen. Dunya uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit mezkur qanunni tenqidlep, bu qanun milliy mesililerde pikir bayan qilghan oxshimighan qarashtiki puqralarni basturushni qanunlashturushni meqset qilghanliqini bildürdi.

Xitay hökümiti 11 ‏- Ayning bashlirida "5 - Iyul weqesi"ge qatnashqan 12 kishige ölüm jazasi bérip, yéqinda 9 kishining ölüm jazasini ijira qilghan. Ölüm jazasigha höküm qilinghan 12 kishining aran bir nepiri xitay idi. Dunya uyghur qurultiyi jazadiki adaletsizlik milletler arisidiki öchmenlikni kücheytiwétidighanliqini agahlandurup, xitay dairilirini xelqara jemiyetning örümchidiki sotni közitishige ijazet bérishke chaqirghan idi.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitay-milli-qanuni-11302009183310.html/story_main?encoding=latin