Muxbirimiz Erkin
2009-12-21
Kambodzha dairilirining 5" - Iyul weqesi"din qéchip chiqqan uyghur musapirlirini xitaygha qayturuwétishi gherbidiki bezi démokratik ellerni biaram qilmay qalmidi. Amérika we yawropa ittipaqi kambodzha dairilirining herikitidin qayghurghanliqi we qattiq biaram bolghanliqini bildürmekte.
www.state.gov Din élindi.
Süret, amérika tashqi ishlar ministirliqi tor bétide élan qilinghan naraziliq bayanatning körünüshi bolup, bayanatta, kambodzha dairilirining bu qilmishi özlirini qattiq biaram qilghanliqini, pinompén hökümitining öteshke tégishlik xelqara mesuliyetke xiyanet qilghanliqi éyiblengen.
Analizchilarning eskertishiche, kambodzha dairiliri 20 neper uyghurni qayturuwétish bedilige xitaydin zor iqtisadi menpeetke érishken.
Kambodzha hökümiti 5" - Iyul weqesi"din qéchip chiqip b d t ning pinompéndiki ishxanisidin panahliq tiligen 20 neper uyghurni xitayning muawin dölet reisi shi jinping, kambodzhani ziyaret qilishtin 2 küni burun xitay dairilirige ötküzüp bergen idi. Kambodzha hökümiti uyghurlarni xitaygha qayturuwétidighan künning harpisigha qeder bu mesilidiki esli meqsitini munasiwetlik tereplerdin yoshurup, uyghur teshkilatlirini we xelqara kishilik hoquq organlirini aldapla qalmay, amérika we yawropa ittipaqini heyran qaldurdi we ularni qattiq biaram qildi.
Amérika tashqi ishlar ministirliqi bu heqtiki bayanatida, kambodzha dairilirining bu tasadipiy qilmishi özlirini qattiq biaram qilghanliqini tekitligen bolup, pinompén hökümitining öteshke tégishlik xelqara mesuliyetke xiyanet qilghanliqini bildürdi.
Yawropa ittipaqi bolsa kambodzha dairilirining qilmishini eyiblep, 20 neper uyghurning xitaygha qayturulghanliqidin chongqur qayghurghanliqini shundaqla xitay dairilirining ulargha toghra muamile qilishini telep qildi.
Amérika tashqi ishlar ministirliqi kambodzha hökümiti uyghur musapirlarni xitaygha qayturuwétishke az qalghanda, kambodzhaning washingtondiki bash elchisini ministirliq binasigha chaqirtip, bu mesilige arilashqan. Lékin bu uyghur musapirlarning xitaygha qayturuwétilishini tosup qalalmighan idi.
Amérika tashqi ishlar ministirliqining muweqqet bayanatchisi gordon duguid 19 - Chésla élan qilghan bu heqtiki bayanatida kambodzha dairilirini eyiblep, " kambodzha xan jemeti hökümitining xitayning telipige binaen 20 neper uyghur siyasiy musapirni xitaygha qayturuwetkenliki, kambodzhaning xelqaradiki öteshke tégishlik mesuliyitige xiyanet qilghanliqtur. Amérika xelqara qanunlargha asasen qoghdilishqa tégishlik bu kishilerning teqdiridin chongqur endishe qilidu. Biz yene kambodzha hökümitining bu kishilerning musapirliq salahiyiti toluq tekshürmey shundaqla b d t musapirlar aliy komissariyati ishxanisini qatnashturmayla qayturuwétishni qarar qilghanliqidin qattiq biaram bolduq," dégen.
Amérika tashqi ishlar ministirliqining bayanatida yene, bu weqe amérika - Kambodzha munasiwetlirige we kambodzhaning xelqara ornigha tesir yetküzidighanliqini agahlandurup, uyghur musapirlarning derdini anglap baqmayla qayturuwétishke qetiy qarshi turidighanliqini tekitligen.
Engiliye uyghur jemiyitining reisi enwer toxti ependi, amérikining mezkur weqe toghrisidiki bayanati 5" - Iyul weqesi"din buyan élan qilghan uyghurlargha ait eng küchlük bayanat hésablinidighanliqi, lékin 20 uyghurni qutquzulmighanliqi bolsa xitayning rayondiki tesir küchini namayan qilidighanliqini bildürdi.
20 Neper uyghurning xitaygha qayturuwétilgenlikige inkas qayghurghan ellerning yene biri yawropa ittipaqi. Shwétsiyining bu nöwetlik prézidéntliqidiki yawropa ittipaqi élan qilghan mezkur weqe toghrisidiki bayanatida, kambodzha dairilirining herikiti we 20 neper uyghur musapir duch kelgen weziyetke "chongqur qayghurghanliqi"ni eskertidu.
Yawropa ittipaqining bayanatida "kambodzha hökümitining xelqara musapirlar qanunigha pisent qilmay uyghur siyasiy musapirlirini 19 - Dékabir xitaygha mejburi qayturuwetkenliki özlirini chongqur qayghugha salghanliqi"ni bildürgen.
Amérika bilen yawropa ittipaqining her ikkila bayanatida xitayni uyghur musapirining kishilik hoquqigha hörmet qilishqa ündigen bolup, yawropa ittipaqining bayanatida xitaydin "qayturulghan shexslerning kishilik hoquqigha hörmet qilish, ochuq-Ashkara bolush we qanun tertipke asasen ish béjirishke kapaletlik qilish"ni telep qilidu.
Xitay ürümchide yüz bergen 5 - Iyuldiki namayishqa qatnashqan uyghurlarni yaki qatnashqan uyghurlargha yardem bergüchilerni qattiq basturidighanliqini ilgiri sürgen idi. Xitay tashqi ishlar ministirliqi düshenbe küni, kambodzhadiki uyghurlarni qayturuwalghanliqini aqlap, "bu weqening köchmenler qanunigha asasen bir terep qilinghan adettiki normal mesile," ikenlikini ilgiri sürgen.
Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi jyang yü birleshme agéntliqigha yollighan bu heqtiki bayanatida, "kambodzha köchmenler qanunigha asasen yéqinda bu döletke qanunsiz kirgen 20 neper junggo puqrasini qayturdi. Junggo terep yuqirida tilgha élinghan kishilerni adettiki normal tertipke asasen ötküzüwaldi," dégen. Lékin jyang yü uyghur musapirlirining hazir qeyerde tutup turuluwatqanliqini we ularning qandaq bir terep qilinidighanliqini chüshendürmigen.
Birleshme axbarat agéntliqining düshenbe küni tarqatqan bu heqtiki xewirige qarighanda musapirlarning ichidiki bezi kishiler b d t musapirlar mehkimisining kambodzhadiki ishxanisigha bergen guwahliqida eger xitaygha qayturulsa, özlirining uzun muddetlik qamaq jazasi we yaki ölüm jazasigha höküm qilinidighanliqini bildürgen.
Kambodzha hökümiti bolsa uyghur musapirlirining kambodzhagha "qanunsiz kirgenliki"ni ilgiri sürüp, ularni xitaygha ötküzüp bergenlikini aqlimaqta. Enwer ependi, kambodzha xelqi 70 - Yillarda xitayning qollishi astidiki kxmér kommunistlirining qirghinchiliqigha uchrighanliqini, bu ehwalda kambodzhaning 20 uyghur mesilidiki pozitsiyisini chüshenmekning qiyinliqini bildürdi.
Enwer ependining sözige qarighanda, 20 neper uyghurning qayturuwétilishide kambodzha özining iqtisadi menpeeti we xitayning bixeterlik jehettiki tehdit sélish küchini közde tutqan bolushi mumkin. U, uyghur musapirlirining weqesi xitayning muawin dölet reisi shi jinpingning kambodzha ziyariti harpisida yüz bérip, bu kambodzhaning iqtisadi nepke érishishini qulaylashturghanliqi, xitayning kambodzhagha bir milyard 200 milyon dollar iqtisadi yardem bérishke qoshulushida bu weqening "tézletküchilik" rolining zor bolghanliqini bildürdi.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/amerika-kambodia-EU-Uyghurlar-12212009201628.html?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.
