Xitay Hökümiti Uyghur Élide Intérnétke Bolghan Qamalini Yenimu Kücheytti

Muxbirimiz Gülchéhre
2009-12-04

Xitay hökümiti ‏ uyghur élide intérnét uchur wasitilirini iyuldin bashlap pütünley üzüp tashlap téxi eslige keltürmigen bir peytte,yene uchur wastilirigha bolghan bashqurushni kücheytishni meqset qilghan yerlik qanunni tüzüp chiqip 1 - Dikabirdin bashlap ijra qilishqa bashlighan.

Xitay ichidimu intérnét bixeterlikige munasiwetlik yéngi bir nöwetlik qattiq zerbe bérish herikiti bashlanghan bolup, bular xitayda pikir erkinlikining yenimu qattiq kontrol qilinidighanliqi hemde yenimu köp intérnét tor béketlirining taqilidighanlqidin dérek béridiken.

5 - Iyul weqesidin kéyin, xitay hökümiti uyghur élining barliq intérnét uchur wasitilirini üzüp tashlighan idi, shundaqla bu herikitige," 5 - Iyul weqesini keltürüp chiqarghuchilar intérnét hem téléfon alaqisidin paydilinip mezkur heriketni qozghighan" dégen bahanini körsitip uyghur tor béket bashqurghuchiliri hem abontlargha qaratqan tutqun qilish herikitini élip bardi. Bu jeryanda nurghun uyghur yashlirining peqet xitay hökümiti teripidin bölgünchilik idiyisi tarqatti dep qarilanghan tor béketlerni ziyaret qilghanliqi hem köz qarashlirini bayan qilghanliqi üchünla, xitay hökümiti teripidin tutqun qilinip, qattiq jazagha uchrawatqanliqi melum.

Xitay hökümitining uyghur élining intérnét uchur wastilirigha qaratqan qamalini téxi bikar qilmighan bir peytte, shinxua torining 2 - Dikabirdiki xewiridin melum bolushiche, uyghur élidiki xitay dairiliri, uyghur élide intérnét uchur bixeterliki bashqurush nizamnamisi namida yerlik qanunni békitip 1 - Dikabirdin bashlap yolgha qoyghan.

Xitay hökümiti teripidin "intérnétte 6 xil zeher tarqitishni tosash" dep teriplengen bu yerlik qanunda intérnét uchur wastilirida xitayning bixeterlikige, hökümitining menpeetige, milletler ittipaqliqigha tehdit hem tesir yetküzidighan uchurlarni we yene milliy bölgünchilik idiyilirini shuningdek qanungha xilap söz ‏- Heriketlerni tarqatquchilarni qattiq jazalash heqqide éniq tedbirler belgilengen.

Eslidinla qattiq tedbirler arqiliq uyghurlarning uchur erkinlikini boghup kéliwatqan xitay hökümitining, uyghur élida intérnét uchur wastilirigha qarita yerlik qanun arqiliq bashqurushni kücheytidighanliqi we buning tüp meqsitige qarita norwégiye uyghur komitéti reisi semet ependi öz köz qarishini ipade qilip " bu xitay hökümitining uyghurlarning intérnéttin paydilinishni yenimu küchlük qamal qilidighanliqidin hemde yenimu köp tor béketlerning taqilishidin dérek berse, yene bir tereptin bu xitayning uyghurlargha qarita basturushlirining dunyagha ashkarilinishidin qanchilik endishe qiliwatqanliqini ipadileydu..." Deydu.

Dunya qelemkeshler jemiyiti uyghur merkizining reisi qeyser ependi bolsa, xitayning uyghurlarning pikir erkinlikini qattiq yosunda boghup kéliwatqandin bashqa yene, bu xil herikitini qanunlashturushqa urunushi, özining asasiy qanuni shundaqla xelqaraliq qanunlarghimu xilap heddidin ashqan bir heriket dep tenqid qildi.

Uyghur élidila emes, xitay miqyasidimu xitayning dölet bixeterlik, uchur bashqurushqa dair toqquz orgini birlikte bu aydin bashlap yene bir nöwetlik éntérnétte sériq hem qanungha xilap uchurlargha zerbe bérish herikiti bashlighan bolup, bu heriket üch aydin artuq dawamlishidiken.

Radiomizning xitayche anglitishida bu heqte pikir bayan qilghan xitay intérnét yazghuchisi ju shüguang, xitay hökümitining bu qétim éntérnétke qaratqan qattiq zerbe bérish herikiti peqet sériq uchur tarqitishqa qaritilghanla bolmastin, emeliyette pikir erkinlikini közitish, nazuk téma hem pikirlerni bolupmu siyasetke taqishidighan barliq pikir, bayanlarni yuyup tazilashni meqset qilghan bir heriket" dédi.

Semet ependi bolsa, xitayning memliket boyiche dep élip baridighan bu xildiki siyasiy heriketlirining uyghur élida bolsa téximu küchlük mewqede dawamliship kéliwatqanliqini otturigha qoyidu.

Qeyser ependi, xitayning öz ichidimu intérnétke qarita küchlük segeklik bilen muamile qilip kéliwatqanliqining, peqet uyghur mesilisi tüpeylidinla emes, belki xitay puqraliriningmu hökümetke qarita qarshi pikirlirining küchlük yosunda mewjutliqidin dérek béridighanliqi shundaqla xitayning buningdin intayin éhtiyat qiliwatqanliqi özining ajizliq teripini ashkarilaydu dep chüshinishke bolidighanliqini ipadilidi.

Derweqe, 2 - Dékabir küni, xitay jamaet xewpsizlik bash ministiri ming jyenju xitayda intérnét bixeterlikini kücheytish heqqide mexsus toxtalghan bolup, u heqiqet izdesh zhurnilida bu heqte élan qilghan bayanida, "intérnét junggogha qarshi küchlerning buzghunchiliqni meqset qilghan singip kirish herikitining muhim wasitisi bolup qaldi, omumyüzlük halda dölet uchur bixeterliki qurulushini kücheytip, dölet bixeterliki hemde dölet menpeetini qoghdash iqtidarimizni ashurush kérek" dégen.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/Uyghur-elide-internet-12042009185355.html/story_main?encoding=latin