Muxbirimiz Jüme
2009-12-01
Engliyilik ékspéditsiyichi doglas waytxed 9 ayliq wélisipit sepiri jeryanida yipek yoldiki qedimiy sheher qeshqerge yétip kelgen. U qeshqerde körgenlirini intayin heyranliq we epsusluq ichide bayan qilidu.
www.telegraph.co.uk Din élindi. Süret, AFP/GETTY ning.
Süret, qeshqer kochiliridiki sétimchiliq bilen shughulliniwatqan oqush yéshidiki yash ösmur balilarning körünüshi.
Doglas waytxed 5 - Iyul weqesidin kéyinki Qeshqerning weziyitini mueyyen derijide yorutup bérishke tirishqan. Waytxed ependi qeshqerde körgenlirini engliyide chiqidighan télégraf gézitide élan qildi.
Bu yil martta engiliyidin wélisipit bilen yolgha chiqqan ékspéditsiyichi doglas waytxed, yawropadiki 10 döletni késip ötkendin kéyin, türkiye, iran, türkmenistan özbékistan, tajikistan we qirghizistanlarni arilap ötüp yipek yolidiki qeshqerge yétip kelgen.
U, özining wélisipitlik ékspéditsiyidini " wélisipit xatiriliri" témisida bu yil marttin buyan engliyide chiqidighan télégraf gézitide élan qilip kelmekte idi. Uning qeshqerde körgenliri mezkur gézitining 1 - Dékabirdiki sanigha " wélisipit xatiriliri: shinjangning kapitalistik inqilabi" témisida bésildi.
Doglas waytxed qeshqerge kelgendin kéyin, özi barmaqchi bolghan "yashlar méhmanxanisi" ni tépish yolda til bilmigenliki üchün herxil awarichiliqlargha yoluqqan we bir saettek aware bolup axiri "sayahetchiler qarshi élinidu" dégen inglizche wiwiska ésilghan bir kichik ashpuzulgha kélip tolimu xushal bolghan.
U mundaq yazidu: " qolumdiki inglizche - Xitayche sözlük kitabigha qayta qariwalghandin kéyin, muqerrer qaymuqush ichide dukangha kirip keldim. Halbuki, ensirishimning bihajet ikenliki ispatlandi."
"Kechlikingiz xeyrlik bolsun ependim, janablirigha qandaq yardimim kérekkin?" dep qarishi aldi bir külümsirep turidighan kütküchi mukemmel 40 yillardiki inglizche puraqta.
Özini "mon" dep tonushturghan kütküchi yigit doglas waythedni bir méhmanxanigha bashlap apirip qoyghan. Doglas axirida sözlük kitabi élip xitayche " rehmet " dep kütküchi yigitke minnetdarliqini bildürgen. Emma kütküchi yigit sel térikken rewishte: " yoqsu ependim. Manga bu gepni qilmang. Men uyghurmen. Xitay emes," dep jawap bergen.
Aptor qeshqerning uyghur élining jenubidiki bostanliq sheher ikenlikini we uyghur élide uyghur musulmanlar yashaydighanliqini bayan qilghandin kéyin: "uyghurlar peqet til we chiray - Turqi jehetlerdila emes, belki yene nurghun tereplerdin xitaylardin alahide perqlinip turidighan we ottura asiya xelqliri bilen köp ortaqliqqa ige xelq iken" dep yazidu.
U yene, uyghur éli nopus qatlimining mezkur zémingha toxtawsiz kéliwatqan xitay aqqunliri sewebidin barghanche özgirishke bashlighanliqini qoshumche qilidu.
Aptorning bayan qilishiche, u chüshken méhmanxanining kütüsh zalida bir sayahetchiler mulazimet merkizi bar bolup, uni mezkur méhmanxanigha bashlap kelgen kütküchi uyghur yigit shu sayahetchiler merkizide ishligen iken. Emma 5 - Iyul weqesidin kéyin uyghur élige kélidighan sayahetchilerning sani körünerlik derijide kémeygen bolghachqa, uyghur yigit sayahet merkizidiki xizmitidin ayrilghan.
Etisi etigende özi esli chüshmekchi bolghan yashlar méhmanxanisining qeshqerning qedimiy sheher rayonida ikenlikini uqqan aptor, méhmanxanini izdep qedimiy sheher rayonigha ötken we heyran qilghan.
Aptor öz heyranliqi we ejeblinishlirini munu jümlilerge mujessemligen: "men öy chéqish bilen tolimu aldirash traktorlar toplashqan bir kochidin öttüm. Bu qedimiy sheher emestu& qedimiy sheher choqum bek kona bolush kérekqu& bu ikki ming yil ilgiriki sheher, meshhur yipek yolining eng muhim tügünliridin biri we sherq bilen gherb doqurushqan, tawar we idiyiler almashturulghan jay idi. U tarixiy sheher idi, qoghdap qélish buyruqini shundaq ijra qilamsiler& siler bularning hemmisini chéqip tüzlimekchi, shundaqmu&"
Aptor uyghur élide élip bériliwatqan kapitalistik islahat jeryanida xitay hökümitining qedimiy qeshqerni pütünley bitchit qéliwétidighanliqini sezgenlikini bayan qilip mundaq yazidu: "axsham qedimiy qeshqer rayonini tapalmasliqim heyran qalarliq emes iken. Her bir ayning ötishi bilen bu egri yéyilghan kochilar bara - Bara ghayib bolmaqta iken. Bu kochilargha yandiship, bu yerdiki qulupsazlar, kawapxanilar, zerger, gilemchi, yaghachchilar, chayxanilar we gilem sodigerliri menggülük ghayib bolmaqta iken."
Ékspéditsiyichi aptor doglas waytxed, qeshqerde pütken kündilik xatirisining axirida, gerche xitay hökümiti mezkur qedimiy sheherni chéqip, ornigha salghan égiz binalar qeshqerge mueyyen derijide meblegh sélish pursiti élip kelgen bolsimu, xitayning bu xil islahatni xuddi medeniyet qaraqchiliqi sheklide élip bériwatqanliqini, qedimiy sheher rayonigha yéngidin tiklengen uyghurche pasondiki bezi qurulushlarning intayin külkilik ikenlikini bayan qilip:" mana bu qeshqer: u pütünley xitayche sheherlerge teqlid qilinghan sheherge aylinip kétishtin ilgiri, qeshqerni körmekchi bolsingiz, chapsan küriwéling" dep maqalisini ayaghlashturidu.
Waytxed ependining qeshqerde körgenliri heqqide yézilghan bu sayahet xatirisi qeshqerning 5 - Iyul weqesidin kéyinki eng yéngi ehwali bolup, uningda qedimiy qeshqerning chéqilish ehwali bir qeder roshen yorutup bérilgen.
Derweqe, xitay hökümiti bu yildin bashlap qedimiy qeshqer rayonini pütünley chéqip özgertish qurulushini qattiq qolluq bilen yürgüzgen. Xitay hökümet axbaratliri tarqatqan melumatlargha qarighanda, qedimiy qeshqerning 85 pirsenti chéqilip 200 mingdin artuq nopus binagha yötkilidiken.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/qeshqer-cheqilmaqta-koruweling-12012009210304.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.
