Muxbirimiz Mihriban
2009-12-21
2009 - Yili xitayda ijtimaiy weziyet eng keskinleshken bir yil boldi. Bu yil 5 - Iyuldin buyan uyghur weziyitide dawamlishiwatqan muqimsizliq, xitaydiki hökümet organliri we emeldarlirigha bolghan naraziliq yüzisidin kündin - Künge köpiyiwatqan erzdarlar mesilisi, herqaysi ölke - Sheherlerde yüz bériwatqan naraziliq namayishliri qatarliq bir qatar mesililer xitay ijtimaiy weziyitidiki muqimsizliqni barliqqa keltürgen.
Düshenbe küni xitay ijtimaiy penler akadémiyisi, 2009 - Yili xitayda yüz bergen bir qatar zor ijtimaiy mesililerni xulasilep, xitaydiki éghirlashqan ijtimaiy mesililer heqqide " kök tashliq kitab" élan qildi.
Amérika awazi radio istansisining muxbiri chi yongmingning bügün béyjingdin bergen xewiridin melum bolishiche, kitabta 2009 - Yili xitayning ijtimaiy weziyiti gerche omumiy weziyet jehettin nispiy muqim bolghan bolsimu, emma uyghur aptonom rayonida bu yil 7 - We 9 - Ayda yüz bergen namayishlar we shundin buyan bu rayonda dawamlishiwatqan jiddiy weziyet, shundaqla xitay ölkiliridiki emeldarlarning chiriklishishi, parixorluqning ewj élishi, qara jemiyet küchliri bilen saqchi dairilirining birliship jinayet sadir qilishi, xitaydiki parixor emeldarlar üstidin erz qilghuchilarning yerlik dairiler teripidin basturulushi, öy - Zéminidin ayrilip qalghan déhqanlar hem öy igiliri qatarliq erzdarlarning barghanche köpiyishi qatarliq bir qatar ijtimaiy mesililer xitayning ijtimaiy weziyitide muqimsizliq peyda qilghanliqi bayan qilinghan.
Amérika awazi radio istansisining xewiride, xitay penler akadémiyisi bashliqi li péylin "kök tashliq kitab"ni élan qilish yighinida, xitayda islahat échiwétish siyasiti yolgha qoyulghandin buyanqi 30 yildiki ijtimaiy weziyetni xulasilap mundaq dégen: " gerche bu 30 yildin buyan xitay iqtisadiy jehettin yükselgen bolsimu, emme xitay weziyitidiki ijtimaiy mesililer barghanche köpeymekte. Bolupmu yéqinqi bir ikki yildin buyan yüz bériwatqan awam xelqning hökümet xizmiti üstidin omumyüzlük naraziliq herikitini buning ipadisi déyishke bolidu. Bu xil naraziliqlar tinch haldiki namayish bilen bashlinip axirqi basquchta, topilanggha aylandi, saqchilar bilen awam puqra arisida toqunush yüz bérip qan tökülüsh weqesi yüz berdi. Bizning bezi jaylirimizda yerlik hökümet organlirida mesile éghir bolup, bezi yerlik hökümet dairiliri özining netijisini gewdilendürüsh, yuqirigha yaxshichaq bolush üchün, awam puqraning menpeetige ziyan saldi. Mana hazir bu mesililer toplinip xitay jemiyitide éghir haldiki muqimsizliq amillirini keltürüp chiqarmaqta."
Chetellerdiki xitay démokratliridin, "béyjing bahari" zhurnilining bash muherriri xu ping ependi ziyaritimizni qobul qilip, özining xitayda yüz bériwatqan ijtimaiy mesililerge bolghan qarishini mundaq bayan qildi: "nöwette xitaydiki ijtimaiy mesililer köpiyip, xitay weziyiti dawalghush ichide turmaqta, bolupmu uyghur aptonom rayonining weziyiti eng éghir halette bolup, uyghur aptonom rayonining intérnét we xelqara téléfon alaqisining téxiche échilmighanliqi, kochilarda eskerlerning charlap yürgenliki mana buning ispati. Li péylin yerlik hökümet organlirini tilgha alghinida biwasite halda bu hökümet organliri we hökümet bashliqlirining namini tilgha almighan bolsimu u éniq haldila xitay hökümitining uyghur aptonom rayoni we tibette yürgüzüwatqan siyasitining yerlik milletlerning menpeetige éghir tesir yetküzgenlikini, netijide bu jaylarda xelqning naraziliqi küchiyip xitay kommunist hökümiti hazir weziyetni kontrol qilalmay qéliwatidu. Emma xitay hökümiti öz hökümranliqidiki bu xil xataliqini ten alghusi kelmey xelqqe nisbeten basturush siyasitini yenila dawamlashturuwatidu."
Xuping ependi sözide yene, eger xitay hökümitining uyghur aptonom rayoni we tibette yürgüzüwatqan bu xil basturush siyasiti yene dawamlishiwéridighan, xitay hökümiti hazirqi siyasitige özgertish kirgüzmise bu rayonlardiki weziyetning téximu yamanlishidighanliqini otturigha qoyup mundaq dédi: "hazir xitay hökümiti uyghur aptonom rayonida yüz bériwatqan bir qatar naraziliq heriketlirini chetellerdiki teshkilatlargha artish arqiliq öz hökümranliqidiki adaletsizlikni étirap qilmay dawamliq türde qattiq basturush siyasiti yürgüzüsh arqiliq weziyetni kontrol qilmaqchi boluwatidu. Bolupmu uyghur aptonom rayonigha teyinlengen parixor emeldar wang léchüen qatarliqlarning hazirghiche bir terep qilinmasliqi, hökümetning " 5 - Iyul weqesi" hem " 3 - Séntebir weqesi"ning yüz bérishidiki heqiqiy sewebni izdimestin ishikni étiwélip sirtqa qarita uchurni qamal qilish, ichki jehette "100 künlük zerbe bérish herikiti" dégendek namlar bilen tutqun qilish, qoral küchi arqiliq basturush élip bérishi qatarliqlar axirqi hésabta xelqning naraziliqini téximu kücheytip téximu zor kölemlik naraziliq herikitini keltürüp chiqirishi mumkin. U chaghda xitay kommunist hökümiti weziyetni kontrol qilalmayla qalmastin hetta hökümranliqi pütünley aghdurulup kétish xewpige yüzlinidu."
Xitay ijtimaiy penler akadémiyisining bashliqi li péylin xitaydiki erzdarlar mesilisining hazir barghanche éghirlawatqanliqi buninggha yenila yerlik hökümet organlirining xizmettiki sewenliki sewebchi boluwatqanliqini bayan qilip, asasi mesuliyetni yerlik emeldarlarda dep qaraydighanliqini ipadilep mundaq dédi: "xitayda 30 yilliq islahat échiwétish mana hazir eng müshkül bir basquchqa qedem qoydi, ötkenki 30 yil jeryanida jughlinip qalghan mesililer bekmu jiq. Bir qisim yerlik emeldarlar peqet köz aldidiki menpeetinila nezerde tutqini üchün, omumiy weziyetke étibar bermey, awam puqraning ghezipini keltürdi, shunga awam puqralarning naraziliqini qozghap omumiy xelqni gewde qilghan erzdarlar qoshuni zoraymaqta."
Yönilish zhurnilining bash muherriri jang wéygo ependi, ziyaritimizni qobul qilip, xitaydiki erzdarlar mesilisige qarita öz qarishini bayan qilip mundaq dédi: "xitaydiki erzdarlar mesilisi hazir xitaydiki éghir ijtimaiy mesililerning birige aylandi. Emma xitay hökümiti bu erzdarlargha nisbetenmu cheklime qoyush, hökümet xizmiti we chirik emeldarlar üstidin erz qilip kelgen puqralargha nisbeten, ularning erzlirini qanunluq we qanunsiz erzler dep türlerge ayrip, emeliyette puqralarning erz shikayetlirini bir terep qilish uyaqta tursun hetta erz qilghanlarni jazalap, yerlik hökümet emeldarlirigha yan tayaq bolup, bu erzdarlarni yerlik organlargha qayturup bérish, yaki qara türmilerge qamash, yerlik emeldarlar sétiwalghan qara jemiyet küchliri arqiliq tehdit sélish, qorqutush hetta öltürüwétish wasitilirini qollinip xelqning naraziliq erzi sunushighimu yol qoymaywatidu. Buning bilen puqralar qosh zulumgha uchrawatidu."
Jang wéygo ependi, xitaydiki erzdarlar mesilisi yaxshi hel qilinmisa buning aqiwitining xitay kommunist hakimiyitining hakimiyitige éghir tehditning biri bolidighanliqini agahlandurup, mundaq dédi: "eger bundaq kétiwerse xitayda bundin kéyin erzdarlarmu radikal usulni qollinip , xitay hökümet dairiliri xelqqe qollanghan eyni usul boyiche, zorawanliq wasitilirini talliwélip parixor, chirik emeldarlardin öch élishi, mustebit hökümetke qarshi isyan kötürüshi mumkin. Shunga xitay hazirqi weziyetning özide xelqqe démokratiye bérishi, ulargha öz achchiqini chiqiriwélishqa purset bérishi, kishilik hoquq we erkinlik bérishi zörür. Eger bundaq bolmaydiken u halda xitaydiki erzdarlarmu xitayda milliy menpeeti ziyangha uchrighanliqi üchün, naraziliq heriketliri élip bériwatqan uyghurlar we tibetlerge oxshashla keng kölemlik naraziliq heriketliri élip bérip, axirqi hésabta xitay kommunist hakimiyitining aghdurulup kétishidiki muhim amillarning birige aylinishi mumkin."
7 - Dékabir küni amérika dölet mejlisimu xitaydiki erzdarlar mesilisi heqqide "yumilaq üstel yighini" achqan bolup, yighinda eger xitayning nöwettiki hakimiyet tüzülmisi özgermise, xitayning erzdarlar qanunigha tüzitish kirgüzülüp, xitayda heqiqiy haldiki démokratik tüzüm yolgha qoyulmisa xitaydiki erzdarlar mesilisining hel bolmaydighanliqi otturigha qoyulghan idi.
Xitay ijtimaiy weziyitini közetküchilerning qarishiche, xitay ijtimaiy penler akadémiyisi bu qétim élan qilghan " xitaydiki ijtimaiy mesililer heqqidiki kök tashliq kitab" ta xitaydiki ijtimaiy mesililerning yüz bérish sewebi heqiqiy halda ichip bérilmigen. Xitay kommunist hökümiti xitaydiki awam xelqning naraziliqi küchiyip, xitaydiki ijtimaiy mesililerning köpiyip, weziyetning keskinlishishide kommunist hökümitining asasi mesuliyiti barliqini étirap qilishtin téxi yiraq bolup, hazir xelqning naraziliqlirining sewebini yenila bir qisim yerlik emeldarlar we hökümet organlirigha artip qoyush arqiliq mesuliyettin qachmaqchi boliwétiptu.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitay-kok-tashliq-kitab-12212009201614.html?encoding=latin
