Stifén Xarpérning Xitay Ziyaritide Bezi Nazuk Mesililer Otturigha Qoyuldi

Muxbirimiz Erkin
2009-12-03

Xitayda ziyarettiki kanada bash ministiri stifén xarpér peyshenbe küni xitay dölet reisi xu jingtaw we bash ministir wén jyabawlar körüshüp, ikki dölet munaswitige dair nurghun mesililerde söhbet élip barghan.


Ikki dölet rehberlirining söhbitidin kéyin élan qilinghan melumatlardin melum bolushiche, stifén xarpér xitay rehberlirining aldigha höseyin jélil mesilisini qoyghan.

Iqtisad we soda kanada bash ministiri stifén xarpérning 4 künlik xitay ziyaritining küntertipidiki eng nigizlik mesilidur. Kanada bilen xitay peyshenbe küni hawa kilimat özgirishi, méniral bayliqlarni échishni öz ichige alghan bir yürüsh mesililerde bir qatar kélishimlerni imzalidi. Bu kélishimler kanadaning kyubék ölkisidiki montriyalda yéngi xitay konsulxanisi échish, kanadagha aldinqi qatardiki sayahet döletlik orni bérish qatarliqlarni öz ichige alidiken.

Stifén xarpér ziyaritining 2 ‏- Küni xitay dölet reisi xu jintaw we bash ministiri wén jyabaw bilen körüshüp, "xitay‏ - Kanada hemkarliqining kélechiki daghdam" ikenlikini ilgiri sürgen. Wén jyabaw bolsa tereplerning "énirgiye, muhit sahesidiki hemkarliqni kücheytishke kélishkenliki"ni bildürgen. Lékin bu tereplerning kanada - Xitay arisida bir mezgillik soghuqchiliqni keltürüp chiqarghan bezi nazuk mesililerdiki ixtilapi yéshildi, dégenlik emes idi.

Kanada - Xitay arisida nazuk mesililerdiki bu ixtilap stifén xarpérning 5 yildin béri xitayni ziyaret qilishigha tosalghu bolup kelgen. Xitay bash ministiri wén jyabaw peyshenbe küni stifén xarpér bilen ötküzgen birleshme axbarat élan qilish yighinida xarpérning hazirgha qeder xitayni ziyaret qilip baqmighanliqini tenqidlep, "bu kéchikken bir ziyaret" dégen. U, "bu sizning junggoda élip barghan tunji sepiringiz shundaqla yéqinqi 5 yildin buyan ikki dölet bash ministirlirining tunji uchrishishidur. 5 Yil junggo - Kanada munasiwitige nisbeten bek uzun waqit. Shunga bezi metbuatlar éytqandek bu kéchikken ziyarettur."

Wén jyabawning bu sözi kanadada zor ghulghula qozghap, kanada metbuatlirining bügünki xewerliride keng yer aldi. Bu heqtiki xewerlerde wén jyabawning sözi stifén xarpérni köpchilik aldida ashkara tenqidligenlik, dep muhakime qilinghan.

Lékin stifén xarpér wén jyabawgha töwendiki sözler bilen jawab bergen. U " men bash ministirning 5 yil nahayiti uzun waqit dégen sözige qoshulimen. Shuning bilen birge, sizni we reis xu jintawni dölitimizde kütüwalghinmizgha 5 yil bolup qaldi. Men bizning bu muhim dewr bölgüch ish ‏- Izlirimizni ilgiri sürüshni ümid qilimen. Aldimizdiki munasiwitimizning xatire künliride sizning we reis xu jintawning kanadani ziyaret qilish pursiti bar, dep qaraymen" dégen.

Kanada - Xitay bash ministirlirining öz ‏- Ara ziyaretlirining kéchikishide ikki dölet arisida ixtilaptiki bezi nazuk mesililerning roli bar idi. Ixtilaptiki bu mesililerning biri yüenxua shirkitining mudiri ley changshing dilosi we uyghur kanada puqrasi hüseyin jélil mesilisidur. Kanada kanwest axbarat agéntliqi mezkur ziyaret toghrisidiki bir xewiride, stifén xarpérning xitay rehberlirining aldigha hüseyin jélil mesilisini otturigha qoyghanliqini bildürgen.

Stifén xarpér muxbirlargha bergen mezkur mesile heqqidiki melumatida, "men, biz omumyüzlik köngül bölidighan bezi mesililerni we bezi konkrét dilolarni otturigha qoydum. Mesililerni otturigha qoyghanda, meyli bu mesile siler qizitip daim talash ‏- Tartish qilidighan konkrét dilolar yaki tibet mesilisige oxshash keng dairilik mesililer bolsun, bu mesililerni daim dostane we xitayning zémin pütünlikige hörmet qilish asasida otturigha qoyushqa diqqet qilish kérek," dégen.

Lékin kanada uyghur jemiyitining reisi ruqiye turdush xanim, nöwettiki shert ‏- Sharait astida stifén xarpérning kishilik hoquqni otturigha qoyup, ijabiy netije qazinalaydighanliqigha guman bilen qaraydighanliqini bildürdi.

Xitay hüseyin jélilning kanada puqraliqini inkar qilip, kanada emeldarlirining uning bilen körüshüsh telipini üzlüksiz ret qilip kelgen idi. Xitay hökümiti peyshenbe küni élan qilghan mezkur mesile heqqidiki bayanatida xitay dairilirining mezkur mesilidiki meydanida özgirish bolmighanliqini yene bir qétim tekitligen.

Xitay tashqiy ishlar ministirliqining bayanatchisi chin gang bu heqtiki bayanatida ":hüsenjan junggo puqrasi, u kanada puqrasi emes. Hüsenjan térrorchi teshkilat sherqiy türkistan islam partiyisining ezasi. Sherqiy türkistan islam partiyisi bolsa b d t xewpsizlik kéngishi 1276 ‏- Imbargo komitétining tizimlikidiki térrorchi teshkilattur. Junggo hökümitining hüsenjanni sotlishi pütünley junggoning igilik hoquqi dairisidiki mesile" dep qaraydighanliqini ilgiri sürgen.

Stifén xarpér xitaygha seper qilish aldida, memliket ichidiki ammiwi teshkilatlar, kanada parlaméntidiki kishilik hoquqni qollaydighan ezalar we kanada uyghur jemiyitige oxshash ammiwi guruhlar we shexslerning xitay rehberlirining aldigha kishilik hoquqni otturigha qoyush toghrisidiki bésimigha duch kelgen idi.

Kanada bilen xitayning kishilik hoquq mesilisige tutqan meydanidiki perqler ikki dölet rehberlirining qoshma bayanatida alahide tekitlengen bolup, bayanatning buninggha dair 14 ‏- Maddisida mundaq deydu" :her ikki terep oxshash bolmighan tarix we dölet ehwalidiki perqler kishilik hoquqqa oxshash mesililerde oxshimighan qarashlarni shekillendüridighanliqini étirap qilidu. Ikki terep birdek barawerlik we öz ‏- Ara hörmet qilish asasida kishilik hoquq dialogi we pikir almashturushni kücheytip, xelqara kishilik hoquq nizami asasida kishilik hoquqni qoghdash we ilgiri sürüshke qoshulidu."


Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitay-kanada-munasiwiti-mesililer-12032009204210.html?encoding=latin