Xitay 'Sezgür Mesililer' Tetqiqati Bilen Shughullanghuchi Chetellik Mutexessislerni Cheklimekte

Muxbirimiz Méhriban
2010-03-05

Yaponiyilik uyghur tetqiqatchisi mizutani naokoning béyjing ayrodromining tamozhnisida xitay chégrisigha kirishtin cheklengenliki heqqidiki xewerler tarqalghandin kéyin, xelqara metbuatlarda xitay hökümitining yéqindin buyan " xitaydiki sezgür témilar tetqiqati" bilen shughullinidighan chetellik mutexesislerge wiza bermesliki, hem ularni xitay chégrisidin kirgüzülmigenliki heqqidiki munaziriler köpeymekte.
Nöwettiki xitay weziyitini közetküchilerning qarishiche, xitayning dölet tüzülmisi gherb ellirining démokratik tüzülmisidin perqliq bolup, xitayda dölet ichide kompartiye hakimiyitige nisbeten oxshimighan pikir qarashtikiler cheklense, chetellerdiki xitayning nöwettiki siyasiy tüzülmisi, xitaydiki kishilik hoquq mesililiri, bolupmu " uyghur" hem " tibet"lerge ait sezgür mesililer tetqiqati bilen shughullinidighan chetellik mutexesislerge nisbeten cheklesh pozitsiyiside turuwatqan bolup, ularning eserliri xitayda cheklinish bilen bille ularning öz tetqiqatlirini dawamlashturush üchün xitaygha bérip tekshürüsh, tetqiqat élip bérishi cheklenmekte iken.

Xewerlerdin melum bolushiche, mizutani naokoning xitay chégrisidin kirgüzülmeslikige uning yéqinqi bir nechche yildin buyan u chetellerde paaliyet élip bériwatqan uyghur aktipliri heqqidiki tetqiqatini kücheytken bolup, uning "xitay hökümiti teripidin qoghlanghan uyghurlar" namliq kitabida chetellerde xitay hökümitige qarshi paaliyet élip bériwatqan uyghur kishilik hoquq paaliyetchilirining ehwali yézilghan iken. U bultur "5 - Iyul weqesi"din kéyin, dunya uyghur qurultiyining reisi rabiye qadir xanimning yaponiyige kélishide képil bolghanliqi qatarliq paaliyetliri seweb bolghan iken.

Ismini ashkarilashni xalimighan bir yaponiyilik mutexesisning bildürüshiche, xitay hökümiti xitayning hazirqi siyasiy tüzülmisini tenqidligüchiler hem xitayning zémin pütünlükige tehdit xaraktéridiki eserlerni élan qilghuchilarni yaqturmaydighan bolup, ötken yili minéo nakajima isimlik yene bir yaponiyilik mutexesismu özining xitayni kelgüside 7 parchigha bölüp idare qilish teshebbusi otturigha qoyulghan "xitayning parchilinishi", "3 xitay", "xitaydiki qozghilanglar", "xitaydin kéliwatqan tehdit" qatarliq eserliri seweblik, xitay hökümet dairiliri teripidin, xitaygha qarshi suyiqest pilanlighuchi chetellik tetqiqatchilar tizimlikige kirgüzülüp xitaygha kirishtin cheklengen iken.

Xongkongda chiqidighan"shepe" zhurnilining bash muherriri jang wéygo ependi bügün radiomiz uyghur bölümining ziyaritini qobul qilip, chetellik mutexessislerning xitay chégrisigha kirgüzülmeslikidiki sewebler heqqidiki qarashlirini otturigha qoydi. "Méningche mizutani naokogha oxshash chetellik mutexessislerning xitay chégrisidin kirgüzülmesliki yéngiliq emes. Bolupmu 1989 - Yili béyjingda yüz bergen 4 - Iyun tienenmin weqesidin kéyin, xitay hökümiti gherb démokratik idiyilirining xitaygha éqip kirishini jan - Jehli bilen tosmaqta. Ular xitay tetqiqati bilen shughullinidighan chetellik mutexessislerge shert qoyush, ulargha xitaydiki sezgür mesililerdin özini chetke élish qatarliq teleplerni qoyush arqiliq ularning xitay chégrisi ichide tetqiqat élip bérishigha yol qoyuwatidu. Ularning telipige qoshulmighan, heqqaniyet tuyghusi küchlük tetqiqatchilargha bolsa türlük cheklimilerni qoyup ularning xitay chégrisi ichide tetqiqat élip bérishini tosmaqta."

Jang wéygo ependi, yéqinqi bir nechche yildin buyan uyghur mesilisining xelqaragha yüzlinishi bilen, xitay hökümitining uyghurshunasliq tetqiqati bilen shughullanghuchi, chetellik tetqiqatchilargha qaratqan cheklimini kücheytkenlikini otturigha qoyup mundaq dédi: "nöwette uyghur mesilisining xelqara jemiyette barghanche tonulushigha egiship, xitay hökümiti uyghurlarning hazirqi weziyiti, xitayning uyghurlar we tibetlerge qaratqan milliy siyasitini tetqiq qilghuchi chetellik mutexessislerge qaratqan cheklimilirini kücheytip eng yuqiri basquchqa kötürdi dések bolidu. Shunga bu tetqiqatchilarning kitabliri bölgünchilik teshebbus qilinghan, xitayni parchilash süyiqestide yézilghan eserler dep qarilip, xitay dölitide cheklinip, bu tetqiqatchilarning xitaygha kirishi cheklenmekte."

Xitay hökümitining nöwettiki weziyiti hem uyghurlarning ehwali bilen pishshiq tonush bolghan uyghur ziyaliyliridin, xitayning merkizi milletler uniwérsitétida iqtisad ilmi tetqiqati bilen shughulliniwatqan, uyghurlarning ehwali tonushturulghan tor békiti "uyghur biz" tor békitining sahibi musteqil tetqiqatchi ilham toxti ependi, radiomiz ziyaritini qobul qilghinida, chetellik mutexessislerning cheklimige uchrash ehwali heqqide toxtilip mundaq dédi: "uyghur tetqiqati bilen shughullinidighan yaponiyilik mutexessis naukani chégridin kirgüzülmeslikidek bu weqe peqet yaponluq mutexesiskila qaritilmighan, méningche bu uyghur tetqiqati bilen shughullinidighan gherb dunyasidiki ziyaliylar hem teshkilatlirigha bérilgen bir agahlandurush bolishi mumkin.Buni junggoning hazirqi siyasiy tüzülmisi sewebidin, bezi munasiwetlik hökümet organliri hem xadimlirining chetellik tetqiqatchilarning oxshimighan közqarashlirini bir xil suyiqest dep qarighanliqi sewebidin boluwatidu. Hazir béyjingda 2 yighin échiliwatidu, shunga kishilik hoquq tetqiqatliri bilen shughullinidighan, chetel ziyaliyliri hem ammiwi teshkilatlirining paaliyetlirige nisbeten ziyade sezgürlük pozitsiyiside boluwatqanliqi sewebidin boluwatidu."

Közetküchilerning qarishiche, nöwette puqralarning erkin pikir qilishi, oxshimighan pikir qarashlirini otturigha qoyushi qattiq chekliniwatqan xitay dölitide, elwette gherb démokratik idiyisi boyiche tetqiqat élip baridighan chetellik tetqiqatchilar, muxbirlar hem sayahetchilerning xitay chégrisi ichidiki paaliyetlirining cheklimige uchrishi barghanche omumyüzlük ehwalgha aylanmaqta iken.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitay-chetelliklerni-cheklimekte-03052010203656.html/story_main?encoding=latin


Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.