Uyghur We Tibet Mesilisi Xitayni Ensiretmekte
Muxbirimiz Mihriban
2010-03-11

Nöwette xelqara metbuatlarda, xitaydiki milli ziddiyetlerning barghanche keskinlishiwatqanliqi, bu zidyetning hazir öz zéminlirini "xitay teripidin bésiwélinghan zémin" dep qaraydighan uyghurlar hem tibetlerning xitaygha bolghan naraziliq herketlirining barghanche köpiyiwatqanliqida ipadiliniwatqanliqi heqqidiki mulahize maqaliliri köpeymekte.

Xitay weziyitini közetküchilerning qarishiche, xitay hökümitining xitay bolmighan milletlerge qaratqan milletler siyasitige bolghan naraziliqlar xitay kommunist hökümiti hakimiyet béshigha chiqqan bu 60 yildin buyan dawamlishiwatqan bolup, aldinqi yili lxasada yüz bergen " 14 - Mart weqesi", hem bultur ürümchide yüz bergen " 5 - Iyul ürümchi weqesi" xitaydiki milli ziddiyetning keskinliship eng yuqiri pellige yetkenlikining ipadisi bolup, eger xitay hökümiti tibet we uyghur mesilisini yaxshi bir terep qilmisa, xitayning tibet hem uyghurlargha qaratqan bu xil barawersizlik siyasiti xitayning xelqaradiki obrazigha tesir körsitidighan halqiliq amillargha aylinidiken.

Fransiye xelqara radio istansisining "xitaygha nezer" programmisida, "xitaygha kélidighan asasi xewp sherqiy türkistan bölgünchiliridin kélemdu?" serlewhilik obzor maqalisi élan qilinghan bolup, maqalide, nöwette xitay hökümitining uyghur, tibet, mongghul qatarliq xitay bolmighan milletlerge qaratqan barawersiz milliy siyasiti seweblik, bu milletlerning xitaygha bolghan naraziliqining barghanche küchiyiwatqanliqi, bu xil naraziliq heriketlirining axirqi hésabta xitay üchün eng chong bash aghriqigha aylinip, xitayning " chong dölet bolush chüshi" ni berbat qilidighanliqi ilgiri sürülgen.

Maqalide, bultur 5 - Iyul küni ürümchide yüz bergen " ürümchi weqesi" ning kélip chiqish sewebi tehlil qilinip, qarimaqqa bu weqe, xitay hökümitining guangdung ölkisining shawgüen oyunchuq zawutida 2009 - Yili, 26 - Iyun yüz bergen uyghur ishchilirining zawuttiki xitay ishchiliri teripidin urup öltürüwétilish weqesini adil bir terep qilmighanliqigha qarita, uyghurlarning naraziliqi sewebidin kélip chiqqandek körünsimu, emma emeliyette uyghurlarning xitay hökümitige bolghan naraziliqining bu 60 yil jeryanida üzlüksiz küchiyip, " 26 - Iyun shawgüen weqesi"ning mezkur naraziliqning partlap chiqishigha ot piltisi bolghanliqi otturigha qoyulghan.

Maqalide yene xitayning nöwettiki xelqara munasiwette amérika, yawropa hem yaponiye qatarliq démokratik eller bilen bolghan riqabet we soda - Hemkarliq sheklidiki menpeet munasiwitide, bu démokratik döletlerning her waqit, xitayning tibetler we uyghurlargha qaratqan milliy siyasitidiki kishilik hoquq, diniy étiqad, milliy til, bu rayonlargha xitay köchmenlirini yötkesh qatarliq türlük mesililerde xitaygha üzlüksiz bésim körsitiwatqanliqi, shunga tibet we " sherqiy türkistan" mesilisining nöwette xitayning dölet ichidila emes belki xelqara diplomatik munasiwitidimu xitayning béshini aghritidighan chong mesililerning birige ayliniwatqanliqi bayan qilinghan.

Maqalide yene xongkongda chiqidighan " alma géziti" ning obzori neqil élinip mundaq déyilgen: " 5 - Iyul ürümchi weqesdin kéyin uyghur rayonida shekillengen uyghurlar bilen köchmen xitay puqraliri otturisida yüz bergen bu bir qatar toqunushlarning yüz bérishidiki asasi jawabkarliq yenila xitay kommunist hökümitining rayonda yürgüzüwatqan barawersiz milliy siyasitining netijisi déyishke bolidu. Mesilen: xitayning uyghurlargha we tibetlerge qaratqan diniy siyasitide ‘kompartiye rehberlikidiki wetenperwerlik diniy paaliyet dairisidiki diniy étiqad cheklenmeydu, uningdin bashqiliri qanunsiz diniy paaliyet dairisige kiridu’ dégen belgilimini chiqirishi, bu belgilimige asasen uyghurlar we tibetlerge qarita basturush siyasitini yürgüzüp, ulargha 'qanunsiz diniy teshwiqat hem bölgünchilik bilen shughullandi' dégen qalpaqni kiydürüp, ulargha düshmen küch süpitide muamile qilishi xitayning milliy siyasitining emeliyette bu milletlerni basturush siyasiti ikenlikini körsetmekte".

Maqalide yene, 5 - Iyul ürümchi weqesining, xitayning milliy siyasitige bérilgen chong zerbe ikenliki, xitayning bu weqeni basturushta xitayning weqening kélip chiqishidiki sewebni özining bu yillarda uyghurlar üstidin yürgüzgen barawersiz milliy siyasitidin izdimestin, belki weqeni chetellerdiki rabiye qadir bashliq uyghur paaliyetchilirige artishining béyjing téximu biep ehwalgha chüshürüp qoyghanliqini mundaq bayan qilidu:

"Béyjing terep xelqning naraziliq herikitini basturushta dunya jamaetchilikining eyiblinishidin saqlinish üchün, weqening yüz bérish sewebide éniq bir nishan belgilidi. Ular " weqe rabiye qadir bashchiliqidiki chetellerdiki sherqiy türkistan bölgünchi küchlirining qutratquluq qilishi bilen yüz bergen, dep asasi jawabkarliqni rabiye qadir xanim üstige yüklidi. Buning bilen uzun yillardin buyan chetellerde tarqaq halette dawamlishiwatqan ‘ sherqiy türkistan musteqilliq herikiti’ xitay hökümitining teshwiq qilishi bilen xelqaragha yenimu tonuldi, rabiye qadirning dangqi téximu chiqti. Xelqarada uyghurlargha bolghan hésdashliq hem qollash sadaliri birdinla küchiyip ketti. 5 - Iyul weqesi chetellerde paaliyet élip bériwatqan sherqiy türkistan paaliyetchilirining eng zor hosuligha aylanghan bolsa, xitay kommunist hökümitining milliy siyasitidiki eng zor meghlubiyitini körsetti."

Maqalining axirida xitay hökümitining uyghurlar we tibetke qaratqan milliy siyasitige tüzitish kirgüzüshining tolimu muhimliqi tekitlinip, xitay hökümitining nöwettiki" tibet we shinjang mesilisi" ge qaratqan siyasitining, xitayning amérika we yawropa ittipaqigha eza döletler bilen bolghan iqtisadi menpeet munasiwitige tesir körsitidighanliqini, eger xitay hökümiti hazirqidek " muqimliq"ni bahane qilip, uyghur rayonida xitay hökümitige narazi bolghuchilarni basturushni dawamlashtursa, zéminning esli igiliri bolghan islam dinigha étiqat qilghuchi uyghurlar bilen bu yerge köchmen bolup kelgen xitaylar otturisida, xitay teshebbus qiliwatqan" inaq jemiyet berpa qilip, kelgüsini birlikte yaritidighan"weziyetning shekillinishi mumkin emesliki, rayonning xitay üchün tinchimas bir zémingha aylinidighanliqi agahlandurulghan.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/uyghur-tibet-03112010213449.html/story_main?encoding=latin


Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.