Muxbirimiz Erkin
2010-03-10
Tibet rohaniy dahiysi dalay lama charshenbe küni tibet qozghilingining 51 yilliqi munasiwiti bilen nutuq sözlep, "sherqiy türkistan xelqi bilen qeti bir septe turidighanliqi"ni bildürdi.
Sürette dalay lama tibet qozghilingining 51 yilliqi munasiwiti bilen nutuq bermekte.
Dalay lama daramsalada 3 ming kishilik muxlisigha sözligen nutqida tunji qétim sherqiy türkistan dégen atalghuni qollandi. Analizchilar dalay lamaning bu atalghuni qollinishi béyjinggha bérilgen bir signaldur, dep qarimaqta.
Tibet xelqining hindistanda sürgündiki rohaniy dahiysi dalay lama charshenbe küni daramsalada muxlislirigha sözligen nutqida tunji qétim ashkare "sherqiy türkistan" we "sherqiy türkistan xelqi" dégen atalghuni qollandi. Dalay lama tibet qoghilingining 51 yilliqi we lxasa weqesining 2 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen ötküzülgen 3 kishilik murasimda söz qilip, "éghir qinchiliqlar we künséri jiddi basturushlargha muptala boliwatqan sherqiy türkistan xelqini untup qalmasliqimiz kérek". "Men ulargha hemdemchi ikenlikim we ular bilen qetiy bille turidighanliqini ipadileymen" dégen.
Amérikidiki bezi öktichi analizchilar dalay lamaning sherqiy türkistan xelqini tilgha élishi xitay dairilirining ghezipini qozghap, uning béyjing bilen bolghan munaswitini ötkürleshtürüwétidighan bolsimu, lékin uning bu sözi xitay dairilirigha bérilgen bir signaldur, dep qarimaqta. Amérikidiki xitay öktichi zat saw changching ependi dalay lamaning sherqiy türkistan namini meqsetsiz tilgha almighanliqigha ishinidighan xitay ziyalilirining biridur.
U, "dalay lamaning bermekchi bolghan signali shu, sen aldamchiliqqa tayinip, bizning söhbet wekilimizni aldap kelding. Xelqara jamaet pikirini we amérika hökümitini aldiding. Jonggo hökümitining biz dalay lamaning wekili bilen söhbet élip bériwatimiz dégini pütünley yalghan söhbet idi. Dalay lama we tibet sergerdan hökümiti aldamchiliqni qobul qilmaydu. Bizning taqitimiz toshti, biz emdi méghizlik mesililer üstide sözlishimiz. Shunga yalghuz tibet mesilisidila emes, sherqiy türkistan mesiliside rast gepni qilishtur", dep körsetti.
Dalay lama sherqiy türkistan xelqining éghir ehwalda yashawatqanliqini tilgha alghan bu waqit uyghur aptonom rayonining reisi nur bekrining yéqinda axbarat élan qilish yighini chaqirip, "5 - Iyul weqesi"ning jawapkarliqini uyghurlargha artqan waqit bilen oxshash bir mezgilge toghra kelgen idi. Nur bekri hazirgha qeder "5 - Iyul weqesi"ge chétilip, 200 ge yéqin kishining jazalanghanliqini ilgiri sürgen. Lékin u, muxbirlarning weqede zadi qanchilik uyghurning ölgenlikige dair soaligha jawab bermigen idi.
Daramsaldiki paaliyetke tibetlik sergerdanlar, rahiblar, rahibeler we tibetni qollaydighan nurghun gherblikler qatnashqan. Kök - Sériq - Qizil renglik tibet bayrighini kötergen ahale xitaygha qarshi mezmundiki lozunkilar bilen kocha aylinip, tibet sergerdanlirining sürgünge qoghlanghanliqining 51 yilliqini xatirilidi.
Dalay lama murasimdiki sözide xitay hökümitige ishleydighan tibet kadirlirini daramsalagha chaqirip, "men tibet aptonom rayonlirida xizmet qilidighan tibet kadirlirini erkin dunyada yashaydighan tibet ahalisini ziyaret qilishqa teklip qilimen. Ular hökümet namida yaki shexsiy salahiyet bilen ziyaret qilip, özining ehwalini sélishturup körse bolidu" dégen.
Saw changching, "dalay lamaning sherqiy türkistan namini tilgha élishi bu adettiki atalghu mesilisi bolmay, bu uning pikirde özgirish boliwatqanliqini, béyjing hökümitige baghlighan ümidi üzüwatqanliqining ipadisi", dep körsetti. U mundaq deydu":dalay lamaning bu qétim jonggo kompartiye shinjang, dep ataydighan bu jayni ashkare sherqiy türkistan, dégen nam bilen atishi alahide ehmiyetke ige. Buning 1 - Ehmiyiti dalay lamaning pikride özgirish boliwatqanliqini ipadileydu. Dalay lama burun shinjangni bu nam bilen atashtin özini qachurup kelgen. Chünki bu atalghu talash - Tartishtiki bir atalghu. Kompartiye we jungguoluqlar bu rayonni bésilwélinghan zémin, dégen menidiki shinjang, dep atap, buninggha xenzu showénizimini arilashturiwalidu. Uyghurlar bolsa bu jayni sherqiy türkistan, dep atap, bu zéminning jonggo zémini ikenlikini ret qilidu. Mesile yalghuz atalghu mesilisi emes. Bu nam mezkur zéminning tarixiy, réalliqi, medeniyiti we heqiqi ehwaligha bolghan bir qarashni eks ettüridu........Jonggo hökümiti söhbet ötküzimiz, dep her qétim dalay lamani aldap keldi. Bu qétim uning bu atalghuni qollinishi uning béyjinggha baghlighan ümidini üzüwatqanliqini ipadileydu".
Muhajirettiki uyghurlarning sürgündiki tibetler bilen bolghan alaqisi xéli burun bashlanghan bolsimu, lékin resmi hemkarliqi 1980 - Yillarning bashlirida bashlanghan idi. Eyni chaghda dalay lama türkiyeni ziyaret qilip, muhajirettiki uyghur herikitining rehbiri merhum eysa yüsüp aliptékin bilen uchrashqan we uyghur - Tibet - Ichki mongghuliye ittipaqini qurup chiqqan. Lékin bu teshkilat eyni chaghdiki shert - Sharaitning cheklimisige uchrap, öz rolini jari qilduralmighan idi.
Saw changching, dalay lama we tibet sergerdan hökümitining béyjinggha ümid baghlap, uyghurlar bilen melum musape saqlap kéliwatqanliqini, emdi dalay lamaning bu pozitsiyisini özgertish pursiti kelgenlikini bildürdi.
U " uyghurlar tibetler bilen hemkarlishishni ümid qilidu. Ularning dalay lamagha hörmiti bar. Sherqiy türkistan xelqi bilen tibet xelqi ittipaqlashsa küchimiz zoriyidu, dep qaraydu. Lékin mesilining négizi dalay lamada. Chünki dalay lama we tibet sergerdan hökümiti jonggo hökümitige nisbeten xam - Xiyalda bolup keldi. Daim chidash, yol qoyush, muresse qilish pozitsiye tutup, rast gep qilishke juret qilalmidi. Xelqara jemiyetni qozghap, sherqiy türkistan xelqi üchün sözleshke meyli barmidi. Emma dalay lamaning bu qétimqi sözi bir bashlinish. Uning adettiki xupiyane sorunda emes, belki tibet xelqining xatirilesh paaliyitide bu sözni qilishi kishige uning pikride özgirish bolup, sherqiy türkistan xelqining herikiti bilen birlishishke qarap yüzlengendek tesirat béridu" dep körsetti.
Dalay lamaning wekili 2002 - Yildin buyan xitay hökümiti bilen 10 qétim söhbet élip barghan bolsimu, lékin bu söhbetlerning hich biri emili netijige érishelmigen. Ikki terep arisidiki axirqi söhbet bu yil 1 - Ayda ötküzülgen bolup, xitay hökümiti dalay lama wekillirining tibetke ali aptonomiye bérish toghrisidiki pilanini ret qilghan idi.
Dalay lamaning daramsaladiki nutqi shu küni shinxua axbarat agéntliqining tenqidige uchridi. Shinxua agéntliqi élan qilghan bu heqtiki obzorda dalay lamaning nutqining "nepret bilen yughurulghanliqi, heyran qalghuchilik yéri yoqluqi", "ghezeplik ritorik bilen tolghanliqi"ni ilgiri sürüp, "uning 4 den bir qisim jonggo zéminida ali aptonomiyini yolgha qoyush telipini qobul qilghili bolmaydighanliqi"ni tekitligen.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/dalay-lama-sherqiy-turkistan-03102010194725.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.
