Tarixi Hemidi-2


Bu kitabning tordiki hoquqi orxun munbiri teripidin hémayilen'gen , ijazet bilen ULY da qoyush hoquqini Yawuz Ependidin aldim , bu kitabning ULY diki hoquqi mushu munber teripidin hémayilendi , köchürgüchiler Tarim Dadxahtin ijazet almisa qanuniy jawabkarliqi sürüshte qilinidu !



Molla Musa Sayrami



17


U zulheldek① yüksek derijilik janabi bedöletning zamane- esirliridiki mushteri② tel'etlik we salahiyetlik ölimalat, etarid③ terbiyilik munshi- mirzilar, behram④ sewletlik qanxumar eskerler bayani



Zamani danaliri we güzel sözlük mewzun saz tebi'etlik



① Zulhel – saturin.

② Mushteri – yuptéri.

③ Etarid – mirkuri.

④ Behram – iran epsaniliridiki qehrman.



Dewran fazillirining zihinliridin mexpi qalmighayki, bu yette sheher tewesidiki ali derijilik mazari mashayixlar rohining ulugh medetliri we peziletlik du'ay-dewet igilirining du'ay xeyrat asaretlirining ijabiti sharapet berikitidin, janabi ali bedölet bu yette sheher ahalisige on töt yil hökümran boldi. Eger erwahi heziretlerning muqeddes rohi we ehli qutip, chiltenlerning medet-yardemliri bolmisa, uning bundaq ulugh döletke muyesser bulushi mumkin emes idi.

«Nefhatl'onis»(209) digen kitapta zikir qilinishche, asmandin yamghur yéghishi we zimin üstidiki giya-nabatatlarning kökürishi bolsa, ewliya'i ezzemlerning qedem shériplirining berkitidin bolghan, musulmanlarning kapirlar üstidin ghalip bulushimu, u ewliya'i kéremlerning himmet we nusiretlirining netijisi iken. Bu zatlarning sani töt ming, alemning igisi ene shulardur. Bular bir-birini tonimaydu we özining ulughlighinimu bilmeydu. Ular herqandaq chaghda xalayiqtin mexpi yüridu. Eqide mesililirini yeshküchi zatlar we dergahi heqning ulughliri bolsa üch yüzdur. Bularni “ exyar” dep ataydu. Ularning ichidin qiriq tenni “ebdal” dep ataydu we yette tenni “ebrar” dep ataydu. Töt tenni bolsa “ewtad” deydu üch tenni “nuquba” deydu.Birini bolsa “qutip” we “ghews” dep ataydu.Bular bolsa bir- birini tunuydu. Her bir ishta ular bir- birining ruxset-ijazetlirige muhtaj bolidudep bayan qilin'ghan.

Bu muqeddimini yézishtiki telep we muddi'a bolsa janabi ataliq ghazi dewirdiki ölmalarni we ularning xisletlirini tunushturushtin ibaret.Janabi ataliq ghazining dewiri we zamanlirida ulargha oxshash seyit kubira'i kéremler, ölma'i izam we peziletlik ali muqamlar köp idi. Uning nusret nemuniliq qushunliri seksen mingdin artuq idi. Bulupmu uning ghelbe esratliq qushunlirining ichide peziletlik birnechche dindar kishi bar idi. U zamanning mashayix we heziretliri ularning ibadet we riyazetlirining ondin birinimu berpa we ada qilalmayti.Emma ular bipak yaman adetlerdinmu xali emes idi. Dimek, salahiyetlik ölma'i ezzemler da'irsi we ghelbe esratliq eskerler yaki puqra-xalayiqning ichidiki exyari kéremler we ebrari ezzem ali muqamlar bundaq ishlardin xali emes bolsa kérek. Chünki u zatlar mexpi we mesture idi. Eng deslepki hayat igisi bolghan alla ta'ala bu derije we muqamlargha her kimni xalisa yetküzidu, bu ulugh döletni kimning yüzige échishni xalisa shuninggha ashkare qilidu. Ayet kérimdimu “bu bolsa xudaning fezli, xuda uni özi xalighan kishige béridu, xuda chong peziletning igisidur” dep körsitilgen.

Bu zamanda peyghember ewladigha mensup seydler, peziletlik du'a igiliri, sheri'et ölmaliri, fuquha ilimining alimliri köp idi. Bular bolsa ataliq bedöletning dölet sürgen we intizamliq memliket qurghan dewirdiki peziletlik alimlar bolup hisaplinidu. Bularning beziliri shu zamanda özining bu dunyadiki hayatliq amanet kiyimini tashlap, u dunyadiki menggülük hayat kiyimini kiyishni xalidi. Beziliri bolsa bu dunyadiki hayatliq da'irside qaldi. Buning ichide büzrük xan törem binni jahan'gir xan törem bar idi. U bu jayda bir nechche yil turup özining esli wetenlirige qaytti. Buning zikiri yuqirda bayan qilindi. Yene birisi janabi seyid katta xan törem idi.U “alla öz dostigha jennet ata qilidu ” digen höküm ishariti boyiche menggülük baghchisigha seper qildi we kashgherde depne qilindi. Yene biri katta xan töremning inisi kichik xan törem idi, aqsuda depne qilindi. Yene birisi isra'il xan törem bulup, kona turpanda depne qilindi. Muhemmet réhim xan törem saq-salamet öz yurtigha chiqip ketti. Hékim xan törem binni katta xan töremning zikiri yuqirda bayan qilindi, u öz wetinige qaytip, tarix hijiri bir ming üch yüz yigirime birinchi yili(miladi1903-1904-yili-t)
18
Bu alem yüzidin menggülük baghchisigha ketti digen xewerler bar. Ehrarxan törem bolsa salamet öz wetinige ketti. Bu peziletlik kishlerning ulugh peziletliri bolsa xuddi asmandiki quyashtek melumdur.

Ishan tebeqeliridin mehmud xoja heziretliri bar idi. U pezli kamalette tengdashsiz idi. U yene janabi atalq bedöletning pir we pishwaliridin biri idi, bu kishi kashgherde wapat bulup, shu jayda depne qilindi. Yene exmet xoja sheyxul'islam bar idi. Bu kishining pezilet we tebi'et exlaqini teriplep yézishning hajiti yoq, bu kishi herem shérip ziyaritige ketti. Yene birisi seyid erdilani bolup, u molla, ölma we fuquha ilimining dana alimi idi. U heziriti appaqta dersguyluq bilen shughullinip, nurghun taliplar bu kishidin ilim oqup menpe'etdar bolghan idi. Yene sheyix xudawendi tömürning newriliridin ishan taji xojasudur bar idi, bu melle xanning yénidin melike'i perengge elchi bolup bérip xizmet qilghan eziz we mötiwer kishi idi. Kéyin yette sheherdin yurtigha chiqip ketti. Yene hindistanliq diwane ata namliq qelender mijezlik lékin padisha söletlik bir qéri ajiz kishi bar idi. Bu qadiriye[210] teriqitide riyazet qilidighan, keshpi karamet adetliri bilen shughullindighan sopilashqan adem idi. U yene atliq ghazining piri we ishenchilik pishwaliridin biri idi. U hazir bir yüz on sekkiz yashqa kirgen bolsimu, lékin yenila timen we quwwetlik bolup, hazir ghewsiye dashlirini qaynitip, ghérip- bicharilerge ash bérip, ajiz- bicharilerge yar- yölek bolup, üchturpanda weten tutti.

Bu chaghda mertiwilikler qatarida hisaplan'ghan yene bir munche qari bar idi. Hichqandaq zaman we esirde bundaq bir jem'iyet tebeqisi peyda bolghan emes. Bularning ichide qari molla salih digen adem bolsa imam, pazil, hapizi qur'an, xush awaz, mömin dindar adem bolghanlighi üchün, uninggha «salih» (din'ge yaxshi emel qilghuchi – t) digen diniy isim bérilgen idi. Yene peziletlik ölima ustazlardin kashigherlik molla muhemmet shérip xelpitim bar'idi. U ellik yil, belki atmish yil miqdari dersxuyluq muqamda olturup, taliplargha ilim ögitip, ulargha payda yetküzüp, pütün ömirde ene shu kesp bilen shughullinip hayat kechürdi. Tola ilmi taliplar ene shuningdin yétiship chiqti. U uzundin boyan ilimni kesp qilghan kishi idi. Uning yene üch yüzge yéqin talipi xetmigerdlik layaqitige ige bolup, buningdin ders bérishke ruxset we irshat (guhahname –t) aldi deydu. Uning ömi seksen beshke yétip, tarix hiji bir ming üch yüz oninchi yili mahi shérip remezanining on yettinchi küni (miladi 1894- yili 3- ayning 24- küni – t) aldemdin ötti. Yene biri molla bir muhemmdi axunu qazi kalan bolup, u fuquha ilmining alimi, sher'etshunas, dindar we insapliq kishi idi. Yene molla abdulreshit axunum elem bolsa molla, diyanatshu'ar, sheripetwer kishi idi. Yene molla muhemmet axunum bolsa alim, xush xuy, güzel sözlük, dersigur, shé'ir mu'emmada tengdashsiz, müshkül ilimlerde oxishishi yoq kishi idi. Yene abdulxaliq ishan bolla molla bir muhemmidi axunum qazi kalanning bir tuqqan inisi idi. U qadiriye we cheshtiye [211] sözlük we teriqetchilerning chong pishwasi idi. Janabi ataliq döletyarning piri we ishenchlik pishiwaliridin biri idi. Yene yarkent wilayitidin qazi ziya'iddin damollammu ilim ustazi we abruyluq qazi kalan idi. Uning hökümliri islam petiwa ilmige, emiri shéripliri bolsa « kishlerge bolghan höküm heq bolush kérek» digen ayetke muwapiq idi. Bu saq- salamet öz yurtigha chiqip ketti. Yene molla qasim axunum elem we molla ne'man qazi re'islermu del ene shularning jümlisidin idi.

Ishanlar tebeqesidin bolsa kiyir sahip hezritim, miskin sahip hezritim we abdulraxman hezritimlar bar idi. Ularning her biri goya zaman padishasi we dewran hakimigha oxshayti. Ularning tepsili terpleshning hajiti yoq. Xotende molla ibrahim qazi kalan [212] digen adem bar'idi. Bu alim, diyanetlik, heq sözlük, heqiqetchi kishi bolup, sheri'et hökümlirini ijra qilishta hemme qazidin üstün we gheyretlik, sheri'et ri'ayetlirini berap qilishta hemme fuquhhlardin yuqiri we pewqul'adde kishi idi. Aqsuda xotenlik molla abdulla axunum qazi kalan digen adem bar idi. Bu kishi mömin, dindar, insap we diyanette tengdashsiz, fuqahiyet we adalette oxshishi yoq, sheri'et ehkamlirini bolsa imamlar we mujtehidlerning yoli boyiche ijra qilatti. Hökümni ijra qilishta qattiq, ikki kishining dewasi ottursida adil bolup, xusumet qilishqa qet'iy yol qoymayti. Qazi kalanliq mensiwi bolsa bu kishining ulugh zatigha nahayti muwapiq idi. Bu zat tarix hijri bir ming üch yüz yettinchi yli (miladi 1889- 1890- yili – t) wapat boldi. Yene molla muhemmet hesen axunum digen bir elem bar idi. U öz mertiwisige layiq ölima'i elem, peziletlik pazil we hemme'ilimge mahir we sewiyisi déngizdek chongqu, zéhni idrakliri téz, mu'ezzin tebi'etlik nazuk kishi idi. Tarix hijri bir ming üch yüz oninchi yili mahi shérip remezinning yigirime yettisi (miladi 1893- yili 4- ayning 15- küni – t) yene peyshenbe küni aldemdin ötti. Yene molla ismayil axunum digen adem muxti, sheri'et qanunshu'asi, xush xuy, xush tilliq, shirin sözlük, mulayim, herqandaq tebeqeghe maqul kishi idi. Yene bayliq molla osman axunum digen kishi bar idi. Bu kishining zikri awalqi dastanda bayan qilindi. Bu öz waqtida hemmidin pishqedem, diniy diyanet babida mustehkem, perz teqwadarliqta hemmidin ishenchilik,ilmiy fuquha we ilmiy serepte hemmidin bilimlik, lékin ilmi müshkulatta asasi kem adem idi. Bu kishi bolsa mezkür sözlerni köchürüp yéziwatqan menki mu'ellipning ustazi we pishqedemi idi, yene molla abdulletip haji axunum digen adem bar idi. Bu adem buxara'i shéripte ilmiy tetqiqat shughullan'ghan, ilmiy pen, ilmiy elem, du'aguy, péqir we her ishning axirini oylaydighan, mulayim, latapetlik kishi idi. Burundin buyan aqsuda axunzade we sheri'et igisi bolup kelgenlerdin yene shemsidin elem axunum digen kishi bar di. Bu mömin dindar, sadda mijez,istixare (kéchilik) namizini tashlimaydighan, du'a ijawitini küchlük muhapizet qilidighan kishi bolup, natiqliqtimu tengdishi yoq idi. Tarix hijri bir ming ikki yüz toqsan beshinchi yili (1878- yili – t ) wapat boldi. Yene hadi xelipem digen adm bar idi. Bu kishi shejqe denshin (zikri talawat – t) liq bilen ömür kechürgen ishan mirghiyasidin welilullaning newrisi ishanjan hezritimning xelipisi idi. Janabi ali zamanida kashigherde wapat boldi. Yene molla abdulbaqi haji mufti digen kishi bolup, bu eqil- parasette tengdashsiz , dana, fuquha ilmining halimi, tengdashsiz sha'ir we kitap yazghuchi bolup, öz waqitida goya bir ulugh padishadek idi. Hemme waqit neghme- nawa we jezmedil araliq bilen yashayti. Bezide birer piyale mey ichip rohini xoshal qilip, shadi- xoramliq bilen bezme qilatti. U nahayti xosh tebi'etlik, xosh munasiwetlik, mert we musapir kishi idi. Tarix hijri bir ming üch yüzinchi yili (miladi 1882- 1883- yili – t) wapat boldi.

Ishan tebeqiliridin yene imam rebbani [213] we mujeddid elif sani hem qutbi ghewis seedani, (yeni janabi ehmet faruqi seherndining [214] newriliridin nasarmesum hezritim digen kishi bar'idi. Bu kishi aqsuda weten tutup, hapizi kalam rebbani ziyaretliri blen shughullinip we uninggha chin ixlasi bilen ishinip, neqi ispat qilip, da'im sejid bilen shughulinatti. Tarix hijri bir ming ikki yüz toqsan ikkinchi yili (miladi 1875- yili – t) aqsuda wapat bolup, shu jayda depne qilindi. Yene bu xandanlardin hezret kalanning perzenti we allaning peziletlik wastisi bolghan sadiq hezritim digen adem idi. Bu kéchiliri uxlimay kalami shérip oquydighan, da'im ziyaret bilen shughullinidighan, uchuq qolluq, ghéripperwer, qelender rewish, kembeghel ,mijezlik, padisha süpetlik kishi idi. Bu kéyin wilayet terepke chiqip ketti. Yene wilayetlik molla ibrahim axun qazi esker digen adem bolup, u dindar, sheripetwer, sheri'et alimi we perzgar kishi idi. Yene qipchaq molla naquli axun mufti esker digen kishi bolup, bu toghra niyetlik we shir süpetlik kishi idi. Yene molla sa'adet axun re'is digen kishi hisap ilmige nahayti qiziqatti. Yene bay sayrada qazliq emilige nésip bolghan molla ekrem shah qazi digen adem öz qoli bilen ishlep, ter aqquzup özining ziminini térip yashayti. Bu teqwadar we fuquhashunas alim idi. Tungganilar deslep kelgen chaghda, tungganilarning zulmetlik oqi bilen tarix hijri bir ming ikki yüz toqsan tötinchi yili (miladi 1877- yili – t) gunasiz ölti we shéhitlik derijisige ulandi. Bu chaghda kucharda molla yüsüp axunum qazi kalanliq mensiwige nésip boldi. U fuquha ilmini sherhiligüchi we tekshürgüchi hem usta natiqlar qataridki kishi idi. Uning mixezi nazuk, sipayi tebi'etlik kishi idi. Bir yildin kéyin xizmitidin boshitildi. Kéyin yene merhemet qilip, aqsuda qazi mutleqliq emlini berdi. Kucharda bolsa molla alla yar axunumni qazi kalan qildi. Bu alim mömin, dindar, sadda, fuquhachi, diyanetshu'ar, temkin kishi idi.Uning qaziliq hökümliri peyghember sheri'etliriee, emiri shéripler, imamlarning tutqan yollirigha muwapiq bolup, özi nahayti gheyretlik kishi idi we u menki bu herplerni yazghuchining ustazi we bash qoyidighan pishiwasi idi. U tarix hijri mir ming üch yüz tötinchi yili (miladi 1886-1887- yili - t) herem shérip ziyaritidin yan'ghanda enberser digen jayda wapat boldi. Uning yene bir inisi molla eli haji axunum bir mezgil elem boldi. Bu molla, xushxuy we xush sözlük kishi idi. Yene mola aldulqadir axun muxti digen molla fuquhar sheri'etshunas, xush tebi'etlik, xush mu'amililik, sha'irliq ilmige mayil, bezme arliqqa qayil bir kishi bar idi. Hazir u kishi hayat bolup, qazi kalanliq mensiwini ötimekte. Korlida bolsa molla exmet axun digen kishi qazi kalan idi. Buning ilmi azraq, insap diyanetliri toliraq kishi idi. Turpan'gha qazi sorx abi digen kishi qazi kalan qilip teyinlendi. Bu molla, dindar, fuquh alimi, teqwadar kishi bolup, mijez shéripliri nazuk, gheyretlik we chus adem idi. Biraq, mensiwidin tézla bikar qilindi. Uning ornigha turpanliq molla tümür axunni qazi kalan qildi. Bu molla, fuquha ilimini sherhiligüchi, dindar, perzgar kishi idi. Uning perzgarlighi shunchilik idiki, hékim xan törem turpan'gha hakim bolghan bu zaman qalaymiqan, inqilapchilar partlighan bir chaghda, u hékim xan töremdin bir ming besh yüz qizil tilla amanet alghan iken. Buni qayturghiche maliman bolup, otturdin on ikki yil ötüptu. Andi qazi kalan «bu waqitqiche bu amanetni izdep kishi kelmidi, hayat chéghimda bu amanetni tapshurup bergach, herem ziyaitige muyesser bolup kéley» dhp turpandin chiqip ferghane wilayitige kélip, hékim xan töremning huzurigha kirip, bu amanet alghan tillani aldigha qoyghanda, törem «bu qandaq nime? Qachan amanet alghansiz» deptu. Chünki, bu ish uning isidin chiqip ketken iken. Qazi kalan weqeni bayan qilip, özini tunushturghandin kéyin, törem andin qazi kalanni tonup, tehsin-aprin oqup, «ushbu zamandimu bundaq insap- diyanetlik adem bar iken,ésimdin chiqiptu» dep xosh bolup, du'a qilip, bir echche kün toxtitip méhman we ziyapetlerni qilip yolgha salghan iken. Turpan bilen ferghane wilayitining arlighi eqelli atmish künlük menzil idi. U semerkentke barghanda késel bolup wapat boldi. Bu chaghda uning oghli bille hemra iken.U oghligha «mubada men heq ta'allaning hökümige boy sunsam, sen bu jaydin hejige barsang rawa bolmaydu. Turpan'gha bérip, senmu öz heqqingni ayriwélip, öz pulung bilen hej qilsang bolidu» dep wesiyet qilip alemdin ötken iken. Oghli dadisining emiri boyiche turpan'gha qaytip kélip, öz heqqi bilen hejni ada qilip keldi. Yene molla sayit axun dep bir ölima kishi bar idi. Hemme ilmde mahir, sewiyisi déngizdinmu chongqur idi. Nurghun ilimlik taliplar bolsa «bu kishining ilimi xuda teripidin biwaste bérilgen» deyti. Bu kishi ömür boyi dersguyluq bilen ötti. Yene es'habul keheb sheyixliridin molla polat sheyx digen ezi, mötiwer we bay bir kishi bar'idi. Uni aq öylük qilip aqsuda toxtatt.

Gepning xulasisi shuki, bu yette sheherde yuqirida bayan qilin'ghan mezkar ölima we salahiyet igilridin bashqa yene etiwaliq alimlar we pazillar tola idi. Lékin sözimizni shuning bilen bes we kupaye qilduq. Bu zamanda yurt sorap, hakimi wilayet bolghanliridin yene kashigherde alash biy daxua, yarkentte muhemmet yunusjan shaghawul dadxua, xotende niyaz hakim bék digenler bar'idi. Bularning zikiri öz hörmitide bayan qilindi. Aqsugha eng deslep hékim xan törem hakimliq qildi. Ikki yildin kéyin molla jiyen mirzabéshini hakim qildi. Bu aqusni on ikki yil soridi,. Andin kucharliq abdulraxman dadxuani hakim qildi. Üchturpan'gha muhemmet baba toqsabiyni hakim qildi. Bay sayramgha muhemmet imin toqsaniyni hakim qildi. Kucharliq is'haq xojamni hakim qildi. Andin amil xan töremge inayet qildi. Turpanni hékim xan töremge höküm qildi. Ürümchini tungganikenje axun'gha yarliq qildi.

Elqisse, ataliq ghazi (alla uning yatqan ornini nurluq qilsun!) yurtdarliq ishlirining hemmisini özi qilatti. Dana we pazil kishlerdin ashkare halda birer wezir teyinlimidi. Lékin, u memilketdarliq ishlirini hel qilish, qiyin mesilini bir terepqilshi, emeldarlarni teyinlesh we ornidin qaldurush qatarliq ishlarning hemmiside dindar, hushyar mirzilar we tejiribilik kishlerni, xuddi wezirlerning ornida körüp, shularning meslihiti bilen bir terep qilatti. Emeldarliq, döletwazliq, puqraperwerlik ishlirining hemmisinila ularning pikri boyiche ijra qilatti. Yurtlarning barliq kirim- chiqimliri, emira'ilar, leshkerler sani, at, yaraqlarning hisawi, ghezne, ishxana, ashxanilarning xirajet serpiyati qatarliq ishlar mirzilarning bashqurushigha bérilgen idi. Hökümdarliq ishlirini asasen mirzilar bir terep qilip, andin janabi aligha melum qilatti. Erzichiler we elchilerning ishlirimu mirzabéshilar arqiliq hel qilinatti. Janabi alining hoquqidin qalsa, mirza béshilarning hoquqi chong idi. Mirza béshilarning izzet we hörmiti nahayti chong idi. Lékin ular ghezep siyasettnmu xali emes idi.

Büzrük xan törem janabi ali deslep kelgen chaghda, molla yaqup mirza béshi digen adem uning bille kelgen idi. U eqil- parasette tengdashsiz, munshi xettatliqta oxshishi yoq idi. U üch yil miqdari mirziliq emelni ötidi. Andin késel bolup wapat boldi. Uningdin kéyin mirza baratni mirza béshi qildi. Lékin u ish élip baralmidi. Andin molla eysani mirza béshi qildi. U rawaj tapalmidi. Aqiwet kashigherliq haji elem axunning oghli muhemmidin mexzumni mirza béshi qildi. Uning meshhur isimi mirza fersex idi. Chünki, u kashigherdin turpan'ghiche bolghan yollarni fersex qilip, (ölchep – t) tash toxtitip kelgen idi. U nahayti hushyar, tejiribilik, qawul, zirek, téz qelem we munshiiqqa risaliler yazghan, hemme ilimde dana we hemmige maqul kishi idi. Yette xil til biletti. Alte tayipining xétini yazatti we oquyti. Uning yénida yene buxaraliq molla kamal mirza, tusluq kamalidin mirza, molla barat mirza, ewliya mirza, katta xoja mirza, shadi mirza, kashiq xan töre qatarliqlar bar idi. Uningdin kéyin merghilanliq zeynul'abidin mirza digen kashigherge keldi. Bu zatning teripi yuqirida bayan qilindi.

Bék bechche hökümetning axirqi chaghlirida, mezkür mirza béshini qiriq atliq yigit bilen xaqani mensepdarlirigha we zungtung darin'gha elchi qilip mangdurdi. Qoral- yaraq bilen kélip maralwéshidin ötkende, zungtung darinning chapawul chériklirige uchrap, bir- birining meqsidini uqushmay, til- zuwanlirini bilishmigenliktin, zungtung darinning chérikliri qoral- yaraqliq bu ademlerni körüp oq chiqiriptu. Mezkür yigitlerning hemmisni yoq qiliptu. Mexzumning aghizigha oq tigip, boghuzida toxtap qaptu. Bu bihush bolup yatqanda, zungtung darin yétip keptu. Uninggha janabi alining gheznichisi hushur mehrem, aqsuluq sidiq békler tilmach bolup kelgen iken. Ular buni tonup zungtung darin'gha melum qiliptu we «bu kishi law padishaning (kona padishaning – t) katta adimi idi. Bek tinch adem idi» digende, u «andaq bolsa men chüshken yerge tinch élip barsun» dep buyruptu. Élip barghandin kéyin, jarahetchi bir xitay hazir qilip söz sorisa, jawap bérelmey, ima- isharetler bilen «manga duwet, qeghez, qelem kérek» deptu. Bularni keltürgendin kéyin, muddi'alirini xetke yézip bériptu. Xet mezmunigha qarap turup «ulugh xanning mensepdar we chériklirining kelgenligini anglap, bilip turup, qoral- yaraq bilen ulargha duchar bolghining qandaq» dep sorighanda, u xetke yézip, « méning xewirim yoq, bék bechche özidin qorqup, méni elchi qilip buyrighan iken»digende, bu «séni ölsun dep buyrighan iken» dise, yene xetke yézip «bék bechche yash idi, yashliq qilip bimeslihet méni buyrudi, barmaymen digili bolmidi» deptu. Bu «rastingni éyt» dep qayil bolup adem qoshup, kashigherge élip barsun dep, yolda xejleydighan kümüsh i'am qildi we kashigherge barghanda, uninggha obdan jay- makan teyinlep, wezipe mu'ash belgilep, töt- besh künde söz sorap iltipat qilip turdi.

Axiri qishning soghaqliri öz makanigha ketti. Bahar künliri keldi. Paxtek, qush- qumriler sayrashqa bashlidi. Mexzum mrza béshimu sözge kirip, «emdi yurtumgha chiqip ketsem» dep erz melum qildi. Zungtung darin «chérikler sizni bilmey étip qoyuptu, könglingizge almay, razi bolup epu qiling» dep özre- xaliq éytip, ikki yüz ser kümüsh we at bérip, ferghane wilayitige kétishke ruxset bériptu. U yaxshiliqning esratini bu alemde körüp, merghinan'gha saq- salamet bérip, uruq- quyashliri bilen körüshüp, herem shérip ziyaritige muyesser bolup, murat- meqsetliri hasil bolup, yene yénip kélip merghinan'gha wapat boluptu.

Yene nejmidin mirza, haji artuq mirza, molla eysa mirza, molla qasim mirza, molla kérem mirza qatarliq köp mirzilar bar idi. Yene tashkentte ghazi ataliqqa mirza béshi bolup, andin merghinan'gha hakim bolghan we kéyinche molla alim qul emiri leshker xotendiki haji padishagha mirza béshi qilip ewetken we qaghiliqqa hakim bolghan qana'etshah digen kishi bar idi. Hisar bék zadiliridin mirza bababék hisari bolsa janabi ataliqning permani bilen aqsugha zakatchi qilip teyinlendi. Üchturpandin korlighiche bolghan jaylardin zakat yighish we zakat élishqa buyruq bérish, qarawullardin ötidighan yol xéti qatarliqlargha del bu zakatchining möhri bésilatti we uning permani bilen bir terep qilinatti. Bu mömin, dindar,insapliq kishi idi. Her heptide qur'ani kérimni bir qétim we dalayilni bir qétim xetme qilip chüshüretti. Mezkür kitapni yazghuchi menki kemine molla musa eysa xoja sayramimu mezkür zakatchining xizmitide yette yil ishlep, ömrümni ötküzdum. Uning taharetsiz yerge qedem qoyghanlighini körmidim. U qish we yazda soghaq suda taharet qilatti. Nazuk sheri'etke qilichlikmu tajawuz yaki xilapliq qilmayti. Bir hujirini peqet talawet qilishqa teyinligen idi. Bu hujirida ikki xam xish, ikki parche bora, bir parche kalami shérip, bir parche dalayil, bir dane réhildin bashqa hich nerse yoq idi. Bu öyge mendin bashqa ademning kirishige ijazet bérilmeyti. Hawa soghuq künlerning biride, bir muhim ish üchün uning yénigha kirsem, u yéngila taharet alghan iken. Taharet suyi uning burt, saqal we qash, maqalilirida muzlap qaptu. Men chiqip bir xufunggha jiq kömür sélip ot yéqip, is- dutlirini chiqirip, kötirip kirip aldigha qoydum. U qol we yüzlirini bir qatar étiwétip, du'a qilip turup «ey botam, bu otni élip chiqip özengler isininglar, méni bundaq rahetke adet qilip qoymanglar» dep chiqirwetti. U qur'an talawet qildighan öyge zadi ot qalimayti we «yéshim atmishqa yetti, aqni qara qildim. Qarni aq qildi. Ömrümni gheplet bilen ötküzdüm, dergahi ilagha qaysi yüzüm we qaysi közüp bilen bérp, uning jamaligha qandaq qaraymen, ömrümning axirida aq saqlimni qizil qan'gha boyap töhpe qilip élip barsam, bir ghazat qilip ötsem» dep yighlap- yighlap, köz yashlirini xuddi yamghurdek tamche- tamche qilip töketti. Men kemine öz könglümde «mubada xitay kelse janni saqlash üchün qaysi dawan yaki qaysi qarawuldin éship kéter ikensiz» deytim. Axiri u yarkentte kapirlarning qolidin sherbitini shahadetni ichti we muradigha yetti. U tola kéchilerni uyqusiz talawet bilen ötküzetti. Talawettin bashqa ishlarni kem qilatti. Neqil qilishlargha qarighanda, xitaylar qadir quli bék, amil xan töre, muhemmet imin toqsaniy, qari muhter bashliq on yette katta békni bir künde shahadetlikke yetküzgen iken. Bularning ichide mezkür zakatchining béshi ténidin juda bolup, nechche sekrep, qattiq awaz bilen qaqahlap külüptu. Buni körgli chiqqan xalayiq anglap we heyran barmaqlirini tepekkür chishlirigha qoyup chishlep, tehsin- aprinlarni oqughan iken. Buninggha jallat kapirlarmu heyran bolup qarap turghan iken. Yarkenttin kélip bu weqeni manga sözlep bergen ishenchilik sodigerler mendin «bu zakatchida qandaq yaxshi karamet we xislet bar idi. U qandaqche mundaq boldi» dep mahiyitini soridi. Bilgenlirimni bayan qildim. Ular aprinlarni qilip du'aghad qol kötürdi.

Shu sa'adet eser we dölet yar zamanda, hushyar mirzilarning xus insha we qelemlirining sözlerni tertipke sélish we tizish usuli goya mirza abdulqadir biydili errehemening [215] xet we söz uslubigha oxshash bolup, ularning her bir heripidin gül yüzlük bir mehbub, her bir chékitliridin bir süzük le'ile peyda bolup, oqughuchilargha goya bir baqi jahandek seyir- tamasha qilip, körgüchilerning közlirige roshen nur, köngüllirige heddidin artuq xoshaliq bexsh we ata qilatti. Bu tedbirchi mirza sahip we depterchilerning xosh qelemliridin chiqqan güzel we shirin sözlerning her bir heripi bolsa puqralarning mol me'ishiti we parawanliqigha sewep bolatti. Uning her bir chékiti bolsa köngüllerning teshwishlirini ornigha chüshürüp, xatirjemlkning peyda bolushigha sewep bolatti.

Bu chaghda yene bezi bedbex mirzilar bar idiki, ular bolsa zalim, xiyanetchi, insapsiz ademlerdin ibaret bolup, birni on qilishtin qorqmayti. Ularning qelimi bolsa goya bir chayanning chéqishi yaki bir jarahetchining zeherlik neshtirige oxshayti. Dimek, u zaman mundaqlardinmu xali emes idi.

Elqisse, u adalet intizam we aqiwiti xeyrilik zamanda, janabi bedölet ghazining ali derijilik we intizam aqiwetlik eskerler tebeqisi ichide muhemmet nezer bék, qadir quli bék digen ademler bolup, bular nesep jehette ferghinane wilayitidiki baburiye [216]xanlrining neseplirige mensup idi. Xuday quli textide olturup, andin texttin chüshti. Buning nami bolbaqchi xan digen isim bilen meshhur. Yene ilgirki xoqend xanliri zamanisida xizmet qilip, xanlarning mubarek nezerliridin ötüp yurt sorap, isilzadiler qataridin orun alghanlardin mirza ehmet qushbégi, nar muhememt perwanichi, baqi bék dadxua, mirza baba dadxua, peyzulla dadxua, qosh dadxua hemdem batur béshi, mirza qasim muhter, buxaraliq abdul ghappar bék, hisarliq muhemmet imin bék, xoja nezer bék boxche, berdar hödeychi qatarliq isil katta bék we békzadiler tola idi. Bular janabi alining mubarek döletliri sayiside xatirjem we izzet, abruy bilen uning obdan emira'iliri bolup ömür kechürdi

Bulardin bashqa yene emilidin bikar qilin'ghan, emma tejiribilik isil emira'ilermu tola'idi. Shuning bilen teng yene jeng- urush künlirini tamasha we bezme qatarida körüp, belki uningdinmu artuq bilip ish qilidighan emiri leshkerlermu bar'idi. Buning ichide janabi ataliq ghazining perzet rishtisi bolghan bék quli bégim bolsa, u chaghda emirul emira we leshker béshi idi. Ikkinchi oghli heq quli bégim emiri leshker idi. Mirza ehmet qushbégimu emiri leshker idi. Burunqi xanlar zamanida tashkentni nechche yil sorighan we ferghane wilayitidin kelgenlerning ichide, bu kishidek katta we chong emeldar yoq idi. Janabi ali bu kishini emiri leshker qildi. Lékin öz- özidin endishe qilip, bir mezgil nezerbette tutup, yene uninggha méhriban bolup, emiri leshkerlikke teyinlidi. Buning zikri yuqirida bayan qilindi. Qipchaq ömer qul dadxua digen kishi bar idi. Bunimu emiri leshker qildi. Bu eslide ferghane wilayitidiki xanlarning huzurida chong emeldar idi. Bu on töt yil emiri leshker bolup, dölet iziti bilen yurtigha chiqip ketti. Uning ornigha abdulla pansetni emiri leshker qildi. U bir nechche yil xuddi rustimi dastan we sam nerimanliridinmu artuq ishlarni qildi. Axiri közi nurdin qaldi. Bir nechche mudettin kéyin uninga ikki yüz yambu in'am qilip, adem qoshup, belxdiki mazari shéripke mangdurdi. Uning ornigha bechche batur pansetni emiri leshker qildi. Bu janabi bedölet ghazining qol astida ösken idi. Yene qipchaq turdi qulini emiri leshker qilghan idi. Bu kéyin ornidin boshap kucharda turdi. Bu mömin musulman, dindar we talawettin bashqa ishlar blen kem shughullinidighan kishi idi. Bu janabi ali terpidin aqsuda salam taghisi we özining orunbasari qilip teyinlen'gen idi. Yene awghan jamidar dadxuani emiri leshker qilip, top, zembirek serwazlirining üstige qoyghan idi. Bu saq- salamet öz yurtigha qaytip, herem shéripning ziyaret alilirigha muyesser bolp, meqset- muradigha yétip, wapat boluptu. Yene kichek lawur, abdulrehim pehliwan, ömer xoja ishan, töre, qul lawur, muhemet ependi, xélil ependi qatarliqlarmu emiri leshkerlik derijiside turghan idi.

Yasawulbashlar jamesidin katta emeldar we emiri leshkerlik derijisige kötürülgenlerdin turap xoja yasawulbéshi digen bar idi. Kéyin u bikar qilinip, ornigha muhemmet qawul bék yüz béshini yasawul bashi qildi. U ismi jismigha layiq nahayti qawul kishi idi. Yaydi urushida oq tégip öldi. Yene korla hakimi niyaz muhemmet toqsabiyni emiri leshker qilip dawanchinda qoydi. Heyder quli panset, eshmuhemmet panset bashliq alte pansetni uninggha hemra qildi. Bular xitaylarning qoligha chüshüp, shahadetlikke yetti. Yene batur we namliq pansetlerdin ezim qul panset digen bar idi. U gumadida xitaylar bilen urushup, bir nechche yigiti bilen shahadetlikke ulandi. Kérim bay dadxua, kérim bay mirza, shir muhemmet pansetlermu axirida emiri leshker boldi. Mirza béshimu panset, emiri leshker qatarliq menseplerde bolghan, molla pazil qari bolsa kélishken munshi idi.

Yene örgench békliridin mehmut bék örgenchi bolsa chong panset, mömin, dindar, gheyret- shija'ette biguman kishi idi. Ora töpe begzadiliridin eli bék panset, welilulla pansetlermu katta we yaxshi ademler idi. Yene ubulqasim panset, asamidin panset, alim bay panset,eyt muhemet panset, baqi bék panset, mir kérim qurchi, bay muhemmet parash béshi, kashigherlik axun panset, nuruz panset qatarliq panset, lawur, serjengler bolup, omumen altun kemer we oqdanliq panset, emira'illar ikki yüzdin artuq idi.

Alte sheher ademliridin niyaz hakim békning inisi muhemmet imin bék emiri leshker idi. Tunggani maaolaye, yéng musulman xudaloyelermu emiri leshker idi. Tunggani we yéngi musulmanlarm,u yene bir munche panset, emira'i, yüz béshilar bar idi. Aqsuluq abdulraxman dadxuaning oghli hapiz bék digen panset bar idi. U molla ölima bolup, shu zamanning ölimaliridin kem emes idi. Limiy peziletlerdin xali emes idi. Deslepte u dadisining xizmitini qilip, bille hej islamini ada qilip keldi. Bu yilmu herem shérip ziyaritige muyesser bolup keldi. Lékin pelek weziyiti hapiz hajining teb'et-idraklirige muwapiq kelmigenligi, zamane ademlirining pé'il etiwarimu uning nurluq mijezige yaqmighanlighi tüpeylidin, u sheherni tashlap sehrani xalidi. Bir nechche muddettin kéyin sheherning ulughliri uni qayturup kélip, qazi kalanliq mertiwisige teynlidi. Hazirmu qaziliq ornida turmaqta. Yene kucharliq qadir panset digen bar'idi. Xitaylar kelgende az waqit mensep tutti. Andin herem shérip ziyaritige seper qilip wapat boldi. Buning zikri yuqirda bayan qilindi. Yene shehyarliq memur panset digen adem xaqani chini leshkerliri we mensepdarliri kelgendin kéyin, emiri ita'ettin chiqip, öz béshimchiliq qilip, sünnet yoli we razilighini saqlap, hijretni ixtiyar qili, bir munche ademliri bilen köchüp herem shérip ziyaritini közlep, shehyardin qozghilip, aqsu tewesidiki awat digen jaygha kelgende, zungtung darin bir kéchide leshkerliri bilen bérip, ademlirini tutiwaldi. Mezkür panset bir nechche adimi bilen qéchip yarkentke barghanda tutuldi. Mensepdarlar aldigha élip kirip, nurghun sözlerni qilip, «emdi yene nime meqsidingiz bar» digended u «ataliq ghazi bergen étimni we qoral- yaraqlirimni bersingiz, siz chérikliringiz bilen bir katta uchuq meydan'gha chiqsingiz, u yerde men chérikliringiz bilen urushup ölsem digen arzu- hewisim bar, buningdn bölem meqsidim yoq» deptu. Mensepdarlarning nahayti gheziwi kélip, ammigha ibret qilish üchün, öltürüp béshini késip, aqsu, kuchargha apirip shöhret qildi. Yene aqsuluq mughenni exmet axun binni molla rustem digen adem bar idi. Bu janabi ali bedöletke yigit we mehrem bolup, u janabi alidin zadila ayrilmaydighan yardemchi idi. U turpan we ürümchi urushlirida janabi ali bilen yette yil miqdari bille boldi. U neqili hikaye we xewer qisslerge nahayti usta adem idi. Ürümchi xewerliri we bashqilarning digenlirige sélishturup tehqiqlap, bu wereq sehpisige békittim. Chünki, bir kishining hemme jayda hazir bolup köz bilen körüshi hem weqelerdin toluq xewerdar bolushi mümkin bolmaydighanlighini hemme eqil igilirige roshen we ashkaridur- wessalam.


*****
 
19


Feghfurchinining büyük ita'et yarlighi boyiche katta mensepdarlarning bu yette sheher zimini belki moghulistan tewesige ikkinchi qétim istila qilip, özining mülki mirasigha yene ige bolghanlighi weqe- ehwallirining bayani



Iptixarliq ezizi dostlar we xush lezzetlik ali muqtar buraderlerning qelbi iz'harlirigha roshen we étiwar bolghayki, bundaq qisse, epsane we xewerlerge qarighanda, xaqani chini iqlimning xani dawang [222] zamanda, xaqani memlikitining tewesi nahayti tinichliq, memurchiliq bilen ötken we uning etiraplirimu amanchiliq bilen yashighan iken. U ottuz ikki yil [223] hökümran boluptu. Andin kéyin shenfung xan on ikki yil [224] xan bolup ötüptu.Bu künlerde jen moza digen tayipler xanliq taliship jeng-jidel peyda qiliptu. Andin tungjirxan [225]texitke chiqiptu. Bu xan texitke chiqip yettinchi yili [226] yette sheherdiki tunggani tayipliri bash kötirip, ita'ettin chiqti. Bu weqeler mezkur kitapning muqeddime axirda bayan qilindi.

Tungjirxan dewirde xaqaning chinining etirapidiki yurtlar nahayti parakende boldi.Xan qur'endaz-palchi, munejim-yultuzshunaslarni hazir qildi. Xanning teliyni sinap, yultuzlarning palgha chüshken urun we derijisini mulahize qilip, yultuzlarning körünüshi we yönlishini tekshürüp, sinaqlarni qilip ”bu ulugh xan xanliqini bérp, yerning astigha kirmigüche, xanning yurtidin yamanliq we shumluq zadila kötürülmeydu. Pelekning weziyti we yultuzlar körsetken delillerdin buni körgili bulidu“ dep melum qiliptu. Xan palning mezmunigha qarap, öz paytextidin bir potey yiraqliqtiki ejdadlirining görüstanlighigha bardighan bir lexme kolitip, yol peyda qilip, xanliqni oghili, yeni xanzadiler bolghan kangshüy [227]digen'ge bérip, bashlirini chüshürtüp berehmen[228] shekilige kirip,”emdi méning yer yüzide yürüshüm haram boldi digen eqidisi bilen yer astigha kirdi we bu görüstanliqtin chiqqandimu, kishige körünmeydighan boldi“ dep hékaye qildu. Paytexittin görüstanliqqa bardighan bu lexme ilgirki xanlar zamanidin bashlapla bar idi. Eger her qandaq chaghda yuqirqidek weqe yüz bersila xanlar ene shundaq qa'ide- yusunlarni qilatti deydu.

Lékin, kangshüy xan téxi kichik bolup, üch yashta idi. Jungtang zunduliri ( orda emeldarliri yaki bash walilar-t) öz qa'ide we nalayiq eqidiliri boyiche asmandin bir yash tilewélip xan'gha bériptu. Xan töt yashliq buluptu. Zimindin bir yashni tilep élip xan'gha bériptu. Xan besh yashliq boluptu. Anisi bir yash bériptu, xan alte yash boluptu. Jungtang zunduliri bashliq emeldarlar bir yashni tartuq qiliptu, yette yashqa kiriptu. Shuning bilen xanimiz yette yéshida texitke olturdi dep eqide étiwar qilidiken. Lékin, ansi quchaqqa élip olturup, xanliq hökümni jari qildiken deydu.Bu riwayetning rastliqigha peqet riwayetchining özila hödde qilidu.

Intizamliq we adaletlik bu zamanda, yene qur'e'endaz munejjimlerni hazir qilip, qur'e tashlap, xanning teliyni körüp, ana-adimzat, ösümlük –nabatatlargha shahit yultuzlargha nezer sélip, ularning waqit we ornini mulahize-sinaq qilghandin kéyin ”hazir ulugh xanning yultuzi yuqiri derije we mertiwige chiqiptu. Teliyi ong we üstün iken, düshmenlirining yultuzi töwenleptu. Yurti tinich, pelek weziytining delillishi we yultuzlirining ehwaligha qarighanda, ejdadlirining mülki-miras yurtliri yene ikkinchi qétim uning qol astigha kirip turuptu. Shunglashqa her qandaq terepke chérik mangdursa, jezmen ghelbe qilalaydu“ digen mezmunda eriz melum qiliptu. Bu chaghda jungtangning li xungjang[229] bashliq wezir, bashqa katta emeldarliri ulugh xan'gha qarap ”gherp tereptiki lenjuséng qatarliq köp sheherlerni tungganlar igellep ghalip bolup, yurt, puqiralarni xarap we weyran qiliptu. Ilixoni orosiyeler ishghal qiliptu- nenlu bachingdiki ( jenubi alte sheher-t) chentulargha ( aq dastarlar yaki musulmanlar-t) gherp tereptin bir adem kélip padisha bolup, hökümranliq qilip turuptu.Ulugh xanning döletliride bu tereptiki düshmenler yoq boldi.Qedimki zamandin buyan ulugh xanlarning hökümranlighi we qol astida bolup kelgen gherp tereptiki yurtlargha chérik ewetip, u jaydiki ushshaq puqralarni yoqlisaq“[230] dep melum qildi. Andin ulugh xan ”andaq bolsa chérik bérip, mezkur sheherlerni tépip alsun, eger ular urushqa chiqsa urushup alsun, urushmay el bolghanlarni yurt qilsun,ata-bowilirimdin qalghan bir pung ziminimni bir ming chérik yoq bolghiche urushup élip, düshmendin xali qilsun, men bolsam ulugh xan, ushshaq puqralirimning gunasidin ötüp epu qildim“ dep kengchillik qilip yarliq qildi. Chéng jangjünni[231] qiriq ming chérik bilen iligha buyrudi, loshé darénni yigirime besh ming chérik bilen nenlü bachinggha buyrudi. Nusret eserlik bu mensepdarlar ghelbe eserlik chérikler bilen lenju séngigha kelgende, lenju séngining zungdusi zungtung darénni[232] yigirime ming chérik bilen loshi darén'gha qoshti.

Elqisse,anglimaq kérekki, tungganlar feghfurchinining ita'itidin chiqip, öz ichidiki maxalung digen ölmasini xan kötirip, uning alahide yarliq hökümlirini jari qildi. Bu weqeler yuqirda mezkur kitapning muqeddime axirida bayan qilindi. Mezkur maxalung yoqalghandin kéyin, uning baturliridin daxu, shoxu digen dangliq ikki batur tungganlargha bash bulup, xitay ehli bilen urushup, bezide ghalip, bezide meghlup bolup, qéchip yürüp, lenjuséng etirapidiki sheher we sehrayi kentlerde, on yil, belki on ikki yilghiche xitaylarni bulap-talap ötken idi[233] bu chaghda ular ulugh xanning yarlighi bilen mezkur chériklerning lenjuséngigha kélip orunlashqanlighini anglap, bu jaylardimu turalmay, qamulgha chiqip, ikki ayche turup, qorqup endishe qilip, qamul ehlinimu qorqutup, zorluq bilen chong-kichik on minggha yéqin ademni heydep, turpan'gha chüshti. Bu weqe bayan qilin'ghan idi.

Bu künlerde ulugh xanning chérikliri qamulgha keldi. Ching jangjün leshkerliri bilen shixogha qarap mangdi. Loshi darén qamulgha jaylashti. Zungtung darén guchunggha keldi.[234] U turpan terepke atlinidighan bolup turghan künlerde, ataliq ghazi bedölet ottuz ming leshker we topxanliri bilen turpan'gha kélip chüshti digen xewerni anglap, endishe qilip, lenjuséng zungdusigha ”law padisha ottuz ming chériki bilen özi bash bolup turpan'gha kélip chüshüptu. Küch-quwwiti artuq, qoral-yaraqliri tola, ademliri batur we yamandek melum bolidu.Yene bir munche chérik yardem iltipati bolsa“ digen mezmunda eriz ewetti. Zungdu gungzungbu erizni körüp,”men özem atmish ming chérik bilen atlandim, endishe qilmay ,meqset, muddi'a terepke qedem qoyghaysizler“ digen mezmunda yarliq keldi. Mensepdarlar we chériklerde quwwet we shija'et peyda bolup yolgha chiqti. Ular qamulda on ayghiche turghandur. Andin loshi darén chong yol bilen turpan'gha kirdi. Zungtung darén ürümchi manas yoli bilen turpan'gha kirdi. Bular turpanda toqquz ayghiche turghan bolsa kérek. Andin ular atlinip korligha chiqti. Ular korlidin chiqqanche daxu, shoxularni qoghlap tungganlar musulmanlarning mal-janlirini bulap-talap weyranichiliq qilmisun hem ular bir jayda toxtap, puqralarning janlirigha qol uzartmisun digen yaxshi niyet we obdan köngli bilen, yigirime künlük yolni on ikki künde bésip, korlidin aqsugha keldi. Daxu, shoxularning könglige alemi ghayiptin bir wehshet-qorqunch saldi. Ular hichqandaq yerde aram élip turalmay, qachqanlarche sheherlergimu kirelmey, közi körgen we qoligha chiqqanliki nersilerni bulap-talap mangdi. Daxu üchturpanni arilap, qaqshal ichi bilen kashgherge kirdi. Shoxu öz ademlirini bashlap, chong yol bilen kashgherge kirdi. Zungtung darén aqsugha keldi. Bu tarix hijiri bir ming ikki yüz toqsan tötinchi yili, yeni at yili mahi shewwalning on yettisi charshenbe küni ( miladi 1877-yili 10-ayning 25-küni-t) qewis pesli idi. Bular bu jayda qiriq künche turup, andin zungtung darén[235] chong yol bilen kashgherge atlandi. Lawying awchu [236] üchturpan'gha bérip, qaqshal ichi bilen kashgherge bardi. Zungtung darén bilen lawying awchu ikkisi kashgherge birla waqitta kirdi. Dung darén bolsa chérikliri bilen yarkentke mangdi. Bu qara chérikler kashgherge kirishi bilen mirza ehmet qushbégi özini ferghane terepke aldi. Dung darén yarkentni bésiwaldi, xotenmu tewe boldi. Shuning bilen bu yette sheher, belki moghulistan yurtigha feghfurchini mensepdarliri ige boldi. Islam nurining sholisini bu zulmetlik bulut xire we qarangghu qildi. Xuddi hediste ”islam ghéripliq halette bashlan'ghan, u yene ghéripliq halitige yanidu“ digendek ehwal peyda boldi.

Daxu, shoxular bashliq tungganilar kashigherge bérip, bék bechchige hami bolup, xudaloye bilen urushup turghan bir chaghda, qara chérikler yétip keldi. Daxu, shoxular chaqmaq qarawuli arqiliq, orsiye ichige qachti. Lékin shoxuning bir munche yigitliri xaqani chériklirining qoligha chüshüp yoq boldi. Daxu qiriq minggha yéqin tunggani bilen orosiye himayisige yetti. Aq padisha ularni öz himayisige élip, öz puqralirining qatarida yer, su in'am qildi. Bularning hemmisila bay, , döletmen hem weli németlik xatirjem bolushti.

Lékin ulugh xanning zeper eserlik chérikliri turpandin chiqip kashighergiche bolghan jaylarni qoligha kirgüzgiche, birer adem ularning yolini tosap oq chiqarmidi. Belki her qaysi sheherlerning mötiwerliri e'yanliri ularning aldigha chiqip, izzet- ékramlirini beja keltürüp, qolidin kélidighanla xizmetkarchilighini körsetti. Lékin, xaqani mensepdarliri her qaysi sheherge kirgende, «yaman ademler bolsa bizge chiqirip béringlar, biz ularni ibret üchün tigh siyasettin ötküzimiz» dep yarliq qildi. Lékin yurt ulughlirining «esli yaxshi erbaplar we yaman ademler özidin endishe qilip qorqup, turalmay qéchip kétishti. Obdan ademler öz jay- makanliridin qozghalmidi» digen geplirini maqul tutti. Mubada «yaman adem idi» dep melum qilsa, bularning jazasini berdi. Lékin, öziche birer ademni yaxshi yaki yaman dimidi. Mujawur yaki musapir we yaki puqra yaki esker bolsun, ulargha hichqandaq dexli qilmidi. Belki «tinch bolup puqrachiliq qilinglar, obdan bolup, könglünglerni yaman qilmanglar, ulugh xan sizlerning ilgirki gunayinglarni . Epu qilip yarliq chüshürgen» dep, her qaysi sheher we sehrayi kentlerge gungsi xetlerni chaplidi. Chong- kichik hemme adem buni oqup xatirjem boldi. Andin kéyin, kashigherge mirza ehimet wang bégimning oghli mirza hemtaji bégimni hakim qildi. Kuchargha yüsüp shang bégini, aqsugha qasim qazibekni, bay- sayramgha muhemmet toxti békni, üzturpan'gha ala'iddin békni, xoten'ge ehmet murap békni, yarkentke toxti niyaz yüz béshini hakim qildi. Chünki, bdk bechche xotenni boy sundurup yan'ghanda, xaqani leshkiri bilen urushimen dep, maralbéshgha ot, boghuz, un, gürüch mangdurung dep shaghawul dadxuagha perman bergen iken. Shunglashqa, u mezkür ot, boghuz qatarliq ashliqlarni maralwéshigha mangdrup, toxti niyaz yüz béshini bash qilip ewetken iken. Bu maralwéshigha kélip saqlap turghanda, ushtumtut zungtung darinlar maralwéshigha yétip bériptu. Toxti niyaz yüz béshi mezkür ashliqlarni ulugh xanning chériklirige teqdim qilip, «ulugh xanning nurghun chérikliri uzun yerdin biz qedimqi ushshaq puqralarni yoqlap tépip élish üchün aqsugha keptu dep anglap, özem déhqanchiliq qilip alghan ashliqlirimni öz uaqlirim bilen qoshup,ulugh xanning chériklirining aldigha chiqip saqlap turghan idim» dep melum qilptu. Zungtuk darin nahayti xosh bolup, «könglüng obdan adem ikense» dem maxtap, mushu seweptin uni yarkentke hakim qiliptu.

Andin her qaysi sheherdiki ashliq sangliridiki ashliqni xetlep, dölet xéniyesige aldi. Yurt we puqralardin élishqa tégishlik bolghan ashliq, otun, saman, béde, ot qatarliq insan goruhigha lazim bolidighanliki nersini xetlep, yurtning ulugh e'yanliri we sodigerlerge chiqardi. Yene ulargha «bu xil nersilerning bazar nerqini toxtitip bersun, biz bu toxtatqan bahagha qarap turup, ushshaq puqralar töligen nersilerge ulugh hich nerse almaymiz. Yene bizge yüz qarap, nerqini ezan yaki kem bahlap, puqralargha wabaliq qilidighan ishlarni esla qilmanglar» dep qattiq tekitlep jaka chiqardi. Lékin békler, ulugh e'yanlanlar ashliqni tartip tiken, chigh, tuzghiche nerq toxtitip tizimgha élip körsetti. Mensepdarlar buni körüp « bu nerqte pul kümüsh bersek, puqralargha wabal bolmamdu?» Dep sorighanda, ular «wabal bolmaydu» dep jawap béritpu. «Andaq bolsa wabal bolmaydu dep kapaletlik qilip chi xet (til xet – t) béringlar» dep buyrudi. Békler «ushbu nerqte pul bérilse wabal bolmaydu, mubada wabali bolsa bizler her ikki dunyada zamindurmiz» dep kapalet qilip, chi xet, yeni höjjet bergendin kéyin, puqra- xalayiqtin nurghun aq, qara ashliq, ot, otun, béde, saman, yaghach, badira qatarliq insan'gha kéreklik nersilerning hemmisini aldi. Toxtitip bergen baha boyiche uning pul kümüshlirinimu qolida toxtatmastin béklerge buyrup turdi. Mushundaq ehwal kem yaki artuqmu bolmay, besh yilghiche bir xil dawamlashti.

Bu chaghdiki yene bir weqe shuki, janabi bedölet aqsu, kucharni igelligende, kucharliq xétip xojamni oghulliri bilen qoshup kashigherge apirip qoyghan idi. Bular ulugh xanning chérikliri kelgende bir terepke qéchip kételmey, kashigherde turup qélip, her qaysi jay- makanlarda mexpi yushurnup bir nechche waqitni ötküzdi. Axiri zungtung darin anglap chaqirtip kélip, köp sözlerni sorap, «bu sheherlerni nime üchün buzup, amban daloye chériklirini yoq qildinglar» digende, u «biz kuchar shehirining téshidiki mazar bagh digen yerde iduq. Bir kéchide tunggani, chento qimarwaz, soko- saltanglar sheherge ot qoyup, amban, chérik, meymenchilerni öltürüptu. Ehmet wang bégimni bizlerge chong bolup bersile dise, u men ulugh xanning iltipatigha yetken. Ulugh bolmaymen dise, tola ademler uni chumaqlap öltürüp qoyuptu. Yene kucharning hakimi bashliq sekkiz béknimu öltürüp, teliqatlirini bulap kétiptu. Üch kündin kéyin, bir munche tunggani qimarwazla mazar baqqa chiqip, bizni öz ixtiyarimizgha qoymay, özlirige ulugh qilghanlighi rast. Biz ulardin qorqup ulugh bolduq. Emma ixtiyar bizde emes idi. Angghiche law padisha bu yurtlargha igidarchiliq qildi. Bizni kashigherge élip kélip toxtatti» dep jawap berse, «u chaghda siz nechche yashta idingiz» deptu. « Atmish ikki yashta idim. Hazir seksen bir yashqa kirdim» dep jawap bériptu. Xétip xojamni kashigher hakimi hemtaji hakim bégimge tapshurup, «ulugh xan'gha erz bérimen, emdi yarliqqa qaraysiz»dep chiqardi. Toqquz aydin kéyin ulugh xandin «qéri adem iken, gunayini epu qildim. Öz yurumgha kétimen dise yol xirajitini bérip mangdurunglar» dep yarliq keldi. Yarliq hökümi boyiche uni chaqirtip, «ulugh xan iltipat qiliptu. Öz yurtingizgha yénip kéting» dep, yüz ser kümüsh xirajet bérip, kuchargha yandurup, qoligha alahide yarliq we ijazet xet bériptu. Andin kéyin oghli mehmudin xojam, hamidin xojamlarmu ijazet xet élip, kuchargha bérip, ulugh- qayashlirigha qoshuldi. Hichqandaq adem ulargha éghiz échip dexli qilalmidi. Özliri nime xalisa shundaq yüridighan boldi.

Lékin, dung darin digen adem öz diniy étiqadigha nahayti mustehkem, musulmanlargha bolghan ichki adawiti küchlük we mehkem, gheyret we baturluqta hemme mensepdarlardin pishqedem, balayi- ezem ii. Sériq qolning hakimi elp bék [237] digenni sella bir gunani bana qilip urup öltürdi. Yene chong padishaning ölügini körsitip perman bersun dep, kashigher ehlini qistap tenglikte qoydi. Ular ilajisiz körsitip berdi. Chériklerni élip chiqip, ataliq ghazining görini achturup, nurghun orunlarni döwlep, uning jesidini köydürwetti. Hich ilaj bolmidi. Buningdin dini sus, esli zati yaman munapiqlar xoshal- xoram boldi. Lékin , musulman süpetlik diyanetlik we aqiwet endishlik xeyrigahlar ghemkin bolup, közliri yashqa tolup, beniyar allaning dergahi teqed dusidin kechürüm sorap du'a iltija bilen shughullandi. Ulugh ölimalar bu ajayip weqeni körgende «bundaq qilish bolsa ölük- morda üchün derije we mertiwe, lékin tiriklerning heqqi üchün zulum we xarliqqa layiqtur» dep öridi.

Bundaq ajayip weqe ataliq ghazi ölgendin kéyin sadir boldi. Ilgirki padisha we xolupa berheqlerdimu sadir bolghan iken. «Tarix restussafa» digen kitapta, muhemet binni xawendishah bayan qilip, abbaslar xelipisining deslepki seffah [238] idi. Yeni abdulla binni, muhemmet binni, eli binni, abdulla binni, abbas reziyellahu enhu xelipilik textide olturdi. U binni omeyye yeni mu'awiyelerning görini échinglar, lékin ömer abul'ezizning [239] görige dexli qilmanglar» dep höküm yarliq qildi. Ular mu'awiyening görini achti. Qewrisidin topa- tupraqtin bashqa nerse tapalmidi. Yezid binni u'awiyening [240] görini achti. Küldin bölek nerse yoq iken. Abdulmülük merwanning [241] göride bolsa béshi, hesham binni abdulmülükning [242] göride bolsa uning jesidi we hemme ezaliri parchilinip, bir- biridin ajrap ketken iken. Bularni élip chiqip köp qamchilap urdi. Andin kéyin ularning jesetlirining asti- üstige ot qoyup köydürüp, külini kökke soridi. Sulayman binni eli, binni abdulla binni, abbas tezilulla enhu [243] beserede [244] hakim idi. U yeni ömeyye ulughlirining gedinige tigh urunglar wep buyruq bérip, ularning hemmisini öltürüp, ülüklirini kocha, yollargha tashlidi. Bu sheherning it we bashqa yirtquchiliri ularning gösh we tériliridin nechche kün behrmen boldi. Yeni ömeyye xelipiliri ewlatliridin muhemet binni abdulmülük [245], ömer binni yezid [246], abdulwahid binni sulaymanlar [247] nahayti bay we eswap mülki heddidin ziyade köp idi. Ularning hemmisinila halak qilip, mal- mülkige sulayman binni eli abbas ige boldi. Yeni ömeyye tayipiliridin ejel yetmey qalghanliri bolsa pékir yoqsulluq kochilirigha kirip, özlirini alemning bulunglirigha élip, mexpi kün ötküzdi dep bayan qilidu. Ey eziz yarenler, bilinglar we agah bulunglarki, u waqit tarix chijrining bir yüz otuz ikkinchi yili (mladi 749-750- yili – t) idi. Shundaqla bu dewr bolsa peyghember eleyhissalam zamandin anche uzun ötmigen, belki peyghemberning sahabilirini körgenlermu téxiche hayat yashawatqan bir zaman idi. Ene shundaq bir zamanda, birer musulman xelipe we padishaning teb'iti yene bir musulman xelipige mundaq ajayip weqelerni qilishni rawa we durus dep körgen tursa, halbuki, u chaghdin nahayti uzun zaman ötkendin kéyinki bugünki künde, birer kapir dinsizning musulman we dindar islam padishalirini yene qandaq xar we étiwarsizliqlargha duchar qilmaslighi mumkin.

U chaghda xitaylar ataliq ghazining jessetlirini köydürdi. Chüki, xitaylarning étqadiche, eger birer yaxshilighi köp, yamanlighi az adem ölse, uning jénini yene bir ademning qosighida peyda qilip, téz waqit ichidila uni yene tughdurup, bu yer yüzige keltürdiken. Eger yaxshlighi az, yamanlighi köp adem bolsa, ular aldi bilen it, ishek qatarliq nersiler bolup tughulup, zimin yüzige kélip xizmet qilip, zimin yüzidiki ademlerning heqqini adaq qilip, andin yene ölüp, bir ayalning qosighigha peyda bolup, yene tughulup kélidiken. Eger u kishining azraqla heqqi bolsa, heqqini ada qilip, andin tughulup kélip, tuxum tughup bérip, heqqini ada qilip, andin adem bolup tughulup kélidiken. Kishining heqqini bermey ilaji yoq. Pul igisining heqqimu esla bikargha ketmeydu digen yaman eqidiliri mustehkem iken, shunglashqa, ular kishining heqqidin qorqup endishe qilidiken deydu. Ularning ataliq ghazining jesidini köydürüshidiki eqidisi bolsa, bu law padishaning jéni yene bir ayalning qosighida peyda bolup tughulup kélip, ikkinchi qétim yene bi'aramliq qilmisun digini iken. Ular bu eqidisini rohning yötkilishi dep qaraydu. Rast yaki yalghanighini alla bilidu.

Elqisse, xaqani mensepdarliri xeqqe besh yilghiche yuqirida bayan qilin'ghan tüzüm boyiche mu'amile qildi. Andin kéyin yurtdarliq ishlirini éniqlimaqchi bolup, herqandaq kishining yer- ziminining az- köplikige qarimay chizilap we punglap we kemlep ölchep, azgha azche, köpke köpche aq yaki qara ashliq, saman qoyup depterge aldi. Her bir sheherning chiqim- kirimini xetlep toxtitip, ulugh xan'gha melum qildi. Ulugh xandin «bildim» digen yarliq chüshti. Her qaysi sheherning mensepdarliri teyin qilip toxtitilghan ashliqni kem yaki artuq qilmay, dölet xéniyisige aldi. Mensepdarlar alwangni on yaki on ikki yilghiche mushu teriqide élip turdi. Belki bu alwangni barghanséri köpeytiwerdi. Hazir xaqani mensepdarliri bu jayni igelligenligige ottuz yildin ashti. Yeni tarix hijri bir ming üch yüz yigirime (miladi 1909- yiligha – t) yetti. Xalayiq shu derijige yettiki, ejdatliridin qalghan mülki miras ziminlirini tashlap, her terepke qéchip ketti. Hoyla- aramliri, herem baghliri, mal- mülki weyran bolup, huqush, quzghunlargha ash , diwe- pirilerge jay- makan bolushqa bashlidi. Ular yurtdarliq alwanglirini töleshke ajiz qélip, yer- ziminni bashqa ademge bikargha bersimu almaydighan boldi. Xaqani mensepdarlirining ichki köngülliridiki muddi'a gherezliri bolsa, chento puqralar we xudasining rehmi- shepqetlirige séghinip, xudasidin bashqa hich mexluqtin yaxshi wapa we ümit tutmisun, peqet biznla azru- hewes qilip, bihude jewri- musheqqetlerni chékip, ömrini zaya qilmisun, yene ikkinchi mertiwe bashqa tayipe we padishalarni telep qilip, bizge nashükürchilik qilmisun, asman we zimin xudasi kimni xalap we kimni ulugh qilip berse, shularning emir- permanliridin chiqmay, sewr qilsun digenliktin ibaret iken. Eger ularning yurt soraydighan muddi'asi bolsa idi, puqra- xalayiqqa munchilik zulum qilishni rawa we layi körmes idi. Belki ular musulman zalimliri yaki xitay emeldarlirining ehwalidin xewerdar bolup, siyaset yürgüzgen bolar idi. Xudawende öz rehmi we peziletliri bilen bu lenti zalimlargha yenila insap we adalet ada qilsa hejep emes.

Ey nadan asi, bimiqdar, xargunakar we bimadar! séning bundaq iqtidarliq padishalar we etiwarliq sahibi yolbashchilirining ishlirigha arliship, ular heqqide söz échishqa nime heqqing we munasiwiting bar? Sen bundaq geplerni qilishqa qandaqmu jür'et qilalaysen? Ey mughenni alimlar, silermu bihude we yoghan sözliringlarni awaylap sözlenglar. Chünki, padisha we hakimlarning hemmisila öz quwwet we shija'etlirimiz bilen sheher alduq dep özlirige ishenche qilidu. Heqiqetni ayrighuchi bolsa, peqet hayat igisi bolghan heqqi allaning özidur. Halbuki, u alemning xudasi öz ilmiy qedemliri bilen islam dinidiki yaki dinsiz kapir padishalarning qaysibiri bolsun, ularning hemmisinla biz mexluqlarning üstige ige qilip ewetken – bes ! shunglashqa, her zaman we her qandaq waqitta padisha we hakimi wilayetler, emeldarlarning insap we adaletliri heqqide du'a qilmaq lazimdur. Eger u islam padisha bolidiken, uninggha du'a qilmaq kérek we uning toghra yoli, insap adaletlirini tilesh lazimdur. Chünki, bundaq padishalarning né'met ilahi jümlidindur.



Nezim:



Heme halgha shükri qilmaq lazim érur,

Ki mubada aningdin olghay yaman.



Ey aqillar, baghwenlerning quruq üstige qoyghan tikenliri, qoychi padichilarning itlirimu né'imet ilahi jümlisidin muhapizet qilip saqlishi bolmisa idi. Qoylirini baghchilarning quruq üstige qoyghan tikenliri bolmisa idi. Miwilirini oghurlardin saqlishi mumkin emes idi. Buningdin melum boldiki, xudawendekéim öz qudriti bilen öz waqtida her qandaq insan xili ichidiki ulughlar neslidin birsini biz mexluqlarning üstige ige qilip berse, barliq puqralar we xalayiqlarning uninggha shükri sana qilp, ular heqqide du'a qilishlirimu lazim tutup bélishke tégishlik ishlar jümlisidindur. Iaha ulughlargha insap we adalet , puqralargha toghra yol ata qilghaysen. Hörmet seyidilmurselin we enbiyalargha mensup- amin !

*****
 
20


Feghfurchinning puqraperwerlik tereptiki adalet- süpetliri, ziminining kengri- chong we ulughlughi, zimin da'irsi teripi heqqide qisqiche we nemune bayani



Rast sözlük yarenler, eqilliq buraderlerning roshen we maqul köngülliridin mexpi we namelum qalmighayki, bu tarixchining muqeddime axirida bayan qilin'ghandek, feghfurchini xani bu sheherlerdiki mensepdarlarning gedinidin aymu- ay pul élip turdi. Buni «choqa béshi» dep atidi hem tuzghiche baj qoydi dep bayan qilin'ghan idi. Buning tepsili bayani buki, aqsuluq molla niyaz axun namliq zérek hem hushyar bir mirza kemine menki bu étiwarsiz qelem tewretküchige öz aghizi bilen shundaq bir qisini hikaye qilip bergen idi. Yeni tarix hijri bir ming ikki yüz atmishinchi yili (miladi 1844- yili – t) etirapida shenfing xan dewride [248] chang muza digen bir tayipe, en'giliye nisarliri we buzulghan tungganilar ulugh xan'gha yupushqan künlerde xan mezkür tayipiler üstige leshker mangdurup, bu nenlübaching terepke ilgirkidek kölen- wezipe ewetishige purset yetmigen zamanlarda, bu yette sheherdiki mensepdarlar «bizmu bu sheherdin kan tépip ulugh xanning gheznisige kümüsh salsaq, puqralarning gedinige pul qoyup baj yighiwélip, buni ulugh xan'gha melum qilip, mensep we abruy tapsaq» dep meslihetliship, aqsuning chingxey ambani men darin digen adem aqsuning hakimi bashliq mensepdarlarni hazir qilip, aqsuning adem we öy nupusini xetlep, her öylük ademge ikki tenggidin mis pul qoydi. Buni «choqa béshi» dep atidi. Ular shundaq qilip, puqralardin on töt ming tengge choqa béshi pulni aldi. Ulugh xan'gha buning rasti melum bolmay we sorighimu qilinmay yoqap ketti. Bir öylük ademning her her ayda ichidighan tuzigha ikki puldin baj qoyup, üch ayda üch dachen, yenei alte pul élishni qarar qildi. Buni hisaplap körgende, pütün aqsu teweligidin bir yilda on besh ming nechche yüz tengge pul yighilidiken. Netijide bu pulni élishqa höküm jari bolup, üch ay toshqandin kéyin, yurtning emeldarliri yuqirqi tüzüm boyiche puqralardin bu pullarni yighiwaldi we uni hakim békning oridisigha élip kélip, bu tuz béjini sanash we saqlashqa péqir molla axun mirzini teyinlidi. Bu pulni turghan künlerde qedimdin buyan ferghane xanlighining aqsuda turup yer- zimin mülkige ige bolghan hem déhqanchiliq qilip ulugh chini xaqanining sanglirigha ashliq töleydighan bir ming besh yüz öylüktin ushuqraq puqrasi bar idi. Ularning bu künlerde mirza bay digen bir aqsaqali bar'idi. Aqsu hakimi mirza baygha «qol astingdiki puqraliringdin her'ayda bir dachendin tuz béji élip xéniyege tapshurisen» dep höküm xet bériptu. Mezkür aqsaqal «kashigherdiki oghlumgha melum qilip, andin kéyin tuz béjini élip bérey» dep, bu höküm xétini kashigherdiki chong aqsaqalgha ewetiptu. Chong aqasaqal buningdin xewerdar bolup, erz qilip, bu höküm xétini yarkenttiki xan amban'gha ewetiptu. Xan amban bu xetni oqup körüp, yenimu rastini biley dep aqsugha mexpi adem ewetip tekshürüptu. U adem yarkentke yénip bérip, weqening rastlighini xan amban'gha melum qiliptu.

Bu künlerde bay hakimi qasim bék mensep toghrisidin yarkentke barghan iken. Bu békdinmu rastini éniqlap chi xet éliptu. Andin u ulugh xan'gha «aqsudiki men darin digen emeldar ulugh xanning shani- shewkitini sundurup, xotunlar ichidighan tuzdin baj éliptu. Bu hal yiraq- yéqin memilketlerge anglansa yaxshi ish bolmaydu» digen mezmunda erz ewetiptu we bu ishning rastini éniqlashqa adem ewetipni tileymen» dep melum qiliptu. Bu ulugh xan'gha yétip, jünle (testiqlinip – t) koy darin digen ambanni tekshürüshke ewetiptu. Aqsuning ambani men darin digen uning yarliq boyiche ehwalini énqlash üchün aqsugh kélidighanlighini anglap, özindin endishe qilip, aqsu hakimi bashliq chong- kichik xitay we yerlik emeldarlardin yetmish ikki emeldarning tilidin « tuzgha baj almiduq, bu bir yalghan söz» dep chi xet aldi. Péqir molla axun mirizidinmu «pul almidim» dep tandurup chi xet aldi. Uningghiche mezkür tekshürgüchi amban aqsugha keldi. Tuz béji alghanliqning rastini puqralardin éniqlap bildi we kemine ménimu söz élip bérip söz soridi. Yalghan sözni rast sözning jayigha epkilish nahayti müshkül boldi. «Rastliq xasliqtur» digen eqidini mehkem tutup, « bir öylük ademdin bir ayda ichidighan tuz béjigha her ayda bir dachendin pul élip manga tapshurdi. Jem'iy bir ming alte ten'ge alte pul élin'ghandin kéyin, ulugh xan bu toghridin kayiptu digen gepni anglap,uningdin artuq pul élinmidi» dep melum qildim. U «bu pul qulungda hazr barmu» dep soridi. Men «bezisi hazir bar» bezisi üstümdiki diwan bégi ötne élip ishletti. Yene buning ornigha pul sélip qoyimiz dep alghan idi. «Bu deptirige yéziqliq» dep melum qildim. U bu sözümning rastilighini üchün chi xet aldi. Aqsuning ambani buni anglap, «men iqrar qilma dise yene nime dep iqrar bolisen» dep kayip, ikki jingliq palaqta seksen tayaq urdi we déngizda mehkem qilip solap qoydi. Arliqta seksen kün ötti. Ulugh xandin «tuz puli tutqan mollini, aqsu hakimi hushur, bay hakimi qasim we diwan bégi molla hushurni iligha élip chiqip, jangjün we xan ambanilar özi soraq qilip, weqetning rast yaki yalghanlighini éniqlisun» digen yarliq keldi. Yarliq hökümi boyiche bu töt kishini iligha élip bardi. Bu künlerde aqsu hakimi hamid taji hakim bégim hakimlighidin bikar bolup, ornigha hushur bék digen kishi ariyet hakim bolup, tamgha tutup turghan idi. Jangjün we xan bashliq on ikki neper katta mensepdar deqemtur qatar olturup, bizdin bir- birlep, nahayti nazuk we inchkilap aldirmay soridi. Bir ayda töt- besh nöwet söz soaryti. Bezi künlerde üch- töt nöwet sorayti. Shundaq qilip sekkiz ay soraq qildi. Shundaq nurghun sözlerni soridiki, buni yézishqa qelem ajiz kélidu. Axiri buning rastini éniqlap, ulugh xan'gha melum qilghanda, ulugh xandin ching xan amban digen'ge «bularni öz yérige apirip, ushshaq puqralardimu sorap éniqlap, bir qarargha kélip, uchur bérilsun» digen mezmunda yarliq keptu. Xirajitige besh ming ser kümüsh yarliq qilip, yene her künlük xirajiti üchün her ötengdin ellik bir kümüsh élishqa yarliq chüshüptu. Mezkür xan amban ürümchi, turpan yoli bilen daghdugha heshemetlerni qilip aqsugha keldi. Aqsu amabani men darin, taji hakim bégim, hushur hakim bék bashliq xitay we yerlik mensepdarlardin yene éniqlap sorap, rastini éytquzup, hemmisidin chi xet aldi. Men mollaxundin birming tengge we yene alte tengge pulning hisawini soridi. Bu pulning hazirigha hazirche we yoq bolghan pulning dérigige pul alghan ademlerni tutup jawap berdim. Lékin bu puldin töt pul kem chiqti. U «nime qilding?» Dep sorighanda, men «ésimge élip andin jawap bersem» didim. U maqul boldi. Axiri bu ikki dachen yeni töt pul üchün yette nöwet katta soraqxanigha élip kirip soraq qildi. Axiri «bu töt pulgha qeghez élip, baj bergen ademlerge baghaq höjjet qilip berdim» dep jawap berdim. Bu sözümni höjjet qilip turup, taji bégimni élip kirip, «baj tutqan bu molligha xéniyidin bergenmu?» Dep soridi. U «qeghez bermigen idi» dep jawap berdi. Xan amban « undaq bolsa qeghez bermigen dep möhringizni bésip chi xet béring» dep chi xet aldi. Andin kéyin mendin alidighan hisap sorighini tügitip, bu soraqning uchurini ulugh xan'gha melum qildi. Ulugh xandin «bildim, méning ushshaq puqralirim üstidiki mensepdarlar, ulargha jewri- zulum séliptu. Men ulugh xan aqsu hakimi, bay hakimi, bay- sayam hakimi bashliq xitay, yerlik emeldarlardin yetmish ikki mensepdarni mensiwidin aldim. Bular hichqandadq mensep ishlirigha arlashmisun. Li fa qa'idisige sélip, maddilirini axturup körsem, bu mensepdarlarni besh ming yolluq yerge yalap, bughup öltürdighan qanun bar iken. Lékin men bolsam ulugh xan, xuddi igiz bir tagh, puqralirim bolsa kichik deryagha oxshash. Men ularning gunasini epu qildim. Ular öz yérige bérip puqrachilighini qilsun. Yene biri men yéngi texteke chiqtim. Bularning gunasini epu qildim» dep yarliq chüshürdi. Bu weqe shenféng xanni oninchi yili (miladi 1860- yili – t) yüz bérip soraq qilin'ghan idi. Soraq tügigiche shenféng xan alemdin ötti. Ornigha tungjr xan bolup, ottursida toluq üch yil ötken iken. Mezkür xan manga rehmi- shepqet qilip maxtap, ottuz ser kümüsh shanglap bérip, puqrachilighingni qilghin dep jawap berdi dep sözlep bergen idi. Menki kemine qelem tewretküchi u chaghda öylen'gen idim. Menmu el qatari üch ayda üch dachen bergen idi.

Ey zamane ademlirining resaliri we dewranining eqilliq danaliri, bu ulugh xanning adaletligi we puqraperwerligi shuningdin ibaretki, bu yette sheher hisawida bir ming tengge alte pulni xitay hisawida atmish ikki yérim ser kömüsh, orosiye hisawida bir yüz atmish som nechche tiyin aqcha hisaplaydiken. Dimek, aran mushunchilik pul üchün , ulugh xan ilidin xan ambani buyrup, xirajitige öz gheznisidin nechche ming ser kümüsh bergenning téshida, parche xirajetliri üchün yene nechche ming ser kümüsh teyinlep, «men ulugh xandin yarliq bolmay turup, menseparlirim ushshaq puqralirimdin her ayda bir dachendin pul élip jewri qiliptu» dep tekshürüp, chingchey amban bashliq üchinchi, tötinchi jereklik mensepke yetken hakim we chong-kichik yetmish ikki mensepdarni mensiwidin aldi. Belki tuz béji tutqan yaki alghan yüz bégi, mu'ezzin, aqsaqallarghiche bikar qildi. Yene ikki dachen üchün nechche kün soraq qilip, rastini éniqlap, bu ishqa ejeplinip, qiyas we itihan közi bilen qaridi. Uning bundaq insap we adaletlirige insap qoshulsun! gerche ulugh xan'gha anglan'ghini bir dachen bolsimu, gheznidin nechche ming ser kümüsh serp qilip, yaxshi soraq qilatti. Biraq, bügünki kündiki mensepdarlar bolsa, xéniye alwanglirini baza qilip, bir puqradin bir ming tengge pulni orun- sewepsiz almaqta. Puqralar dadi- peryadini ulugh xan'gha yetküzelmeydu we anglitalmaydu. Ulugh xan bolsa chongluq qilip, mensepdarlirining xulqi- mijezi we zulum- jewridin xewer almaydu. Bu sözlerni yéziwatqan chaghda, xuddi mushundaq yene bir gep isimge keldi.

Tarix kitaplirida bayan qilinishiche, qedimqi zamanda padisha noshirwan adil [249] ogha chiqip bir kentte qondi. Borchlar ashxanigha tüz teyyarighan iken. Bu ishni sel chaghlap, mezkür kenttin tuz élip ishlitiptu. Bu weqe noshirwan'gha anglan'ghandin kéyin, u baqawul béshi bashliq borchilargha siayset qilip, ularni ibret üchün dargha ésiptu we u «ashxanining tuzi bolsa az we chaghliq nerse, tola ishletkili bolmaydu. Lékin buni yarliq qilmay turup, özige éliptu. Biraq bu ishni sel chaghlap ötküzwetsem, mendin bexselik yüz bérip, puqralarning üstige bu qa'ide resmiy jari bolup ketkendin kéyin, jewri- zulum bille peyda bolidu. Zulumning yiltizi kichik nerse,lékin u patla chong bolup kétidu. Uni kichik chéghida yulup tashlash asan, mubada u yiltizi chong bolup, resmi qa'idige aylinip qalghandin kéyin, puqralargha zulum peyda bolup, yurttin intizam qozghilip ketse, uni jayigha élip kélish elwette tes boldu. Birer tedbir qollan'ghilimu bolmaydu. Her ishqa kichik waqittila tedbir qollinip, aldini élish lazim dep agahalandurdi. Shunglashqa noshirwanni adil» dep atidi. Bundaq dep atashqa yene bashqa sewepler bolsimu, lékin bumu uning bir sewiwi.

Elqisse, bu sözlerni tepsiliy bayan qilishtin meqset shuki, bu chet- yaqa yurtlargha mensepdar bolup kelgen emeldarlarning jewri- zulumliri ulugh xan'gha rasti bilen melum bolmaydighan oxshaydu. Lékin ulugh xan nawada rastini anglap qalsa, uni yaxshi tekshürüp, teptishlerni qilip, puqraperwerlik siyasitini obdan yürgüzüp, heqqani adalitini xuddi aptapqa oxshash hemmige barawer yetküzüp ish köridiken. Shunglashqa, uning adalet netijiliri we xasiyet eseratliri berkitidin yaki yette ming yil mabeynide chini machinning [250] ewlatliri birining keynidin biri xan bolup, ularning xanliq döliti we bextige qusur yétip, padisha padishalarning qoligha ötüp, bashqa texti seltenet qurulghanlighini hichqandaq tarix kitawida uchuq yazghan emes.

Lékin tarix kitapliridiki tizma bayanlargha qarighanda, pishida diyan padishaliridin esker romi [251] digen adem alemni özige qaratqan bir padisha bolsimu, lkéin u aqiwet feghfurchini bilen doatluq ornitip, sülhi türüp yandi. Yene kéyinki peyghember axir zaman dewridiki padishalardin bolghan chin'giz qa'an bir munche yurti özige qaratqan bolsimu, lékin ulugh xan sülhi tüzüshke mayil bolup, qizini chin'giz xan'gha bérip, uni kuyughul qildi. Chin'giz qa'an uning qizini öz xotunlirining qatarigha élip, öz yurtigha yandi we bu zimin'gha musteqil padishaliq hökümini jari qilalmidi. Shuningdek emirtémur koraganimu (alla uning yatqan jayni nurluq qilsun !) xaqani chini bilen ghazat qilimen dep, öz yurtida üch yil esker jemlep, üch yüz atmish alte ming neper yaramliq esker teyyarlap, béjinni meqset qilip, tashkentning yuqirsidiki otrar digen kona sheherge kelgende, qish- ziminisatanlighi tüpeylidin hawa nahayti soghaq bolup kétip, bu yerde qishlap, bahar kirgende atlinimen dep turghan chaghda, uning nurghun esker we at- ulaqliri shiddetlik soghaqta muzlap halak boldi. Bu chaghda uning emira'i döletxualiri meslihetliship, « soghaq yaman bolup ketti. Baharda yénip chiqsaq» dep ezr melum qildi. Emir témur koragani buni anglap, ghezep ateshliri örlep, «munchilik soghaqtin qorqup arqigha yan'ghinim qandaq?» Dep, bargahning aldigha yalang köynek bilen chiqip, satrach chaqirtip chach aldurghili turdi. Bu hawa nahayti soghaq delwe pesli idi. Satrach bolsa uning chéchini élishqa bashlidi; Ezr'il eleyhissalam bolsa uning jénini élishqa bashlidi. Padisha shiddetlik soghaq tüpeylidin muzlap qétip qaldi dep bayan qilinidu. Umu shu sewep bilen béjin'ge bérish meqsidige yételmey, kéynki alemge yürüp ketti. Bu bolsa xalis xudawendekrimning öz pezli inayiti bilen xaqani chinining yurt, puqralirigha qilghan adaletlik siyasitini saqlighanlighi bolsa kérek.

Gerche shundaq bolsimu, etirap we tereplerde padishaliq elemlirini kötirip, özidin özige padishalarni közge ilmighan orusiye, gérmanie, italiye yaki ferenggi we bashqa padishalar bolsun, xaqani chinni qestlep, niyetlirini buzup, qara sanashti. Lékin ulugh xan ularning aldida xuddi igiz bir taqqa oxshaydiken. U qimirlap heriket qilghandek körün'gen bilen, yenila öz paytextide mustehkem orunlashqan iken. Özige padisha yaki ulughlar bolsa xuddi bir deryagha oxshaydiken. Chünki derya digen özini herqanche taqqa urghan bilenmu, taqqa barawerlik qilalmay, yenla öz jayida aqidiken. Xaqani chinning döliti zor we mustehkem bolushidiki sewep bolsa, uning adaletligi, lutfi siyasetlirining netijisi we xalislighi, könglining kengligi we xuy- pé'ilning kengligi, éghirlighi esratining netijisidin ibaret. Uning yurt- ziminlirining keng we mollighini shuningdin bilish mumkinki, u yüz ming öylük, eqellisi ellik yaki atmish ming öylük adem jem bolghan sheherge bir chingchey mensep qoyidiken. Sekkiz chingchey üstide bir xan amban turidiken. Töpiside bir xan amban turidiken. Töt xan amban üstide bir jangjan turidiken. Ikki jangjün töpiside bir zung turidiken. Shundaq qilip,ulugh xan öz hökümini yigirime bir zungdungluq zimin ichidiki puqralargha jari qilidiken digen hikayiler bar. Yene her bir zungdugha qaraydighan ziminni bir séng (ölde – t) dep ataydu. Hazirqi künde bir xan amban'gha qaraydighan zimindin ikki dateye xewer alidu. Bu hisap boyiche bolghanda, ulugh xannng ikki yüz ottuz alte xan ambanliq puqra ziminirining barlighi melum. Biz mezkür tarixche law padisha muhemet yaqup bék ataliqning seltenet heshemetlirini teswirlep terpliduq. Qiyas boyiche éytqanda, u peqet bundaq keng zimin ichidiki bir xan ambanliq puqra ziminighila padisha we hökümran bolghan iken. Dimek,ulugh xanning döliti katta we puqra ziminining kengri we tolalighini mana shuningdin pikri qiyas we imtihan qilip bilgeysizler.

Ulugh xanning sap we xalislighi yene shuningdin ibaretki, u qedimdin bashlap öz ejdatliridin qalghan puqra we ziminlirini bashqa padishalargha qoyup bermigen. Bashqa padishalarning puqra, ziminlirigha, hetta öz tewesidiki puqralarning mal- mülkige, xotun- balilirigha közini échip niyet buzmighan. Chong mensepdarlar yaki sodiger- meymeychilerde bolsa yalghan söz yaki yaman xiyanet we hile- mikir yoq bolup, bir söz we bir qulluqta mehkem idi. Uning könglining kengligi we éghirlghi yene shuningdin ibaret idiki, bashqa etirapidiki padishalar gerche qattiq- yirik yaki achchiq- chüchük sözlerni qilip, elchi kirgüzsimu, u yenila ulughluq we éghirliq qilip, buni könglige almay, kenglik we mulayim- yumshaq sözler bilen jawap bérip, dost- ashnaliq yolini tutidiken. Eger herqandaq chong yaki kichik mensepdarlardin birer guna sadir bolup, mensiwidin ayrilip ketse, ulardin jerimane yaki «berghu» dep pul almaydiken. Ularning her qandaq yol bilen toplighan pullirimu yenila özliride qalidiken. U mensep alghanni goya jan alghandek köridiken. U ushshaq puqraliri li- qa'ididin chiqmay, her xil yol bilen öz hüner- kespini qilip tirikchilik qilidighan bolsa,ulugh xanning ular bilen esla kari bolmaydiken. Ulardin «hizane» dep pulmu almaydiken. Eger li- qa'ide bilmeymen disila, ularni epu qilidiken we li- qa'ide ögen'gin yaki bizning resim- qa'idilirimizge kirgin dep zorluq yaki tehdit salmaydiken. Her qandaq tayipe öz diniy mez'heplirining yolini tutup, millitide mehkem turidighanla bolsa, ularni obdan köridiken. Eger mensepdarlarning üstidin erz qilmisa, ular her qanche ish bolsimu kari bolmaydiken. Eger erz qilidighan bolsa, uni nahayti nazuk we inchklep sorap, rast yaki yalghanlighining sewebini teptish qilip, heq bilen naheqni bir- birlep ayrip, andin uni soraqqa tatip, mesilining mahiyiti boyiche bir terep qilidiken. Omumen yuqirida bayan qilin'ghan sözlerning hemmisila ulugh xanning adalet terpliri bolup hisaplinidu. U özining ene shundaq adalet qehri siyasetlirige özi nahayti qattiq derijide emel qilghanlighining sewep we xasiyetliri tüpeylidin, bundaq uzun zamanlar mabeynide hichqandaq zor shewketlik padishamu uning hökümet seltenetige yaman niyet bilen leshker tartip kélip, noqsan yaki weyran qilalmighan. Her qandaq xan yaki padisha özining adalet we lutfi siyasetlirini hemme waqit öz mertiwe derijisi boyiche yolgha qoyup, puqraperwerligini obdan qilidighanla bolsa, u heqiqi padisha we shahlarning ulugh shahi bolghan alla özining kamali qudriti bilen, undaq padishalarni özining muhapiziti astida asrap, uning düshmenlirini her qandaq chaghda meghlup qilip béridiken.

Shundaqla, puqralarning bay we mol me'ishetlik bolushi, yurtlarning awat we memurlighi, bagh,imaretlerning köpiyishi qatarliqlarning hemmisila padishalar siyasitining obdan netijisi bolup hisaplinidu. Eskerlerning bay we qudretlik bolushi, puqralarningmu bay we timen bolushimu ene shu toghra siyaset esratining netijisi bolup hisaplinidu. Burun ötken hökümalar «yurt digen puqrasiz bolmaydu. Puqrasiz bolsa yurt bolmaydu, malsiz dunya bolmaydu. Mal- dunyani puqra jemleydu. Adil siyaset bolmisa puqra qandaq mal jemleydu» dep körsetken idi. Enbiyaning hedis shéripidimu «bir sa'etlik qilghan adalet bolsa inis- jinning ibaditidin ewzel» dep körsitilgen. Tangla kündiki qiyametlik jaza meydanida, xan we padishalardin aldi bilen adaletlik toghrsida soraq qilinidiken. Eger adil bolghan bolsa, bashqa su'allarning jawabimu asan bolidiken. Qudretlik alla zamanning zahidliri we dewranning abidliri yetish yil renji- méhnet tartip, ibadetlerni qilip muyesser bolmighan xisleterni bolsa, adil padishagha bir sa'ettila karaet qilip béridiken. Bundaq ulugh dölet bolsa, xan, padisha, memilket emirliri we hakimi wilayetler, qazi- quzzatlar, sheri'et igilirila nesip bolalaydighan bolup hésaplinidu.

Lékin, aymaqlarning méng béshi, yüz béshi,imam, mu'ezzin belki her bir öyge ulugh bolghanlardimu, elwette biqeder tégishlik qana'et we adil siyaset bolushi lazim. Eger ular özige mensup ehli ayalliri we bala- perzentliri, ghulam- chakarliri qatarliqlargha adaletlik qilidighan bolsa, ular buningdin sawap we netijige érisheleydu. Adaletlik qilidighan jaygha adilliq qilmay, susluq qilsa, zulum peyda bolidu. Eger siyaset qilidighan jaygha siyaset qilmay, epu qilsa yene oxshashla zulum peyda bolidu. Adilliq qandaq sawap we netije hasil bolsa, siyasetnimu öz ornida jari qilsa, xuddi shuninggha oxshash sawap we netijige muyesser bolalaydu. Padishlargha adilliq qilmasliqqa ilaji yoq. Shundaqla siyaset qilmaslqqimu esla chare yoq. Xudaning razilighigha ige bolghan barliq sheri'etshunas mujtehidlerning hemmisi köpchilik ammining menpe'itige munasiwetlik bolghan, lékin az sandiki kishlerning özige ziyanliq bolghan bezi ishlargha ruxset qilip petiwa bériptu. Shunglashqa padishalar bezi chaghda sheri'et boyiche ölüm wajip bolmaydighan jaylardimu ammining menpe'et we ziyanlirini közlep, ibret üchün qetli siyasitini rawa körüptu. Puqra we xalayiqning tinchlighi, yurtlarning awatlighi bolsa haman padishahi iqtidar igilirining sa'adetlik qedemliri we lutfi siyasetlirining eser we xasiyetlirining netijisidur. Ey ilahe kerima ! hemme jahan xaqan we dewran padishaliri, zaman hakimlirining musulman yaki dinsiz kapir bolushidin qet'i nezer , ulargha öz kamali we qudriting bilen insap we tewpighi hidayet, sap niyet we xatirjemlik ata eylep, ularning adalitini kündin- künige taza we puqraperwerligini cheksiz qilghaysen – amin! eger padisha we hakimi wilayetler adilliq we siyasetlirini untup qalsa, puqra- xalayiq padishalargha, hakimi wilayetlerge birer nashükrichilik we yaman niyet baghlaydu – de, bir munche narside- risidilerni atlarning ayighida halaketke giriptar bolushi hemme insan xiligha kündinmu roshen ishtur. Shunglashqa, hemme padisha we hakimlar adilliq, rehmi- shepqetni özige nahayti kéreklik bir perz dep bilishi lazim. Hemme puqraning we padisha, hakimlargha hemme waqit insap adalet we tewpiqi hidayet ata qilghaysen dep du'a qilmaqlirimu, ularning öz boynidiki wajip we qerz dep bilish lazim.

Wez- nes'hetlerning axiri





Ey burader éhtiram igiliri, zéhni ali, aqiwiti yaxshi buraderlerge xulase söz bolsunki, nizamiz kapirlar we biseremjanlarning jewri- zulum te'edutlirini ajiz puqralar kötürelmey, u hayat igisi bolghan allaning teqeddusiidn iltija we ümit izdep, köz yashlirini töti. Ularning du'asi, yigha- zari allaning ijawitige muyesser boldi. Alla bu zalimlarning üstige kucharliq xojamlarni tashlidi. Heme puqralar goya azabu- elem we duzax- jehennemdin qutulup, béhishi- jennet we baqi xoshalliq alimige kirgendek shadi- xoram bolup, mubarekbadliq sadasini pelekning kök gümbizidin ötküzdi. Bu xojamlarmu zulum ishigini tézla achti. Lékin bularmu özining ilgirki halitini untidi. Puqra- xalayiq yene alla dergahigha séghinip, nale- zazigha chüshti. U qudretlik alla yene özining pezilet keremi bilen ularning du'asini qubul qilip, ijawetke muyesser qildi. Bularning üstige muhemmet yaqup bék ataliq ghazini tashlidi. Xalayiq kucharliq xojamlarning desti- ilkidin we alwang chüshkünchilirdin qutulghanliqigha namaz shukrane we du'a- tekibirlirini beja keltürüp, bir- birini mubareklidi we put- qolini bir qanche waqit keng yayghan boldi. Biraq, axiri ataliq ghazi bedöletning mijez- xulqi özgirip, nalayiq ishlarni qilishqa bashlidi. Puqra- xalayiqning taqiti yene taq bolup, yurt alwangliridin jaq toydi. Shunglashqa ular yene shu alemni yaratquchi alla dergahigha yüzini sürütüp, köz yashlirini töküp, xaqani chinni arzu we telep qilip, nale- zarini pelektin ötküzdi. Axiri u hayat igisi bolghan allaning ijawiti bilen feghfurchini mensepdarlirining qedimi bu yette sheherge yetti. Ular bu ziminni ilkige kirgüzüp, özining ata- baba ejdatliridin qalghan mülki mirasigha, belki bu jaydki texti mirasigha ikkinchi qétim ige boldi. Hemme puqra- xalayiq, hetta burunqi emeldarlarmu xuddi özining xan –tuqqanliri yaki ata- aniliri ikkinchi qétim tirilip kelgendek xursen bolup, ich- ichige sighmay, xuddi ghunchidek échilip ketti. Bular heqqidiki hikaye we dastanlar yuqirida qisqiche bayan qilindi.

Bu sözlerni yézishtiki muddi'a we gherez bolsa, puqra- xalayiqning, belki berliq mexluqlarning u alemni yaratquchi qudretlik alla dergahining teqeddusi üchün yigha- zare qilip, qol kötürüp qilghan du'aliri hergizmu bikar ketmeydiken. Qur'ani kérimde «qiln'ghan du'a ijawet bolidu» dep körsitilgendek, xalayiq herqandaq zaman we dewrde, peqet chin köngli bilen du'a qilidighanla bolsa, u hajet igisi bolghan allaning ijawet qilishi heqiqettur. Yene xuddi «izligüchilerning, hetta bu izligüchiler kapir bolsimu ularning du'asidin qorqunglar ! chünki, bundaq du'a ijawetke yéqindur» dep körsitilgendek, ajiz risidilerdin qorqush lazim. Chünki ular kapir bolsimu ijawetke irisheleydu. Xudanwendekérimning öz mexluqliri ichidiki qaysi mexluq, qaysi tayipe yaki qandaq bir insan'gha rehmi qilish yaki ularning qaysibirining du'aliri dergahi ilahigha yétip, «ijawetlik derijisi we shara'itigha ige bolushi, bu bendilirining eqli idrakliri yaki közlirige namelumdur- bes. Shunglashqa puqra- xalayiqning, belki barliq mexluqatlarning nale we ah – zaridin elwette éhtiyat qilish lazim.

Lékin, bügünki tarixi künlerde xaqani mensepdarlar yene insaptin waz kéchip, adalet siyasetlirini untumasliq tekchisige élip qoyup, zulumlirini lehze- lehze kücheytishke bashlidi. Ajiz bichare japakeshlerning köz yashliri yene tökülüshke bashlidi. Ilaha öz kamali qudriting bilen padishalargha adalet, puqra- xalayiqqa tewpiqi hidayet ata qilghaysen. Bu zamanning aqilliri, barliq mömin musulmanlar we her qandaq yaxshi we yamanliq allaning teqdiri we'iradisidin tashqiri emes dep bilip we eqide qilip, rast we durus eqide bilen, öz imanlirini toghrlap, mexluqatlarning lutfi inayiti we shepqetlirige perwa we iltipat qilmaslighi lazim. Eger her qandaq adem yaratqan allaning iltipat we shepqetlirini untup, bashqa mexluqliridin wapa merhemet yaki iltipat, shepqet ümit qilsa, undaq ademlerge mezkür mexluq düshmen bolup, her qandaq ish we herqandaq zamanda, u yaratquchi alla terepke mayil bolup, uning rehmi- shepqetlirige ümitwar bolup, bir qoligha nurluq qur'an kitapwini, yene bir qoligha resulillaning nurluq hedis kitawini mehkem tutup, bala we qazaning otursidin bir toghra yolni tallap mangsa, u selteneti ulugh bolghan heqiqi padisha we sultan ularni öz himaye chirighining ichide asrap, yaman padishalarning zulum we ghezep siyasetliridin hetta dinsizlarning yamanliqliridin muhapizet qilip, özining xas bendiliri qataridin orun béridu hem öz kamal qudritidin behrmen qilip, eng ali derije we mertiwe ata qilidu. Ey peziletlik we qudretlik alla ! sen hemmige tewpiq, méhribanliq we toghra yol körsetkküchidur sen – amin !

Xatime





Moghulistan teweligining hududi we ehwalati, bu yette sheherning ayrim- ayrim bayanliri, ademlirining pé'il- etiwari we adet- qa'idiliri, mazari mashayixlirining qisqiche zikri we indek nemnune bayani





Zamane aqilliri we danaliri, dewran fazilliri we alimlirining uquq köngülliridin yépiq we mexpi qalmighayki, tarix kitaplirida, xususen bu yette sheherde wali we hökümet tutqan mirza heyder koragani (xuda uning yatqan jayini nurluq qilsun !) ning «tarixiy reshidi» namliq kitawida qedimqi padishalarning yarliq we permanliri höjjetlerge asasen, bu moghuliye hududini bayan qilip, uning bayaniche, bu moghulistanning sheriqiy hududi baleköl (bariköl – t) we qamul (qumul –t), shimaliy hududi katta déngiz, gheribiy hududi tashkent tewesidiki chaqisman we enjan tewesidiki samighir, leli kani, bedexshan, jenubi bolsa tibet we uyghur wilayitidur [252], bu hudud ichidiki ziminning toghrsi we kengligi üch ayliq yoldur. Qeidmqi höjjetlerde bu hudud ichidiki ziminni «moghulistan» dep ataptu dep zikir qilinidu. Rumiche [253], chöchek [254] qatarliq jaylar bu hudud ichige kiridu. Moghulistan memilkiti ichidiki sheherlerni «yette sheher» dep ataptu. Yette sheher digen kashighar, yarkent, xoten, aqsu, üchturpan, kuchar we kona turpan qatarliq jaylardin ibaret. Lékin, xaqani ehli bu yette sheherni «nenlu bachéng» deydu. Bu jenup tereptiki sekkiz sheher digen bular imish. Halbuki, uning sekkizinchisi korla bolsa kérek. Qedimqi musulman xanliri dewride bu yette sheherning paytexti yarkent bilen turpan iken.

Bu yette sheher ziminida mashayix kérim alimaqam we ewliya'i izamlarning ziyaretgahi nahayti tola. Lékin köpchilikning isimi- nesepliri we nami tezkirliri melum emes. Eger yenila qedimqi kitaplargha muwapiq emes. Chünki, her zamanning ademliridin birsi tarix kitaplirigha qarimay, öz muddi'aliridek tezkire qilip pütüp qoyghan bolsa kérek. Meslen, bezi bazarlarning namini qoshqar ata, xozar ata, toghraq mazar, kümür közlük ata, saqal ata, boghra ata dep ataydu. Chünki, ularning esli isimi namelum bolghanliqtin, ene shu namlar bilen meshhur bolup qalghan we ularning tezkirsimu shuninggha muwapiq qilip toplan'ghan bolsa kérek. Biraq, ularning isimliri bu namlardin bashqa bolsa kérek. Bular öz ornida bayan qilin'ghusidur. Inshi'alla – elghufur !

Gepning qisqisi shuki, ötkenki we kéyinki höküma'i muhendisler pütün zimin da'irsini yeni jezire- bayawanliri bilen awat yerlirining derije deqiqe jediwellirini uchuq tüzüp chiqqa iken. Ular asmandiki yette yultuz seyyarliri bilen quruqluqning sheriqiy iptidasidin gheribiy tamamghiche bolup, zimin yüzini yettige teqsim qilip, her bir teqsimni bir iqlim dep ataptu. Her bir iqlimgha yette yultuzning birsini mensup qiliptu. Meslen, awalqi iqlimgha zuhelni, ikkinchi iqlimgha mushtirini, üchinchi iqlimgha mirrixni mensup qilghan iken..... Bu qiyas boyiche yette yultuzni yette iqlimgha nisbetleshtürgen iken. Her qaysi iqlimgha te'elluq sheher, pé'il xuyliri, renggi- royi we mijezliri , te'elluq sheher, derya , jezire- bayawan we awat yerlirini bir- birlep bayan qilip, tarix toplighan dana mu'ellipler öz kitaplirining xatime axirida, bu ehwallarni tepsiliy bayan qilip, risallilirige zinnet bériptu. Lékin kemine- menki bu nadan we tamamen yétersiz, ajiz, bicharelighim üchün, yette iqlimni bayan qilishning ornigha, yette sheherni we ademlirining bez hal- ehwallirini bayan qilishqa jür'et qilip, ularni bu waraq sehpisige tizip békittim. Alla özi muweppeqiyet ata qilghuchi we yardem qilghuchidur.




*****
Kashigher






Mezkür yette sheherning eng ela we eng awalqi kashigher bolup, bu nahayti kona, dangliq we meshhur sheherdur. Ademlirining elpazigha kelsek, ular ölim we yaxshi kishlerge dost we amraq kélidu. Seper we musapirliqini hewes qilidu. Gerche ular ülpet we muhebbette dana hem mulayim- sözülük, chaqchaqchi bolsimu, lékin, ular aqiwetsizlik we na'ashnachiliq qilidu. Emma, bu sheherdiki ölimalarning ilim taliplirigha rawaj bérish, fuzilar we sahip du'alargha ronaq bérish, tijaretchiler we dixan eshreplerning öshür- zakat we xeyri- sediqe bérishni,ehli kesp we hünerwenlerning tirishchanlighi jehette bashqa sheherning ademlirige qarighanda, üstün we ziyade turidu. Xususen, ölimalar riwaji we sodigerlerning soda tijariti babida, u sheher goya «ikkinchi buxara» dep atalsa, esla mubalighe bolmaydu. Ademlirige qarighanda, yer- zimini az, ghelle me'ishetliri öz shehirige kupaya qilmaydu. Her heptide ikki ming éshek ashliq yarkenttin kem bolmay kashigherge yétip turidu. Yaylaq- otlaqliri az, charpayliri kemchil.

Kashigher ziminida mazari mashayix kéremlerdin hezriti afaq digen bolup, uning isimi xoja hidaytulla xoja binni yüsüp xoja binni muhemmet imin xoja binni mexdum ezem quddus sire ezizdur. Bularni tereplep süpetleshning yene hajiti yoq. Buningdin bashqa yene sultan satuq bughraxan ghazi digen bolup, uni efrasiyapning ewladi dep zikri qilinidu. U tarix hijri üch yüz ottuz ikkinchi yildin (miladi 944- yili – t) di ötkende, ebu nesir samanining [256] tiriship dalalet qilish arqisida islam dinining dölet sherapitige ige boluptu. Bu yette sheher ehlimu bu zati shéripning berketlik qedem shéripliri berkitidin islamchi shéripini qubul tutup, musulmanchiliq da'irsin orun éliptu. Tarix hijriyining üch yüz atmishinchi yili (miladi 980-9891 yili – t) xoten ehlimu islami shéripning dölet sherapitige ige boluptu. ”Hedis” shéripte ” türklerning ichide eng awal islam dinigha kirgüchi kishi bolsa satuqdur” digen söz del mushu zatning shenige mensupdur. Buning ziyaretgahi artush digen jayda meshhurdur. Yene seyid jalalidin baghdadi qutbulla xojam , hesen peyzulla xojam orda padishayim yeni qizil arsilanxan dep atalghan mazar- mashayixlar bar, tezkirliri tépilmidi. Bulardin bashqa mazar shéripler we qedemjah ziyaretgahi alilar tola, qisqiche shunchilik yézildi.

*****
Yarkent




Yarkent qedimqi kona sheherdur. Ademlirining xulqi- mijezi bichare süpet, öz ishlirigha puxta we pishshiq, ishan, hezret, ependi sahiplargha bolghan eqide- ixlasliri we ulargha yardem we rawaj bérishliri, hindi, keshmiri, afghani, bedexshi qatarliq musapir tayiplar tola. Özliri bolsa musapiretchilikke kem chiqidu. Hemme adimi dixan eshrep bolup, ziminni kengri we yaxshi, ghelle hasili öz shehirige kupaye qilidu. Belki éshipmu qalidu. Yaylaq we qishlaqliri bipayan, charpay we qotazliri intayin köp, yel- yimishliri parawan, ghellii kengri we erzan, yurtliri payansizdur.

Meshhur mazarlardin mol nur chachquchi xoja muhemmet shérip pir büzrükwar [256] digen mazar bar yene hepte muhemmedan digen mazari shéripmu bar. Hepte muhemmedan diginige qarighanda, bu jayda muhemmet atliq yette mashayix yatqan bolsa kérek. Ular chiltenlerdin iken digen riwayet bar. Yene altun mazar digen bir ziyaretgahmu bolup, u qedimqi musulman xanliridin bolghan sultan se'idxan bahadur zamandin ta isma'il xan binni abdulrehim xan we muhemmet imin xan zamanighiche bolghan ikki yüz yilghiche, belki buningdinmu köprek waqit ichide, bir munche xanlar yette sheherni sorap, yarkentni paytext qilip ötken iken. Moghullar xanlarning jesidi bar yerlerni, belki xanlarning jessidinimu hörmetlep we izzetlep ”altun” dep ataydike. Hetta xanlarning neziri chüshken yaki qoligha tégip möhüri basqan yarliq we nishane xetlernimu ulughlap ”altun nishan” , ”altun destek” dep ataydiken. Shunglashqa, bu mazarmu ”altun mazar”digen nam bilen meshhur bolghan bolsa kérek. Yene mexdum ezemning ewlatliridin xoja shu'eyip xojam xojashadi xojam we daniyal xojamlar bashliq xoja is'haq binni mexdum ezemnning bir nechche perznet- newrisi bolghan seyid zadilerning mazar tewerrükliri bar. Yene bashqa mazaratlarmu köp.

*****
Xoten




Xoten nahayti kona we qedimqi meshhur sheherdur. Ademlirining xulqi- mijezige qarighanda, bir sözlük, bir qolluq, bir niyetlik we ittipaq bolup hisaplinidu. Pishshiqliqta binezer, béxiliqqta mislisizdur. Teqwaperzgarliri tola, bipak yamanlirimu andin tola. Hemme ademliri kasip- hunerwen, tebi'et idrigi pakiz, zéhni yügürük bolup, herqandaq hünerni öz kamaligha yetküzüp, neq pulni élishqa kani bar. Su, téshimu teyyar. Sodiger eshrepler terep- tereptin qanche köp pul élip kélip mal alsimu, puli tügep ketse kétidikin, lékin mal tügep ketmeydu. Xotendin bashqa sheherlehrge mal chiqsa chiqip kétidu. Lékin altundin bashqa pul esla chiqip ketmeydu. Ademlirige qarighanda, yerliri az we küchsiz, belki köp qisimi mol we köp. Yayalaq- bayawanliri bipayan, charwa- mallirimu nahayti köp.

Xoten ziminida nahayti meshhur bolghan imami jefirsadiq [257] rezilulla'enhuning qewrisi bar. Bu chong ziyaretgahi ali bolup hisaplinidu. Hemme xalayiq imami jefi sadiq rezilulla'enhuning mubarek jesetliri xoten diyarida dep eqide ixlas qilidu. Lékin, tarix kitaplirida, bolupmu ”rewze tussafa” digen kitapta, imami jefir sadiq bolsa imami muhemmet baqirning [258] oghli, u bolsa'imami eli, yene lemepliri zeynul'abidin binni imami hüseyin enhudur [259], imami jefir sadiq bolsa xelipe abbasiye dölitnning jehir dewatiqi zamanida, yeni tarix hijirining bir yüz qiriq sekkizinchi yili (miladi 765- yili – t) wapat boldi we dadisi muhemmet baqir, bowisi zeynwa- abidinining ayighida depne qilindi. Mubarek jesetliri beqii'e göristanlighida dep zikriqilinidu. Buninggha qarighanda, jefir namliq bir ali meqam mashayix sünnet yollirini kamalet derijisige yetküzgenligi üchün, imam we pishiwaliq mertiwe we derijisini tapqan bolsa kérek. Shundaqla u zamandiki murt- muxlisliri bu kishini ”imami jefir sani” (ikkinchi imami jefir – t) dep atighan bolsa kérke. ”Sani” sözi belki ammining janiq tilida ”sadiq” digen xata sözge aylinip qalghan bolsa kérek. Chünki ”sani” sözi bilen ”sadiq” digen söz meyli wezin yaki mexrej jehettin bir- birige yéqin kélidu. Belki hajet igisi bolghan allata'allaning özi ziyaret we sünnetni öz kamaligha yetküzgen imami jefir sanigha imami jefir sadiq rezilulla enhuning pezile- pezayilliri ata qilsimu hejep emes. Chünki ”bu bolsa xudaning pezil atasi, uni xuda özi kimni xalisa shuninggha béridu” digen ayet bar. Shundaqla xotende yene imami jefir teran, imami zebihulla, imami qasim, imami hashim qatarliq nurghun ali derijilik ziyaretgahlar we tewerrük jayliri bar.

Shundaqla zalim küchlük xan birmunche ehli pezli, salihlerni qetli am qilghan idi. Bular ”qewmi shehidan” digen nam bilen meshhur. Shu seweptin xoten ziminimu ”shehidani xoten” dep atalghan iken. Lékin u imamlarning adet karametliri zahir we ashkare melum bolup turuptu. Eger birer insan bir pir murshidining xizmetlirini qilip, pak sünnetni toluq beja keltürse, u xudawendekérimning pezil inayiti bilen uning büyük derije, ulugh metiwe dölet sherapitige ige bolushida hichbir shek- shübhining bolushi mumkin emestur. Herqandaq insanning wujudida ewliyaliq quwwet bolidu. Lékin, u peqet kespi shughul we ziyaret arqiliq bundaq quwwetni ashkare qilip, heqiqiy ewliyaliq derijisige ige bolalaydu. Shundaqla, u hayat igisi bolghan xudawendekérim ewliya'i ezimler yaki mashayix kérimlerge derijilerning ichidin birer ulughluq derijisini ata qilsa, ular bir waqit yaki bir zamanning özidila shami shéripte we yaki mekke mu'ezzemde, yaki bashqa wilayetlerde özini ashkare qilidighanlighini kördüq digenlermu bar. Lékin, u zatning öz jay- makanliridin bashqa yerge barghanlighini, yaki bir kün, yérim kün ghayip bolghanlighini hich kishi bilmeydiken. Biraq, bundaq qilish bolsa yaratquchi alla dergahining aldida nahayti asan bir ishtur. Shunglashqa, xotendiki imamlar bolsa xuddi ene shundaq yötkilip yaki ghayip bolup turghuchi ali derijilik tayipiler bolsa kérek. Buning rast yaki yalghanlighini bir allaning özi bilidu.

Inawetlik tarixiy kitap bolghan «zewze tussafa» diki melumatlargha qarighanda, zamane awalda yene tarix hijriyining alte yüz on tötinchi yili (miladi 1217-1218- yili – t) nayman qewmilirining ulughi, tayang xan digen kishi chin'giz qa'an bilen urushup, barawerlik qilalmay yoq bolghan iken. Uning oghli küchlük xan öz yurti we el- ulusining ichide turalmay, bir munche adimi bilen qeshqerge kélip, bu jayni ita'et wee emiri permanigha kirgüzüp, jewri- zulum peyda qilghan iken. U zira'etlerni char- paylirigha dessitip yoq qilip, hetta ot qoyup köydürüp, nabut qilghan iken. Bu zalimning chérikliri birer hörmetlik kishining öyige xuddi öz öyidek kirip, uning xotun- baliliri aldida ixtiyari olturdiken. Sahipxanni bolsa zadila közge ilmaydiken. Küchlük xan özi ateshperes, xotuni bolsa nisara iken. Shunglashqa, u hemme xelqni öz dini we millitige teklip qilip, zorluq we tehdit salidiken. Küchlük xanning din we millitige ixtiyar qilghanlar bolsa aman qalidiken. Eger qarishliq qilghanlar bolsa, ularni her xl elem we iskenje- siqimlargha muptila qilip yoq qilidiken. Andin u xoten ehlinimu öz dinigha teklip qilip, bir küni ”her qandaq ehli salahiyet igiliri we ehli emame (selle- dastarliq kishler – t) din tartip puqralarghiche bolghan hemme amma hazir bolsun” dep jar salghan iken. Hemme amma kengri bir jaygha chiqiptu. Bu jayda üch mingdin köprek ehli emame we bashqa amma hzir boluptu. Bu chaghda küchlük xan ”ichinglardin heq sözni yapmay, qorqmay we rastliq bilen din we millet heqqide bes munazire qilidighan kim chiqidu?” Didi. Bu chaghda xotenlik mewlane ela'iddin muhemmet namliq bir molla ölima we jür'etlik bir kishi heqiqet we rastliq kemerini bélige baghlap, küchlükning aldigha kélip, diniy muhemmetning üstünligini ispatlap delillidi. U bipak kapirning wujudini titrek basturup qorqunchqa saldi we bu heqiqetni buzghuchi alem jahili üstidin ghalip keldi. Küchlükning tili tutulup, yéngilish we xijaletchlik peyda boldi. Andin hesret we xijalette ghezepliri örlep, muhemmet mustapa eleyhissalamning sheni heqqidiki yaman sözlerni tilgha élip, bi'edeplik qilishqa jür'et qildi. Bu chaghda u yaxshi teb'etlik we pak itiqatliq mewlana ala'iddin muhemmet özining kamali gheyriti we himmitining artuqchilighidin, bu bihude geplerni kötirelmey, ”ey qaghish tepekkür küchlük, qara tupraqtek aghizinggha qara tupraq bolsun” dep deshnam berdi. Küchlük bu sözni anglap, u dindar imamni hepisige saldi we islamdin yénip, diniy ateshpereslikke ötkiche tutup turushqa höküm qildi. U diniy muhemmettin yanmidi. Aqiwet heqguty imamni özi bina qilghan medrisige chaharmix qilip, yeni töt mix bilen mixlap, nechche kéche- kündüz azapqa saldi. U imam buninggha pisen qilmay, kelime shahadetni tilgha élip, xalayiqqa nesihet qilip, ”bu dunyaning azap- uqibetliridin qorqup, diniy muhemmetni qoldin bermengler, bu fani dunyani dep, axirettiki derejat a'ilier bikargha ketmisun” didi. Ayet kérimde ” bu dunya orunsiz ish we oyun- tamashadin bashqa nerse emes, xudadin qorqqanlargha dari axiret yaxshiraq,aya oler buni chüshenmeydu?” Digen söz bar. Shundaq qilip, ala'iddin muhemmet xotenni shahadetlikke yetküzdi we nurghun ehli ölima we ammini yoq qildi. Bu wilayetlerde erzan aqamet we tekbir salawet, namaz jüme we jama'et ishliri tamamen yoq qilindi. Zulum bidad we pitne- pasat ishikliri échildi. Ajiz we perzgarlar du'ay telepke qollirini köterdi. Du'aliri ijawetlik nishanisige tegdi.

Chünki, bu chaghda chin'giz qa'an xitay sheherlirini igellep, öz textigahigha yénip, xatirjem bolup turghan idi. Bu chaghda uninggha küchlük kashigher we xoten'ge bérip, zulum- jewherlerni qilip, köp ademlerni weyran we nabut qildi digen xewer anglandi. Chin'giz qa'an amra'i noyanliridin jete noyanni (jebe noyanni - t) nechche tümen adimi bilen tézlkte küchlükning üstige ewetti. Jete noyan barghan haman, küchlük barawerlik qilalmay , bedexshen terepke qachti we shu chölde halaketke yetti. Uning béshini késip, chin'giz qa'an'gha ewetti. Shundaq qilip, u yette sheherge töt yildin köprek waqit hökümranliq qildi. Bu chaghda jete noyan ” herqandaq adem öz ejdatlirining resmi qa'idisi boyiche, öz milliti we xahishida bolusn” dep buyruq élan qildi. Shunglashqa ehli xalayiq burunqi zaman'gha qarighanda, bu zaman goya islam zamani boldi dep bir- birini qutluqlap mubarekleshti. Wahalanki, noyan hemme dindin bigane qilmaqchi idi dep bayan qilinidu.

Gepning hasili shuki, dimek, ilgirki zamanda bu yette sheher ehlige ene shundaq hadisiler kelgen idi. Bu hikayini mezkür sehpige yézishtin meqset we muddi'a shuki, burunqi zamanlarda aba'i ejdatlirimizning bashlirigha bu xil hadisiler kelgen bolsimu, lékin ular bu qisim jewri- zulumlargha chidap , xuda we resulillaning emir ita'et we permandin chiqmaptu. Diniy muhemmetin yanmaptu hem qaytmaptu digenni bildürüsh we bu zaman'gha boliwatqan ishlargha shükri sana beja keltürüp, du'a qilishqa ündeshtin ibaret. Yene bir muddi'a shuki, merhum muheqqiq ölima ala'iddin muhemmet xoteni bashliq musulmanlar dinsiz kapirlar we bipak zalimlar bilen bes- munazirilerni qilip, diniy muhemmetni qoldin bermey, shirin jénidin kéchip, shahadetlik derije tapqanlighidin ibaret bu pexri shöhret we ali derejat weqesini xelqi xoten ehlige, hetta yette sheher musulmanlirigha yene jaka qilishidin ibaret. Démek, yette sheherning ötken dewri, shöhritini teriplesh üchün, bu hékayining özimu kupaye.



*****
Aqsu




Aqsu ehli bolsa, sadde, yuwash, munayim, kemter, lékin ghem- endishilik, ülpet we ittipaqi yoq, parakende, muhebbet we mesleheti yoq, chéchilangghu, mehsulat saqlimaydighan, tewekkülchi xelqtur. Sheher xelqining köpinchisi digüdek künlük nanlirini udulluqche bazardin sétip alidu. Shunglashqa ashpez we nawayliri asanlar rawaj we ronaq tapidu. Hünerwenliri az, déhqanliri köp, miwe- yimish mehsulati we shehirige kupaye qilidu. Gürüchlirimu pakize bolup, her qaysi sheherlerge toshup kétilidu. Yaylaq we qishlaqliri kengri, char- payliri köp bolup, özige yétidu. Hetta éshipmu qalidu.

Aqsu ziminida mewlane jalalidin kitiki digen bir ali mazari ziyaretgach bar. Bu ayköl digen jayda, bu zatni xoja ebu kebir buxarai qudrusiir ezizning newre- zadiliridin idi deydiken. Bu ehwal awalqi dastanda bayan qilindi. Yene imami betta ghazi namliq bir büzrükwarning ali meqamliq bir ziyaretgahi bar. Bu zatning ismi shéripliri imam abdulraxman elewe yeni eli keremmolla wejhuning .Oghli imam muhemmet henife rezilulla enhuning tötinchi newrisi deydiken. Buning mahiyiti xudawede alimiyanning özige melum. Yene sultan mexmut ghezniwi [260] dep bir mes'hur mazari ali derejat bar. Lékin, sultan maxmut ghezniwining qewrisi bolsa ghezne shehiride. Bu mazarning igisi belki maxmut ghezniwi bilen hemnam bolsa kérek. Ammiwi tilda ”ghazi” sözi ”ghezniwi” dep özgirip qalghan bolsa kérek. Yene sheyx juneydi baghdadi [261] we seri seqeti [262] mazar bar. «Nefaha tul'unis» digen kitapta bular baghdat shéripidiki shonsizye meschitide depne qilindi digen melumat bar. Emdi bu jaydiki seri seqeti digen ammiwi tilda ”saqi” sözi ”seri seqeti” dep özgirip qalghan bolsa kéek. Qandaqla bolmisun, bular molluq bexshesh qilghuchi mazar we murat bexshesh qilghuchi ziyaretgahlardin bolup hisaplinidu.

Yene aqsuning shimalida tash miqdari kélidighan bir tagh aghizida chong bir mazar bolup, buning isimi shériplirini sultan qurmish seydilmuslimin dep ataydu. Buning tezkirisimu br. Bu tezkiride, tarix hijrining ottuz üchünchi yili (miladi 653-654- yili - t) peyghember axir zaman muhemmet eleyhisslam sultan qurmish seydilmuslinni ottuz üch ming büyük sahabeler bilen shehiri berberdiki [263] qehqe jadu we zumre ateshperesliklerning üstige ewetti. Kapirlar ghalip kélip, ottuz üch ming büyük sahabilarni üchturpan tewesi we aqsu kentlirining bezi jaylirida shahadetlikke yetküzdi. Ularning mubarek jesetliri ushbu ziminda depne qilindi dep bayan qilinidu. Lékin, ishenchilik kitaplarda bularning depne qilin'ghan jayliri bolsa beqe'e göristanlighi, shami shérip, kuffe, misir qatarliq jaylarda dep körsitilgen. Shuningdek tarix hijriyining ottuz üchinchi yili (miladi 653-654- yili – t) chariyarlarning üchinchi osman ibini efghan rezilulla enhu texti xilayette idi. Bu chaghda muhemmet peyghember axir zaman bu bipayan alemdin bipayan alemdin baqi alemdiki jennetke seper qilghanlighigha xéli uzun waqit bolghan idi.

Shuningdek, beni umeyye xelipiliridin welid binni abdulmülük [264] zamanida emir quteyebe binni musilimning tirishchanlighi we dalaliti bilen buxara, semerqent, ferghane we türkstan, kabil qatarliq jaylar pethi qilinip, islami shéripning dölitige muyesser bolghan iken. Bu dewr bolsa tarix hijrining toqsan birinchi yili (miladi 709-710- yili – t) idi. Emdi sultan qurmish seyidlmuslimin kelgen chaghda bolsa, bu sheherler téxi islam shéripi dölitige muyesser bolmighan idi. Halbuki, bunchilik nurghun sahibiler qaysi zimin bilen ötüp kelgendu? Bu aqil we danalarning pikir we mulahize qilishigha tégishlik bir ish. Ishenchilik kitaplargha qarighanda, sahabe ezimler amu deryasining bu teripi u chaghda téxi islami shéripining dölitige muyesser bolmighan. Shuning üchün, sultan qurmsh tezkirisi etiwardin yiraqtur, yaki bölek wilayet yaki bashqa zimindimu shehiri ber ber digen bir sheher bolsa kérek. Bu sheherning zumre ateshperes we qehqe jadu digen ulughliri bolsa kére. Peyghember axir zaman sahabilerni ene shu sheherge ewetken bolushi mumkin. Qedimqi zamanda üchturpanning shehiri ber ber dep atalghilimu elwette gumanliq we yalghan bolsa kérek. Lékin, bu jaydiki nurghun mazarat ali ziyaretgahlar bügünki kündimu yenla mudeqqes orunlardin hisaplinidu. Uning orun shekli we karametliri zahir we roshen körünüp hem bilinip turuptu. Bu jayda yatqanlar bolsa birer ish tüpeylidin kapirlar bilen ghazat qilip, shahadetlik derije we mertiwisige yetken kishler bolsa kérek. Lékin, ularning isimi her xil bolup, bashqa zaman we bashqa esirlerde ötken kishler bolsa kérek. Shunglashqa, manga oxshash tarix we ishenchilik siyer kitaplarning temini tétimighan we sözning bash- ayighidin xewer tapmighan bir nadan adem öz xahishi boyiche bihude japa chékip tezkire yézip qoyghan bolsa kérek. Mezkür tezkirini mutali'e we mulahize qilip, uni ishenchilik kitaplarning mezmunigha sélishturup körgendila, andin uning rast- yalghanlighi ashkare boldiu. Omumen qilip éytqanda, buningdin bashqa mazaratlarmu köp. Ularning nami nesepliri we qaysi zamanda ötkenligi melum emes. Shunglashqa ularni bayan qilishqa jür'et qilinmidi.

Yene wilayet tereptin ebulhesen hezritim digen kishi bu yette shehehrge kélip, aqsuda bir nechche zaman istiqamet qildi. Uning bu zimin'gha seper qilishidiki meqsidi bolsa bu yerdiki musulmanlarning ölük dillirini tewejjuh we nefh ispatlar bilen janlandurush, ularni zelalet we azghunluq halaketligidin qutquzup, heqiqet kinarisige élip chiqish we feyzi ilahining ünche- marjandek qimmetlik sözlirini murid- muxlislirining dil eyneklirige békitip, ularning meqam mertiwilirini yüyüklük derijisige kötirishtin ibaret. Bu zati shéripning sa'adetlik qedemlirini aqsu zimini üstige qoyup, miskin we meqam tutqan waqti bolsa, janabi ataliq ghazining bu yette sheherge eng deslep qedem qoyghan waqtigha toghra kélidu. Bu zati shérip aqsu ziminigha kelgendin kéyin, bu jaydiki hemme ölimalar bashqa ölima'i ezimetlerge we hezretlerge köngül bérip, mayil bolushidin bash tartip, bu kishige chin dili bilen murid- muxlis bolup, uning derije iltipatlirigha ériship, uninggha jan- dili bilen inawet we ita'et qilishqa bashlidi. Hetta uning xas muridlirige aylandi. Bu zati shérip bolsa neqshe bendiye sülükide we xefiye teriqide idi'. U birmunche karametlerni peyda qildi. Uning karametliridin biri shuki, uning murid- muxlisliridin biri «kitabi shahname» we «emir hemze» qatarliq jengname kitaplirigha nahayti ashiq we sheyda iken. Janabi hezretning buninggha közi chüshüp, oqushni men'i qiliptu. Yene bir küni yoldin ötüp kétiwatsa, héliqi muridning yene jengname oqugha jayda olturghanlighini körüp qaptu. Mezkür murid bu chaghda könglide bundaq ajayip jeng- jidellerni qilghan efra siyap we keykawus digen qandaq padishalar bolghiydi dep oylap, közi uyqugha kétiptu. Kéchisi chüshide ikki zor heywetlik padisha bir- birini qoghlap kétip barghanda, xalayiqning mana efra siyap we keykawus digenligini hem ularning bundaq yighilishidin qorqup bidar bolghanlighini körüptu. Etisi helqighe kirip olturghandin kéyin, tewejjuh waqtida janabi hezret iltipat qilip, uningdin «efra siyap we keykawusni kördungmu, ular bashqa nerse emes, belki ikki kapirdur» deptu. U muridi öz chüshide körgenliri bolsa janabi hezretning ishariti ikenligini bilip, yéngiwashtin towa qilip, ikkinchi qétim jengname oqughan yerge bamaptu.



*****Janabi hezretning yene molla abdulkérim namliq bir yash muridi bar iken. Uning bir ishigimu bar iken. Bir küni etigende bu ishek bikar bolup qéchip kétiptu. U izdeshke adem buyrup, özi helqe zikirge hazir boluptu. Lékin könglide ishek nege ketkendu, qachan tépilidu dep, köngli perishan bolup teshwishliniptu. Bu chaghda tewejjuh nöwiti uninggha kélip qaptu. Janabi hezret tewejjuh bérip turup, béshini üstün qilip kayip turup, «ey kichikkine bir ishekning yuqalghanliqighimu shunche perishan bulamsen? Xatirengni jem qil, ishekknimu tapalaysen, atqimu ige bolalaysen» dep merhemet qiliptu. U yéngidin towa qilip, eywini boynigha élip, özre- xaliq sorap töwenchilik qiliptu. Bügünki künde molla abdulkérim qazi re'isning öz aghizidin anglap bu wereqchige püttüm. Eger bu zati shéripning leqem we teripini bir- birlep tepsili bayan qilsaq, u alahide chong bir tezkire kitabi bolalaydu. Uning nam we nishanliri xalayiq ichide untulup ketmesligi üchün, uning weqeliridin indek bayan qilishqila jür'et qilindi. Bu zat tarix hijri bir ming ikki yüz seksen beshinchi yili mahi seperning on sekkizinchi küni (miladi 1868- yili 6- ayning 10- küni – t) wapat boldi, we siyiti boyiche öz hoylisida depne qilindi. Tewerruf kitapirida pir kamillarning söhbetlirini kibiriti ehmetge [265] oxshitidiken. Shunglashqa, bu zati shéripning söhetlirimu elwette kibiriti ehmer idi. Pir kamilning özimu del mushu zati shérip idi uni buningdin artuq terplep süpetleshke xosh qelem jür'et qilmidi.


Bu kemine mollamusa ibini molla eysa xoja sayrami u chaghda amili zakatchi, yeni zakatchi emeldar xizmitide idim. Yash we ghorur waqtim idi. Uning nechche qétim söhbitide boldum. Lékin dostluq izdeshke muyesser bolalmidim. Hazir uningdin toluq ottuz alte yil ötüptu. Ömrüm axirigha yetkiche bu zati shéripning söhbet we muhebbetliri chin qelbimde jush urup turidu. Me uningdin bashqa bundaq birer murshidin ikkinchi qétim tapalmidim we körmidim.



Nezim:



Wesli yar boldi muyesser qedrini ah bilmidim,

Wesli bolmay jawdani furqet kélurini bilmidim.


*****
Üchturpan




Üchturpan qedimqi kona sheherdur.Uning burunqi éti üch iken. Yeni shehiri ber-ber depmu atildu. Mensurxan zamanisda[266],uning ademliri bi'edeplik qilip ita'ettin chiqanliqi üchün kayip, emralar emiri mirza jeppar berdi bék doxtiwini leshkerliri bilen ewetip, üch ehlini qetli- am qilip, saq qalghanlirini yurt-yurtlargha tarqitiwétip, turpandin adem köchürüp kélip, olturghuzup awat qilghan iken. Shunglashqa, bu jaydiki kent, aymaqlarning ismi-namliri turpandiki kent, aymaqlarning ismi namlirigha oxshaydiken. Shunglashqa, « üch » sözige « turpan » sözi qushulup, « üchturpan » dep atalghan iken.Ammiwi tilda bolsa « üshturpan » depmu atildu. Shuningdek xaqani chini bu sheherni igeligendin kéyinki üchinchi yili üchturpan ehli xaqani chinining emri-ita'itidin chiqqan iken.[267] Xaqani chinidin nahayti nurghun chérik kélip bu jayni teserruf qilip, ademlirini qetli-am qilip, alte sheherdin adem köchürüp kélip olturghuzup awat qilghan iken. Shunglashqa, hazir bularni « köchmen » dep ataydu.Bu weqe awalqi dastanda bayan qilindi. Shunglashqa bu jaydiki ademler bir qanche pirqe we chéchilangghu bolup hisablinidu. Ularning kasip, hünerwenliri kem, ademliri dixan, yer zimini obdan, ghelle hasili kengri we erzandur.

Üchturpan ziminida imamlirim digen bir ali mazar meqamat bar. Uning ismini imam muhemmet ghezzali[268] dep ataydu. Yene qazghanda bir ali mazarat bolup, uning ismini exmed ghezzali[269] deydu. Lékin, « nefehanul'unis » digen kitapta imam ehmed ghezzalini qezwin shehiride depne qilindi deydu « qezwin »we « qazghan » sözi ahang jehettin bir-birige yéqin. Uni allaning özi bilidu. Yene sawutqi bazar digen bir qedimqi jay bar. Sawutqi dep atashtiki sewep shuki, tarix hijirning ottuz üchinchi yili ( miladi653-654-yili-t ) yuqirqi qurmish seydilmuslimin shahadetlikki yetkendin kéyin, peyghember axir zaman resulirraxman eli shir yezdani kiremolla wejhuni[270] qehqe jadu we zumze ateshpereslerning shehirige bérishqa emir qilghan iken. Bu chaghda hezret eli shir yezdani eli shir xuda[271] ikki shahzade kérem we bir nechche yash sahabizadilerni hemra qilip, sodiger shekilige kirip, nahayti tizlik bilen kiche-kündüz yol yürüp, ushbu shehiri ber- berge kélip, bir bulaq béshigha chüshüp, duldullirini bulaq béshidiki bir tüp sögetke baghlap, sawut sowutup qoyghan iken. Bu bir tüp söget köklep öre turup, yene yiqilip öre bolup kökleptu. Barghansiri etirapidin bir taghar ashliq urughi ketkiche bolghan zimin ichide yene yiqilip, yene öre bolup köklewériptu. Héchqandaq adem buning meyli qoruq yaki shéxini késelmeptu. Hetta uninggha tégishkimu jür'et qilalmaptu. Bu sögetning tüwide bir bulaq bar iken. Uni « eynul se'ban » ( yilanlar bulighi-t ) dep ataydiken. Bir zamanda sulayman eleyhisalamning[272] emir-permani boyiche bu bulaqqa yilanlar toplan'ghan iken. Hezirti eli kéremolla wejhuning qedem shéripliri bu yerge yetkende, u « ey sabanilar ( yilanlar-y ) bulaq üstidin özünglarni bir terepke élinglar, peyghember axir zamanning bargahlirini tikimiz » digende, yilanlar bu bulaq béshidin köchüptu. Lékin, bulaq süyi yilanlarning zehiri bilen achchiq bolup qalghan iken. Ikki shahzade kéremler éghiz sulirini ( tükrüklirini-t ) mezkur bulaqqa tashlaptu-de, su yene tatliq we shirin bolup qaptu. Shunglashqa bu jayni « sawutqi mazar » dep ataptu. Xalayiq bu jayni ziyaret qilip, bulaq süyini sherwiti tewerük hisaplap, terep-terepke tewerük qilip élip kitidu. Bu jayning tezkirisdimu mezkur mazarning ornini eli kéremolla wejhuning qedem qoyghan yéri dep bayan qilghan. Lékin, bezi tarix kitaplirida eli kéremolla wejhu iraq ziminining bu teripige ötmigen dep bayan qilin'ghan. Buning rast yaki yalghanlighin xudawende alimiyanning özi bilidu. Emma bu adettiki jay emes, belki alahide karametlik bir mazardur. Buningdin bashqa mazarat we ziyaretgahi tewerükkanlarmu köp. Bularning hemmisnila sahablarning isim-shéripliri bilen ataydu. Lékin, qandaqlighi melum emes hem ishenchlik delilimu yoq, shunglashqa bularni bayan qilishqa qelem jür'et qilalmidi. Meyli qandaqla bolmisun, üchturpanning ghazat we jenglerde köp bolghan bir jay ikenliki melum. Wellahu elem.

*****

Kuchar




Kucharning qedimqi ismi kusen iken. Kuchar ehli pé'il etiwari jehettin bir ittipaq, ülpetligi ziyade xelq bolup, hemme adimi sipaye, xushxuy, güzel sözlük bolup, ayallarning himmet we jür'iti erlerdin artuq. Ular ilmiy emel we kespi-hünerdimu kem emes. Biraq, musapirlar bilen xoshi yoq, lékin, bu künlerde kuchargha her tereptin kelgen musapirlar jem bolup, jemiyet peyda qilip, soda xanilarni qurup rawajlanmaqta. Kucharning ademlirige qarighanda zimini kengri we taza, her heptide bay, sayramdin eqelisi besh yüz éshek we ulaqta ashliq we yagh kélip turidu. Her xil yel-yimishliri we bashqa me'ishetliri bashqa sheherlerdin köp. Sodigerler höl we quruq yimishlirini sheher-sheherge toshup, kétidu. Charwa- malliri tola we öz éhtiyajigha yétidu, hetta éshipmu qalidu.

Kuchar ziminida mewlane ershidin welilullaning aramgahi we qewirsi bar. Bu zati shéripning dalaliti arqiliq tughluq témurxan öz teweligi bilen bille islami shéripning dölitige muyesser bolush bilen teng, ili tewesidimu diniy islamning chirighini yandurghan idi. Xan bu zatni « ulugh mollam » dep atayti, bu awalqi dastanda bayan qilindi. Yene sheyix nizamiddin dihliwi[273] digen bir mazarat bar. Beziler « dihliwi »ni « dehbidi » dep ataydu. Bu nahayti kélishken we heywetlik mazar bolup hisaplinidu. Yene belix ata digen bir mazari almeqam bar, buning ismi we nesepliri hem uning qaysi zamanda ötkenligi melum emes. Yene newre xojam digen bir ziyaretgah bolup, bu heziriti bahawiddin nexshe bende quddussrening newirilirdin idi digen melumatlar bar.Yene baba qember welilulla digen bir meshhur mazar bar. Lékin, baba qember welilulla bolsa heziriti eli kéremolla wejhuning miraxorliridin bolup, bu mazarning igisi ene shu zat bilen hemnam bolsa kérek. Baba qember welilulla digen mazar yene üchturpan, xoten qatarliq jaylardimu bar yene bir mazari ali ziyaretgahning namini ibirahim edhem[274] dep ataydu. Lékin, mezkur meshhur pishqedem ewliya ibirahim edhem quddussrening qewrisi bolsa mekke mu'ezzemededur. Belki bu mazarning igisimu mezkur ewliya bilen hemnam bolsa kérek. Yaki mazarning igisning nami ibirahim atam bolup, ammiwi tilda « atam » digen söz « edhem » sözige almiship qalghan bolsa kérek. Welluhu elem bisawap.

*****
Kona turpan






Kona turpan bolsa kona we qedimqi sheherdur. Ademliri rast qolluq, rast sözlük, puxta we pishshiq, hile-mikri we xiyaniti yoq. Eqide-ixlasliri sap, hawasi isiq, süyi kem bolup, hemmisila kariz süyi bilen zira'et tériydu. Zimini obdan, mehsulati özige yétidu. Ghoza-kéwezliri obdan bolidu. Terenjiwil kona turpanning xas mehsulatidur. Kishmish üzümliri nahayti köp bolup, bu sheher-sheherlege toshulidu. Kona turpanning zimin da'irisi keng, arlighi yiraq.

Bu ziminda es'habulkehefning yatqan orni, mazar ziyaretgahi bar, lékin tefsirlerde es'habulkehefni rumning tersus[275] digen shehirde dep bayan qilindu. Tefsirchiler we tarixchilarning « rum » digenliri bolsa ushbu rumche shehiridur. Chünki, rumche bolsa qedimqi zamanlardin buyanla ulugh padisha we törilerning meqam menzili bolup kelgen. Xudawendekérim öz hékimet ishariti bilen es'habulkehefni xalayiq arisida mexpi qilip kelgen. Hetta uning tekti ismimu mexpidur. Uning zimin üstide bir qanche jayda ziyaretgahi bar digen xewerler bar. Uning biri rumdiki tersus shehiride. Tefsir we tawarixlarda bayan qilin'ghini del mushu ehwaldur. Ikkinchisi liwan téghida, yaki pelestin ziminida, üchinchisi edende[276], yeni afiriqa qit'eside, tötinchisi meghrip taghlirida, beshinchisi hindistanda, altinchisi ispahanda[277], yettinchisi erminiyide, sekkizinchisi chin memlikitide deydiken.

Ürümchining esli ismi rumche iken. Ammiwi tilda « rumche » sözining aldigha elif(1) heripini, axirigha bolsa «ya» (y) heripini artuqche qoshup, « romchi » (ürümchi) dep atighan bolsa kérek. Shuningdek türki tilda « che » digen ibare « kichik» digen menini bildüridu. Türkanlar ( türükler-t ) chong nersilerni kichikleshtürmekchi bolsa, haman « che » ibarisni qoshup sözleydu. Yeni « che », « je » qoshup kichiklitidu. Meslen,« baghche » , « hoyliche » , « dekche » digendek. Biraq baghliri chong we da'irlik bolsa, uni « bagh » dep ataydu. Kichigirek bolsa « baghche » digen söz bilen ataydu. « Hoyliche » , « dekche » digenlerning qa'idisimu ene shuninggha oxshash. Shunglashqa bu jayda « rumche » digenligi belki « kichik rum » digini bolsa kérek.



Tefsir kitaplirida es'habulkehefni rumdiki tersus shehiride digen melumat toghra bolsa kérek. « Tersus » sözimu ammiwi tilda « turpan » bolup qalghan bolsa kérek. Belki xitay, moghul, qirghiz, qipchaq, tatar, uyghur we qalmaqlarning tilida « tersus » digen söz éghiz teleppuz bolup tuyulghanliqtin, u « turpan » dep sözlen'gen bolsa kérek. Es'habulkehefning zamani bolsa, heziriti eysa enbiya'i eleyhisalawatning zamanidin ilgiri iken. Buninggha qarighanda, u buningdin ikki ming yil ilgiri ötken bolidu. Bu uzun zamanlar mabeynide, bir nechche zaman tatar ehli, bir nechche esir moghul qewmi, bir nechche waqit uyghur guruhi, bir nechche dewir musulman padishaliri we bir qanche chagh xitay tayipliri hökümranliq qilip ötüptu. Ularning her biri öz sheherlirini öz tili bilen ataptu. Meslen, xitaylar ürümchini « xo miyuze » dep atayti. Hazir « shing shang sin » ( shinjang ölkisi-t ) dep atidi. Shunglashqa tersus digen isimning özgirip qalghanlighimu aqillarning eqlidin yiraq emes. Shunglashqa, es'habulkehefni zormu-zor ushbu turpan tewesidiki tuyuq digen jayda dep eqide-ixlas qilishlirimu ene shundaq gep bolsa kérek. Shuning üchün, beziler xudawendekérimning öz kalamida es'habulkehefning ghari heqqide chüshürgen ayetliri del tuyuqtiki bu ghargha muwapiq dep hésaplap, pütün moghulistan, belki ferghane, türkistan, hindistan qatarliq töt- besh ayliq yoldin nezir we hediyler bilen kélip ziyaret qilip yanidu. Bu yerning sheyixliri ziyaretke barghanlargha her türlük hile-neyrenglerni körsitip, bu yerde attin chüshidu, bu yerde namaz oquydu, bu yerde tawap qilidu dep, goya bu yerni herem shériptek körsitip we shu jaydiki qa'idiler boyiche telim bergen bolup, hile-mikir bilen ularning nersilirni éliwalidu. Hetta beziler herem shéripqa bérishqa ajizliq qilghan teqdirde, ushbu es'habulkehefke bir qétim kélip ziyaret qilsa, yérim hajiliq ada bolghan bolidu depmu eqide qilidu. Es'habulkehef orunlashqan jay bir égiz tagh bolup, bu jaygha nechche-nechche shota boyi pelempey bilen chiqidu. Taghning üstide bir qanche hujira, aywan, rawaqche, meschit, méhrap, munber we du'a qildighan jaylar bar, etirapidimu köp öyler bar. Bu mazarning xadimliri sikunit qilip, wexpe ewqaplirini ichip-yep kün ötküzidu. Bu mazarning sheyixliri üch yüz öylüktin artuq. Burun musulman xanlar we hakimi wilayetler, emralarmu adimgerchilik we xeyriyat üchün bir munche wexpe ewqaplarni bergen idi.

Deqyanusning Shehiri we textigahimu mushu turpan teweside iken .es'habulkehef bolsa del mushu gharda uxlaydu dep mölcherlep, étiqat qilidiken. Tarix hijri bir minginchi yillardin (miladi 1600- yillar – t) kéyin hezriti appaq xoja turpan'gha barghan iken. U turpan ehlining bu jaygha kélip izzet we éhtiram qilghanlighini körüp, bu ehwalni deslepte men'iy qiliptu. Kéyinche bu gharning ichige kirip muraqibe we tewejjuhke chüshüp, kespi karametlirini qilip, xalayiqqa «bu jay bolsa itlarning jay menzili dep guman qilghan idim. Muraqibedin kéyin manga ashkare boldiki, méning gumanim toghra emes iken. Sizlerning eqide- ixlasliringizlar rast iken. Es'habulkehefning bu menzilide ikenligide shek- shöhbe yoqtur. Ziyaret qiliwéringlar we buni ghenimet bilinglar» deptu digenni guwa we höjjet qilip sözleydighanlarmu bar.

Bezi riwayetlerge qarighanda, tarix hijrining bir minginchi yillirighiche (miladi 1600- yillirighiche –t) bolghan arliqta es'habulkehef bu gharning ichide turghan iken. Uning bu jayda ikenligini hichqandaq adem bilmeydiken. Hetta kapirlarmu bu gharni butxana qilip, lama lodo we bermenlerni toxtitip, izzet we hörmitini qilip kelgen jay iken. Tarix hijrining bir ming yetmish nechchinchi yillirigha (miladi 1600- yillirigha – t) kelgende, tughluq témur xanning ewlatliridin sultan se'id bayaxan bahadur [278] digen turpan, qamulgha padisha bolghan iken. Bu öz dewride xalayiqning terep- tereptin bu ghargha kélip ziyaret we tawap qilghanlighi ularning bu jaygha bolghan eqide ixlaslirini mulahize qilip maqul körüp, bu ziyaretgahqa sheyix, jarupkesh. Chiraghchilarni teyinlep, imam, mu'ezzin toxtitip, wexpe ewqaplarni belgilep tewlid qildurup, mutewellige tapshurup, ali yarliq nishani bergendin kéyin, bu ghar es'habulkehefning ghari ikenligi resmiyliship, bu nam bilen meshhur boluptu. Men bu yarliqni öz eyni boyiche bu sehpige yazdim.



Yarliq nishan ali:





Ebulqefetteh sultan se'id babaxan sözimiz, tilal fer seltenet① we hima yun,②dini me'delet③, ruz efzun ④sahipqirani e'zem, zubde tulslatin⑤, erep we ejem rapte⑥emin⑦bilad⑧waste aman ibad⑨shuja'et shu'ar we saxawet asar, juwan bext ber xordar⑩qérindashlar birle jillilshe'ini⑾





① Tilal fer seltenet – altun nurluq seltenet.

② Hima yun – mubarek.

③ Dini me'delet – diniy adalet.

④ Ruz efzun – uzun künlük.

⑤ Zubde tulslatin – tallan'ghan sultan.

⑥ Rapte – baghlash, alaqe.

⑦ Emin – tinchliq.

⑧ Bilad – sheher.

⑨ Ibad – qul, qulluq.

⑩ Ber xordar – layiq, méhriban.

⑾Qérindashlar – ulugh mertiwilik.



Ezimulquder①, edilsishemis shibe②elbedir③ferzentlerghe we emra'i mulki aray④alisshandur. Ey néku⑤ ray kufayet nishan sedir sudur⑥ali meqam we ölima'i wajijul'éhtisram we quzzati enam⑦, sheri'et enjam⑧, noqe ba'i kiram⑨we zumre'i enam⑩we jemhuri xas we amlargha andaq wezi'e⑾ we layihe bolsunkim, xoje eyup molla qamush hebb oghli kichik molla mulk bu ...... Öylük kishini hezriti sultan es'habulkehef quddus serhemning xizmetliride bolghan seweptin, inayet shahane we iltipat xusrawane⑿ qilip, birini chiraqchi , birini jarupkesh we birini bakawul qilip terxan⒀ qilduq. Oghlanliridin oghlanlargha we qizlardin qizlirigha terxan dep bilsunler. Aqitur taharet sularini hem qismasunler, tinji köngül





① Ezimulquder – ulugh qudretlik.

② Edilsishemis shibe– quyashqa oxshash, quyash bilen teng.

③ Elbedir – tulun ay.

④ Mulki aray – qarashliq yerler.

⑤ Néku – yaxshi, güzel.

⑥ Sedir sudur – bashlamchi, yuqiri mertiwilik.

⑦ Quzzati enam – jama'et quzati.

⑧ Enjam – aqiwet.

⑨ Noqe ba'i kiram – ulugh hörmetlik kishler.

⑩ Zumre'i enam – jama'et pirqisi.

⑾Wezi'e – teynlesh, belglesh.

⑿Xusrawane – shahane.

⒀Terxan – alwang- yasaqtin azat qilin'ghan tebeqe.



We feragh xatirler①birle du'a ishighe muqeyyed② bolsunler. Terxanliq nishani alishan körgech, turpan wilayitining hakimi we darughesi bashliq texsis yarxi, tuyuq sahip tekbir fazilarigha kélur we barur. Ishchi we kushchi, suchi, tawapchi jem'iy emeldarlar mushar ileyhelerghe ③hich jümledin we hich rehguzardin ④mezahim⑤we muteriz⑥bolmasunlar, alwang, yasaq, özige qun'alghu hesharmer dikar« oqush pitir, chapar ulagh qan chiqar shu sun (nezir-chiraqta suyuldighan mal- t ) teklip qilmasunler, salmasunler, almasunler, her kim bu yusundin özige qilse, heq subihane we ta'alaning rehmeti we muhemmed resulilla shipa'eti we perishtiler meghfiretidin ⑦mehrum bolup, hezriti es'hanulkehef teqsirsige⑧qalghay. Bel sayrunnas⑼we ejjenning lenitige giriptar bolghay, qiyamet küni zalimlar qatarida mehshur⑩ bolup, azap ebedige giriptar bolghay dep





① Feragh xatirler – xatirjemlik.

② Muqeyyed – qeyt qilish.

③ Mushar ileyhe – mezkür

④Rehguzar – ayaq asti qilish.

⑤Mezahim – ziyan- zexmet.

⑥Muteriz – étizar, qarishliq, qiyinchiliq.

⑦Meghfiret – epu qilish, kechürüsh.

⑧Teqsir - guna.

⑨Bel sayrunnas – pütün xelqning.

⑩Mehshur – yighilish, toplinish, hazir qilin'ghuchilar.

Daruseltenet turpan wilayitide, ushur ay chiharshenbe küni tarix hijri bir ming atmish sekkizinchi yili (miladi 1657- yili 10-ay – t) yeni chashqan yili nishan alisi qildi. Bu yarliqning axirigha ikki möhür bésilghan iken. Üstidiki xetni oqushqa bolmidi. Buningdin bashqa yiraq we yéqindin ziyaretke kelgen ademler özlirining pezil- peza'il we kamaletlirini iz'har qilip, özlirining izzet- abruyini közlep, zamane weziyitige qarap, sheyx, jarupkeshlerning könglini ayap we ularning xahishini hem xosh bolushini izdep, ushbu ghar bolsa es'habulkehefning jay menzili digen bolsa kérek. Hetta tefsir we tewarix kitaplirining mezmunigha nezer salmay, özi xalighini boyiche oydurup, sheyx we jarapkeshlerge xoshamet qilip, bu jay rastinla es'habulkehefning ghari iken digen bolushimu mumkin. Hetta bezler ürümchining esli ismi romche ike. Teresus digen namimu tilida turpan digen namgha almiship qalghan iken dep, asassiz, paydisiz we bihude sözlerni küchep oydurup, tewliye we tezkirlerni peyda qilip, mazari alijah we ziyaretgahi bargahlarni tiklep, eslide hichqandaq nami- nishani yoq bir kona sheherge deqyanusning shehiri dep shöhretlik nam bérip kelgen iken. Qéri- yashan'ghan ademler ene shundaq qisse we hikayilerni toqup we ishinip kelgen iken. Es'habulkehefning turpanda barlighini ispatlaydighan yene bashqa hichqandaq delil we ispat zadila yoq. Léki, bezi ölima'i izzemler es'habulkehef ziyaritige bérip, bu gharning alamet eserlirini ayet shéripning mezmunigha sélishturup, bu ghar xudawendekérimning öz qur'ani kalamida terplen'gen ghar bilen tamamen oxshashmaydighanlighini we tuyuq ghari bolsa es'habulkehefning ghari emesligini delil we höjjetler bilen ispatlaydu. Bezi ölimalar bolsa bu pikirning qarishisida bolup, es'habulkehef bolsa ushbu tuyuq gharida delil- ispatlarni otturgha qoyidu. Dimek, bir ölima yene bir ölimaning pikirige asasen qarishi höküm chiqridu. Kemine- menki molla molla musa ibini molla eysa xoja sayramining könglige shek- shöhbe chüshüp, qarishi pikirler peyda bolup we bu qarishi pikirlerning mulahizisi ichide gherq juda bolup, toghra pikirler bilen xata mulahizilerning déngizgha chökken hem bu ölimalar otturigha qoyghan her xil pikirlerning qaysibiri küchlük asasqa ige we qaysi birlirining asasi ajiz ikenligini tepekkür qilip sarasimige chüshüp heyran bolup turghan bir waqtimda, u seyidina we mewlana hem iqtidarliq we heqiqetni achquchi alim, fuquha ilmining tallan'ghan tetqiqatchisi, tejiribilik bilim igisi, sheri'et nizamlirini toghra yolgha salghuchi, sheyixlerning ewladi se'idshsheyx muhemmet binni eshshex abdulwahidbinni eshsheyx eli el'esli eshshami eltera bilining mubarek we éhtiyajliq qedemliri sherep bilen bu moghulistan yurtigha ikkinchi qétim qoyuldi. Bu chaghda bu qedrsiz menmu uning söhbet shériplirige muyeser bolup, besh ay miqdari uning bilen kéche- kündüz bille seperde boldum. Bu chaghda, men uningdin es'habulkehef gharining tégi- tektini soridum. U «men turpandiki es'habulkehefke ikki mertiwe bardim. Es'habulkehef gharining tégi- tektini bilish üchün, heq ta'aladin chüshken söz- ayetlerni we mu'erreixlerning ulugh qur'an we tefsirige asasen yazghan dillirini qarap chiqtim. Shundaqla, bu sözlerni özemge höjjet we delil qilip, uni yene bir qanche delil- ispatlar bilen kücheytip, es'habulkehef bolsa rumdiki tersun digen sheherde, bu turpanda es'habulkehef digen yoq nerse digenni delil- ispatlar bilen bayan qilip, insapliq musulman we mömin dindarlar we barliq jama'et xas ammini közlep, qarashlirimni roshen élan qilip we bir risale yazghan idim» dep bu kitapni méning qulumgha berdi. Buni körüp mutali'e qilghandin kéyin, türki tiligha terjime qilip, u zatning nezer aliliridin alahide ötüzüp tüzitip, bu tarixchining xatime qisimigha kirgüzdüm. Emma inasapqa kélip étirap qilip, teslim bashlirini tewretken zamane fazilliri we xas ammini sadiqlarning jümlisige toplap orun bergey. Qarishliq we muxalipliq qilip, sözmenlik oyunlirini oynap, gedenlirini tolghanlarnimu, bu gharni terip we teswirlep chüshken ulugh ayet we kalamni qedimiyetler, heq we hörmet üchün, ularni toghra yolgha bashlap, toghra inayet ata qilghay – amin ! Dimek, bu risalide es'habuldehefningu turpanda emesligi toghrisida bir qanche delil- ispat otturgha qoyulghan.

Yettinchi delil:



Ayet kérimide « sen ularni oyghaq dep guman qilishing mumkin, wahalenki, ular uyqudadur. Men ularni onggha we solgha örüp quyimen. Ularning itliri bolsa ikki putini derwazigha suzup yatidu. Eger sen ulargha qaraydighan bolsang, elwette ulardin qorqup qachisen hem qattiq wehshetke chüshisen» dep körsetken. Yeni, ey muhemmet, es'habulkehefning közi ochuq we oyghaq dep guman qilisen, wahalenki, andaq emes. Belki u uxlaydu, lékin uning közi uxlighan ademning közining tetüriche ochuq turidu. Uning jesidige ziyan yetmesliki üchün, xuddi uxlighan adem uyan yaki buyan'gha örülgendek, uni özimiz örüp quyimiz; U bujayda ikki qolini yéyip yatidu. Eger buninggha qarisang qorqup qéchip kitisen. ( Yeni uning söliti nahayti heywetlik, qeddi-qamet we shekili nahayti chong we yoghan, tirnaq we saqalliri bekmu uzundur ). « Bu qorqunichni ichingge sighduralmaysen » dep körsitilgen.

eyghember axir zaman muhemmet mustapa sellellahi eleyhe wesellem asman we zimin perishtiliri bilen qorqmay sözleshken, jebra'il eleyhisalamni öz shekilde körgen, uning alte yüz qaniti bar idi. Eger u ikki qanitini yépipla qoysa, zimin üstige kün nuri chüshmeyti. Peyghember axir zaman yene jinlar bilen sözleshken we ularni hidayetke bashlap, qur'andin telim bergen idi. U yene sheytannimu körgen bolup, bu tayiplerdinmu qorqmighan idi. Dimek, peyghember axir zaman bolsa hemme insan we jandin quwwetlik, gheyretlik, qorqmas yüreklik bolup yaralghan awalqi zat idi. Halbuki, xudawendikérim öz ayetliride mushundaq bir yüreklik ademge « sen es'habulkehefni qorqup körelmeysen » dep xewer bergen tursa, bashqa adem qandaq qilip uni qorqmastin köreleydu? Dimek, buni eqil bilen qiyas qilip, pem-idirak bilen tesewur qilishmu mumkin emes. Bizgiche éqip kelgen gep-sözlerge qarighanda, tuyuqning sheyixliri es'habulkehefni ashkare körgen imish, chiraq yéqish üchün es'habulkehefke kirermish, yupuqlirini her da'im yéngilap turarmish digen sözler bar.



Yeni muhemmet yaqup bék ataliqning zamanida bir ereb bu ghargha keptu-de, umu es'habulkehefni bashqa sheyixlerdekla körgenlikini sözleptu.Uning sözige qarighanda, es'habulkehefni saqlaydighan itning jesidi kimxap, tawar,etles bilen yépilghan we tashqa aylan'ghan. Es'habulkehefning öz jesidimu tashqa aylan'ghan dep neqil qilishidu. Uning bu sözliri es'habulkehefke bolghan böhtan we u heqte toqulghan yalghanchilqtur. Ayet shéripning mezmunigha qarighanda, alla es'habulkehefning mubarek jesidini xuddi tirik ademlerning bedinige oxshash qilip obdan saqlashqa qadirdur. Uning ziyan-zexmet we apet- buzghunchiliqqa uchirishi yaki özgirip chirip kétishidin elwette muhapizet qilidu. Obdan körgen mexluqlirining tüsini hergiz özgertip bashqa süretke aylandurmaydu. Eger birer insan öz süritidin yene bir süretke özgirip qalghan bolsa, bu alla ta'alaning lenitige gériptar bolghanliqining alamiti bolup hisaplinidu. Chirish digenlik ghezepke uchirdi digenliktur. Shunglashqa, xudayita'aladin pana tilesh kérek. Eger uning gheziwi kelse, xalisa tash qilidu, xalisa maymun yaki tungguzgha oxshash bir nerse qilip quyidu. Chünki, u hemmini qilishqa qadirdur. Bundaq hékayiler bolsa qiisse kitaplirida köp uchiraydu. Eger mushu xil tayiplerning es'habulkehefni kördüm digenliri rast bolsa, ular heqiqiy es'habulkehefni körgen bolmastin, belki uningdin bashqa bir nersini, éytayluq, özgirip tash bolup qalghan kapirlaning bir qewmini, yaki adem süritide yasap quyulghan but-senemlerning shekilini körgendur. Bundaq ishlarmu jahan sehipiside nahayti nurghun. Nurghun adem es'habulkehefni peyghember idi deydu. Lékin, bezi kishler uning peyghemberlikidin guman qildu. Meyli qandaqla bolmsun, mundaq ulughlarning jesidini bashqa süretke özgirip ketken digen'ge ishen'genler yaki mundaq sözge étiqat qilghuchilar bolsa kapir yaki gheyri nersilerge ishen'güchi bolup hisaplinidu- alla özi saqlisun! es'habulkehefni öz közimiz bilen kördüq digen'ge oxshash ademlermu kapirdur-bes. Bu xil ademlerning bu sözliri heq ta'alaning heq kalami we peyghember eleyhisalawatu wesellemlerning hemmisigila yalghan guman qilghanliqidin bashqa nerse emes. Chünki, bu peyghember eleyhisalamlarning gheyretlik we quwwetlik ikenliki deliler bilen ispatlan'ghan. Halbuki, bu enbiya we murselinler qorqup baralmighan we kirip körelmigen jay-makan'gha, mezkur sheyixlerning qorqmay kirip chiraq yandurup, yupuq yaptuq digenliri bolsa, bularning öz mertiwisini peyghemberlirimizning mertiwisidinmu yuqiri qoymaqchi bolghanliqini körsitidu. Bu elwette kapirliq bolup, emelyettimu mumkin bolmaydighan ishtur, sheyixlerning bu xil ish-heriketliri we gep-sözlirining özimu es'habulkehefning turpan diyarida emeslikini ispatlaydu.

Es'habulkehefning qanche ikenliki heqqide yehudi, nisara we musulman qatarliq üch goroh ichide her xil ixtlap bar. Beziler « es'habulkehef üch bolup, tötinchisi ittur » dése, beziler « andaq emes, belki u beshtur, peqet altinchisila ittur » deydu. Yene beziler « andaq emes, u yette bolup, sekkizinchisla ittur » deydu. Biraq, xudawedekérim öz kalamida es'habulkehef heqqide yuqirqidek xewer bergen, eger uni körüsh mumkin bolsa idi, bu xil her tayipidiki gorohlar adem ewetip körüp, uning sanining qanche ikenligini bilip, otturdiki ixtilaplarni bir terep qilghan bolar idi. Es'habulkehefni insan gorohining ashkare körishi mumkin emes. Shunglashqa, uning sanimu melum emes. Belki uning sani asmandin chüshken wehiydin melum bolsa kérek. Bizning bu sözlerni inichkilep yézishtiki meqset we mudi'ayimiz shuki, bu sheyixler we bezi ademlerning es'habulkehef tuyuqta digen sözlirining özi bilen, bizning es'habulkehef tuyuqta emes digen qarashlirimizni ispat qilishtin ibaret. Chünki, ularning bu sözliri peqet bizning paydimizgha we özlirining ziyinigha mensuptur. Ular bolsa bu halni bilmeydu. Sizlermu buni mulahize qilip sinap baqaysizler.





Sekkizinchi delil:



Es'habulkehefning qissiliri bolsa, zamanning ajayip we gharayip jümilisidin bolup, barliq ehli tefsir we mu'errixlerning zéhni pikirliri we qelem tilliri bu bipayan chongqur deryaning heqiqiy tigige yételmey, hemishe heyran sergerdan bolmaqta. Es'habulkehef bilen es'habul reqim birmu yaki bashqa-bashqimu? U bügünki künde tirikmu yaki bashqa xalayiqqa oxshash ölüp ketkenmu? U qaysi zaman we qaysi tarixta tughulghan? Uning ismi kim? Atisi kim we qaysi qebilige mensup? Qaysi jay makanda ötken we sani qanche? Bu mesiller heqqide hemme tefsirchi we mu'errixler, jümilidin her qaysi qebililer arsida her qaysi zaman,her qaysi makan we her qaysi tillarda her da'im ixtilaplar bulup kelmekte. Dimek, esihabulkehef bundaq ixtilaplardin zadila xali bolmighan .

Xudawendekérim öz qur'ani kalamida es'habulkehef toghriliq xewer bergende, u yene es'habulkehef üch yüz toqquz yilghiche gharda uxlidi,andin yene oyghandi we andin yene yatti dep xewer bergen idi. Allata'alaning qur'ani shéripte bergen xewerliridin kem yaki artuq gep qilishqa qudiritimiz yoq, u tahazirghiche mushu ehwalda turmaqta. Bir ayetning mezmunida «ular uyqudadur .Men ularni onggha we solgha örüp qoyumen» dep körsitilgen. Yeni ular oxlaydu! lékin ular tiriktur. Bu bolsimu xudayita'alaning birliki, baqilighi we karamitining köplügining ishenchilik delilidur.

Bezi ölmalar es'habulkehefni xizir eleyhissalam bilen eysa eleyhissalam asmandin chüshkendin kéyin sham shéripte körüshidu dep bayan qilidu. Es'habulkehefning terip we süpetliri hemme tefsir kitapliri we tarixlarda bayan qilin'ghanliqi üchün, biz bu yerde yene alahide tekrarlimiduq. Bizning bu jaydiki gherizimiz bolsa es'habulkehefning heqiqiy teripi we süpetliri heqqide chüshken ayetlerning mezmunini tehqiq we teptish qilip, zéhni idiraklrimizgha melum bolghanlirini ashkare bayan qilip, uni kéyinkilerge yadikar we nemune qilishtin ibaret. Shunglashqa, biz bu jayda ene shundaq irade bilen bir qanche sözni waraq sehipisige tizip yézishqa jür'et qilduq. Rast we yalghanlighigha xuda özi ige.

Es'habulkehef bolsa, xudaning eng deslepki ümetliridin biri bolup hisaplinidu. U xudawendekérimning öz qudirti bilen ulugh qilghan ademdur. Shunglashqa, bizmu uni ulugh dep bilishimiz lazim. Lékin, mekke mu'ezzemedin bashqa jaylardiki, yeni, medine munewwer we yaki bashqa jaylardiki enbiyahi eleyhim essalamlarning qebirsi yaki es'habulkehef we uning ata-anisining qebirsi qatarliqlarni xuddi mekke mu'ezzemege oxshitip dewir qilish, tawap qilish yaki ibadet dep étiqat qilish bolsa kapirliq bolidu. Bu ishlarni qilish bolsa sher'i-shéripke toghira kelmeydu. Her qandaq ibadet we yaxshi emelni peqet alla yoli üchünla qilish kérek. Xudadin bashqigha ibadet qilish yaki shérik qilsh bolsa kapirliq bolidu. Biz xudayita'alaning bendisi. Shuning üchün enbiya we ewliya, mazari mashayixlarnimu xudaning bendisi dep tonup, ularning eqidisni öz yoli bilen qilish wajiptur.

Toqquzinchi delil:



Zimin yüzidiki bu ghar peqet bir sheher yaki bir kentkila xas emes .Belki bundaq gharlar nurghun sheher we taghlarda nahayiti köp. Her qaysi sheherning ademliri es'habulkehef bizning shehirimizde digen gumani sözlerni qilidu. Lékin, ularning buninggha ishenchilik delili yoq. Guman bilen keltürgen delil bolsa her qandaq waqitta toghra kelmeydu. Halbuki, turpan ehli es'habulkehef bu jayda dep qandaq éytalaydu? Biz xuddi yuqirda bayan qilghandek,qedimqilardin bolghan muhemmet sellellehu eleyhi wesellem, hezirti ababekri sidiq[285] we ömer faruq[286] rezilulla enhulardin bashqa, yene es'habulkehefning qaysi jay we makanda ikenligi, xuddi yuqirqigha oxshashla namelumdur. Buningda sirliq bir hékimet barki, u bolsmu uni xudawendekérim bildürgendila bilgili bolidu.

Bezi ademlerning sözige qarighanda, es'habulkehefni bir qétim ziyaret qilghanliq yérim hajiliq bilen barawer, ikki qétim ziyaret qighanliq toluq hajiliq bilen barawer iken we bundaq ademlerdin hej saqit bolidiken. Bundaq eqide qilghuchilar bolsa töt mez'hep[287] we millette mel'un we murted kapir bolup hisaplindu, islami shéripning benasi besh bolup, uning her biri bir waqitqa wede qilin'ghan we bir makan'gha teyin hem bir zaman'gha mexsusdur. Bu mezkur bena'i musulmanchiliqning her birisi nechche shert we rokinler bilen berpa boliduwe bularning hemmisi qet'iy hökümler bilen meydan'gha kélidu. Qet'iy höküm bilen bolghan shert we rokinlerni özgertishke yaki uningdin bash tartishqa bolmaydu. Bolupmu hejning rokinliri we uning ada bolushi peqet ayet arqiliqla barliqqa kélidu. On ikki ay ichide bir ay, yeni zulhejje éyining toqquzinchi künidin on ikkinchi künigiche bolghan arliqtila andin hejning barliq rokinliri we shertliri tamam bolidu. Bu xil rokinni we shertlerni bu waqittin bashqa chagh we makanda qilsa toghra bolmaydu. Hetta bu shert we resmiyetlerni bashqa bir chaghda mekke mu'ezzeme yaki medine munewwerning özide ada qilsimu toghra bolmaydu. Halbuki, buningdin bashqa jay we makan yaki zamanda bashqa bir diyardiki mazarda, meslen, es'habulkehef, imam jefri sadiq qatarliq mazarlada hejini qandaq qilip saqit qilghili bolidu we bu jayda ada qilin'ghan «hej» ni qandaqmu qilip mekke mu'ezzemede beligilen'gen waqitta ada qilin'ghan hej bilen teng qilghili bolidu .Dimek, mundaq eqidige ishen'güchilerning özi kapir we xotuni talaqtur. Bundaq eqide qilghuchilar gerche nurghun yaxshi ishlarni qilghan bolsmu, ularning hemme yaxshi ishliri mushu eqide bilen tamamen bikar bolup kétidu. Hetta bu étiqatqa azraq ishen'güchiler yaki buni könglige guman bilen möktürüp qoyghuchilarning diniy étiqadimu ziyan'gha uchiraydu.

Bu diyarlarda özini musulman shekilige kirgüzüp, xalayiqni azghunluq, zalalet we jahaletke bashlaydighan jahil, nadan, iplas sopilar nahayti köp, eger islami shéripning qet'i delillirini inkar qilghuchilar deydighan bolsaq, bu ademler peqet jahil sopi we aldamchi mashayixlarning özidur.Xudawendekérim musulmanlarning imanini we ularning ish emellirini bu xil aldamchi mashayix we sopilarning yamanlighidin saqlap aman qilghaysen-bes! bu jayda shunchilikla sözleyli.

Dimek, yuqirda bayan qilin'ghandek, xudawendekérim es'habulkehefning jay-menzili aptap chiqqan we yatqan waqtida melum bolidu digen idi. Bu tuyuqtiki ghar undaq emes. Es'habulkehefni tuyuqta digenler bolsa allata'alaning heq sözlirini yalghan digüchilerdin bolup hisaplinidu. Bu xil ademler bolsa hemme mez'hep, millet ichidiki kapirlardin ibaret. Xudayita'alaning sözliri heq we rastur. Uni zadila yalghan digili bolmaydu. Emdi tuyuqtiki ghar bolsa, belki allaning bir bendisining qewirsi bolushi mumkin. Lékin es'habulkehef bu jayda emes. Xudaning dostliri chöl-jezire we bayawanlarda nahayti köp. Yurt we sheherlermu bulardin xali emes. Shundaqla bu ghar éhtimal qalmaq, moghullarning but-senemxaniliri bolsa kérek. Yaki bu jayda ilgiri bir nerse bolmastin, belki bezilerning nezir-nezirat, qoy we kala kelsun dep, bir bana bilen kün ötküchmekchi bolup, hile-mikirlik bilen aldam tozaqlirini qurghan bir jay bolsa kérek. Omumen buning éhtimali hemmidin köp.

Xotendiki niyaz hakim bék, muhemmet yaqup bék ataliq ghazining zamanida, bir munche altun, kömüshlerni yerge kömüp, üstige tugh shada we elem, bayraqlarni qadap, bir katta ali mazar peyda qilghan idi. Bu yuqirda niyaz hakim bék qisiside bayan qilindi.Bundaq hile-mikirlik ishlar jahan sehipiside nahayti nurghun ötken. Hile-mikir qilghuchilar bolsa özining mikiridin pana tilesh lazim-bes! mömin musulmanlar bolsa bundaq ishlardin saqlinishi lazim. Bu xil saxta we yalghan mazarlardin éhtiyat qilish wajiptur we bundaq jay we makanlargha hürmet qilip ulughlap ziyaret qilish bolsa diniy islamdin chetnigenlik bolidu. Beziler pul we ghezine izdep mazari mashayixlarning qewirsini achsa, moghullarning ölüki we yaki buttek nersiler chiqidiken dep hékaye qilidu. Petiwa kitaplirida bayan qilinishche butni ulughlap hörmet qilish, uni ziyaret qilip dewir-tawap qilish qatarliqlarning hemmisi alla we resulillaning kitapliridiki sözlirige xilap. Ey yaran we ezizler bu xil nalayiq itiqatlardin hezer we yene hezer qilinglar, bes we yene bes bulunglar.

Oninchi delil:



U qudiretliik ala özining alemshumul qur'ani kalamida es'habulkehefning alametlirini mexsus we ayrim bayan qilmighan bolsa idi, yuqirqi kishlerning sözlirini sherq we gherptiki hemme gharlargha tetbiq qilghili bolatti. Hetta heq subhani ta'ala öz qedimi kalamlirining ichide « es'habulkehef aptap chiqqan we patqan bu ikki waqitta, kün nuri bu gharning ong we chep teripige mayil bolidu, lékin bu ikki waqitta aptapning harariti we nuri ghargha kirmeydu » dep xewer bergen. Wahalenki u gharning üsti uchuq, aptap nurigha saye bolidighan hem aptapning hararitini tosap turdighan bir nerse yoq idi. Eger yer yüzidiki birer ghar del xudawendekérimning qudiret kamalti arqiliq bolghan bu ghargha oxshaydiken, del ene shu ghar es'habulkehefning ghari bolghan bolidu, uningdin bashqa jaydiki ghar bolsa es'habulkehefning ghari emes bolup chiqidu-bes. Eger turpan shehiridiki ademlerning hemmisi es'habulkehef ushbu tuyuqta dep étiqat qilidiken, bularning étiqadi, bizningche,sheri'et shériplirining hökümige toghra kelmeydu. Chünki, ularning bu étiqadi ayet, hedis, tefsir we tarixlarning bayanigha qarshidur. Islam ölimalirining birimu zadila es'habulkehef tuyuqta dep körsetmigen. Eger u bu jayda bolsa idi, ular uninggha jezmen delil körsetken bolar idi. Sopi mashayixlar yaki padishalardin baqi qalghan bid'et we bayan ishlarning awam xelq arisda örp-adet bolup qélishi bilenla uni ishenchilik delil digili bolmaydu, chünki, u peyghember eleyhisalamlar we ölma'i exbarlar teripidin neqil keltürüp ispat qilinmighan shunglashqa, bundaq tayiplerning hemmisi kapirlarning qatarigha kiridu. Kebe shéripke oxshitip mazar we qewirlerge sejde qilish, mazar we qewirlerni dewiri qilip aylinish we qoy, kala, töge qatarliqlarni öltürüp perzent tilesh, risqi-ruzwane we shipaliq telep qilish, hediye ewetip wesle tewerük izdesh qatarliqlarning hemmisila hedis-shéripte bid'etchilik dep körsitilgen. Barliq bid'etchilik, zalaletlik bolsa, jezmen zalalet otining ichige, yeni jehenemge kiridu.



« Sehhul buxari[288] » , « sehhul muslimi[289] » we « sherhi beqewi[290] » qatarliq hedis-shériplerde « ata-anisigha lenet qilghanliq bolsa kishige lenet qilghanliq; Alaning gheyri üchün qurbanliq qilghanliq bolsa kishige lenet qilghanliq; Sheri'et-shéripke xilap bid'et we yaman ishlarni qilghanliq yaki alaning gheyrige i'anet bergenlik bolsa alaning özige lenet qilghanliq; Yer-ziminning hudut-pasillrini (chigirisni – t) özgertkenlik bolsa yene alagha lenet qilghanliq» dep yézilghan.

Endi « ata-anisigha lenet qildi »digen sözning menisi shuki, birer kishi « xuda ata we anamning birisige lenet qilsun yaki her ikkisigimu teng lenet qilsun » dep qaghash we yaki ata-anisini biwaste mel'un dep tillash shundaqla bashqa her xil deshnem we ahanetlerdin ibaret. Lenet oqushning sewepliri boyiche éytqanda, lenet digen sözning mene jehettiki tarmaqliri nahayti köp. Meslen, bir kishining yene bir kishige «xuda sanga lenet qilsun» digini, ikkinchisi bolghan uninggha jawaben «xuda sen özengni lenet qilsun» diginige qarap, ikkinichisining «yaq! undaq emes, belki séning atanggha lenet qilsun» dinigini. Shundaqla birsining yene birsini «sen lenet gerdening (lenet – t) balisi» diginide, ikkinchisining «sen özeng lenet gerdening balisi» digini we bashqa shu xil deshnam we haqaretlermu deshnam sözining köp tarmaqliridin bolup hésaplinidu. Dimek, ata we anining deshnam, haraiti yaki lennitige sewep bolush bolsa chong gunlarning qatarigha kiridu. Buningdin saqlinish we éhtiyat qilish bolsa wajiptur.

«Xudaning gheyri üchün qurbanliq qilish» digen söz bolsa, birer kishige atap qurbanliq qilish, kebige yaki peyghember eleyhissalamlarning birige yaki bulardin bashqa ewliya'i ezem, mashayixi kéremler, yaki but, padisha we emiralarning qedimi üchün qurbanliq qilish digenlik bolidu. Bu mezkür méhmanlar qurbanliq qilghan göshidin yaki az, yaki köp yise, ashqan gösh halal bolid. Lékin bu tayipilar üchün qurbanliq qilghan göshni bular yimigen bolsa, qurbanliq qilghan göshning hemmisila haram bolidu. Shundaqla qurbanliq qilidighan chaghda xudadin bashqisining ulughlighi we hörmitini niyet qilghan, yaki xudadin bashqilarning ibadet we tazimini niyet qilip, pichaq sürgen kishi jezmen kapir we bughuzlan'ghan nerse haram bolidu. Chünki, kapir bughuzlighan nerse haman haramdur. Kapir digen murtet ⑴ bolidu. Murtette din bolmaydu. Uning xotuni judagha (talaq – t), mal- mülki musulmanlargha ol- ghenimet bolidu.Uning namaz roza, hej, talawet, zakat we bashqa barliq xeyr sediqilirining hemmisi rawa körülmeydu. «El'eyezuyilla» (alla saqlisun - t), yaki «bismilla» (allaning nami bilen – t) dep turp qurbanliq qilsa, lékin u qurbanliq allaning gheyrige atalghan bolsa, bumu haramdur. Haram digenlik bolsa, chong guna qatarida bolup hisaplinidu. Bu ishlardin saqlinip éhtiyat qilish bolsa wajiptur.

«Hudet we pasilelerni özgertish» digen söz bolsa, özi bilen hemsayilirining arisida toxtitlghan tash, yaghach, yol, ériq yaki qir we shuninggha oxshash nersiler belge qilghan pasileni, hemsayilirining ruxset ijazitisiz mexpi yötkep, mexpi öz yérige qoshup, öz yérini kéngeytish dimektur. Bundaq qilish bolsa haramdur. Eger bunaq ishni azraqla qilghuchilarmu dozaxning azawigha layiq we sazarer bolidu. Bumu chong gunalarning qatarigha kiridu. Yene bir hedis kitawida bayan qilinishiche, eger birer kishi öz hemsayisining azraq yérini öz yérige qoshup alghan bolsimu, bu alemning ellik ming yil



⑴Murtet - islam dinidin yan'ghan adem yaki burun musulman bolup, kéyin uni inkar qilghuchi.



Bilen barawer kélidighan qiyametning shundaq uzun birla küni, alla uni öz tirnighi bilen yette qewet ziminni, taki tehtliserigiche, yeni sugha yetkiche kolitip tüshük qilip, ziminni uning boynigha halqa qilip ésip azap we oqubetke salidiken. Dimek, mundaq ishlarldin saqlinish we éhtiyat qilishmu wajiptur.

Sheri'ette shéripke toghra kélidighan bid'et ishlarni qilish digen söz bolsa, naheq qan töküsh, zina qilish, bulangchiliq, oghirliq qilish we qimar oynash qatarliq yaman ishlarni qilish digenlik bolidu. Yaki mundaq ishlarni qilghuchilargha yardem qilish, ulargha jay- makan bérip, ularni obdan körüshmu sher'i shéripke toghra kelmeydu. Shunglashq, bu xil ademlerdin yiraq bolup, ulargha qarishi turush bolsa wajiptur. Eger undaq qilmay, ulargha jay we makan teyyarlap bérip, ularni himayisige élip yardem qilsa, undaq adem xudayita'ala, perishtler we barliq ademlerning lenitige uchraydu. Perz we wajip bolsa artuqche sediqe xeyriyatlarni qubul qilmaydu. Shunglashqa, bundaq ishlar we sheri'i shéripke xilap bolghan bashqa herqandaq ishtin saqlinish we éhtiyat qilish bolsa elwette wajiptur. Dimek, yuqarqi mesililer chong hesis kitaplirida uchuq bayan qilighan.

Hedis kitapliridiki bu melumatlargha qarighanda, burun ötken mufessir we mu'errixlerdin ishenchilik bir höjjet keltürmey turup, esli mahiyiti namelum bolghan bir gharni es'habulkehefning ghari shu bolsa kérek dep yürüsh yaki ölimlar we mufesirlik sözlirige guman bilen qarap, ularning körsetkenlirige muxapiliq qilip, birer gharni öziche es'habulkehefning gharigha oxshitip yaki shuninggha qeyt qilish, qur'an ayetliride bérilgen xewerlerning tetürisiche tebir bérip, sheri'etke xilap kélidighan ishlarni qilishmu, hedis kitaplirining mezmuni boyiche, zelalet we yoldin chiqqanliq bolidu. Bundaq ademler haman duzaxqa kirgüchilerning qataridin orun alidu- alla özeng ularni yaman étiqattin saqlighaysen!

*****
Rehmetlik ghazi ilyas rehmettullahi eleyhi özining «shipa'i shérip» digen kitawida, xuddi bashqa ölimalargha oxshashla «birer kishi dinning qa'idilirini özgertip, öziche birer qa'ide chiqarsa, yaki alladin chüshken ayetlerge kinaye qilsa, yaki qur'ani shéripte xewer bérilgen hökümlerni yalghan'gha chiqarsa, yaki kala mullarda yézilghan geplerning birer heripini kem yaki artuq qilip qoysa, yaki qur'ani shéripning bezilirini yalghan dise, bu qur'ani shéripni hemmisila yalghan digenlik bolidu» dep körsetken idi. Dimek, islam ölimalirining bundaq hökümlirige asaslan'ghanda, xudawendekérim es'habulkehefning alamet we xususiyetliri bolsa, bashqa gharlardin ayrim dep jezmet éytalaymiz. Halbuki, tuyuqtiki ghar bolsakichik bir ghar bolup, uning ishigige qoymu sighmaydu. Shuningdek her ikki waqittila üstige kün nuri chüshidu – bes. Dimek, bu tuyuqtiki kehef bolsa, heq ta'alaning ulugh qur'anida bayan qilin'ghan kehef bilen zadila oxshimaydu. Eger uni oxshash dep qaraydighan bolsaq, heq ta'alaning heq sözliri yalghan bolup qalghan bolar idi. Allaning heq sözlirige guman qilish bolsa emirige xilaptur. Yalghan nersige étiqat qilish bolsa kapirliq we yoldin adashqanliqtur – bes ! eger bularning heqiqet ikenligini bilgen kishler yeni allaning birligige, resulillaning berheqlikige insan keltürgen ademlerning, bu es'habulkehef tuyuqta dep étiqat qilish zadila toghra emes. Bundaq étiqat qilghuchilar bolsa xuddi fir'ewin [291], nemrud [292], hanab [293], farun [294] we ulardin bashqa kapirlargha oxshashla dozaqqa kiridu hem duzaqta ular bilen bille hemra bolidu. Alemge meshhur bolghan tefsirchiler jama'iti we erep yaki ejemde ötken burunqi tarixchi, sayahetchi erbaplarning hemmisila qur'anda bayan qilin'ghan es'habulkehef yatqan ghar manjilusi we nejilus digen jayda dep bayan qilidu bu tefsirchiler jama'iti we murrixlerning ichide heyyar ellame abdulla ibini abbas [295], emirulmöminin me'awiye binni ebi sofiyan [296], we hebbe ibini monbiye [297], weke'bul exber [2989], ibini esakir demeshiqi [299], imam ebi je'fe tebiri [300], imam mes'ut ibini esir [301], imam binni hejer esqelani [302], imam qestelan, [303], imam eyni [304], imam zemexsheri [305], imam muhsunne [206], qazi beyzawi [307], ibini kesir [308], ibini xetip [309], xazen baghdadi [310], ebi leys semer qend [311], imam quzwini [312], «ajayibul mexluqat we heywe tul haywan» digen kitapning mu'ellipi muhemmet binni xawendishah hem «teswirulbuldan» digen kitapning mu'ellipliri we islam pexriddin razi [313], «rewze tussafa» digen kitapning mu'ellipi qatarliqlar bar. Bular bolsa bir iqtidar we tekye qilidighan erbaplar bolup hisaplinidu. Bularning nurlirdin yene nurluq kesp we berket peyda bolidu. Shuningdek, türk we moghullarning tarixchilirimu bu kitaplarda birer ibret yaki isharet bilen bu es'habulkehef tuyuqta ikenligini zadila bayan qilghan emes. Belki ularmu buni bashqa jayda dep bayan qilghan idi. Biz yuqirida es'habulkehef tuyuqta digen dewani ishenchilik höjjet bilen berpa qilish kérek dep tekrar sözliduq. Halbuki, bu dewani birer delillik höjjetler bilen ispatlimay turup, es'habulkehefning heqiqitini achqan heqiqetchi ölimalarning rast sözlirini özgertishke bolmasmikin, öziche oydurup teyyarlap chiqqan xata sözlirini rastliq derijiside jari qilimen digenlik bolsa, goya ürümchek yipini tutup asman'gha chiqimen digen yaman xiyal we eski sewdaliqtin bashqa nerse emes. Tenbiye: her qandaq kishining qilghan sözi yene bir kishining sözige qarishi bolushi mumkin. Lékin küchlük höjjetni keltürmey turup, heqiqetke yetkili bolmaydu. Chünki, heqiqi dewa sözi mewjuttur. Biz yuqirida bir qanche hökümlerni bu waraq sehpisige tizduq. Ularning her birini özining heqiqi deliliri we neqilliri boyiche bayan qilduq. Eger sizning körsetken delilirige shek- shöbhe qilghuchilar bolsa, ular biz bayan qilghan delilersizdinmu toghra we küchlük höjjet we ishenchilik delilerni keltürüp, bizning sözlirimizni ret qilsa, biz elwette ulargha teslim bolimiz. Chünki, tömürni peqet tömür bilen keskili bolidu. Lékin uni paxta yaki yung bilen keskili bolmaydu. «Xuda bizge iman ata qilghandin kéyin, xudani bende we insi jin'gha ewetken peyghembiri, ednanning perzendi – xojimiz muhemmet binni abdulmu tellip sheri'etni mehkem tutushqa yol bashlighandin kéyin, ézip yaki sheri'et yolidin chetnep ketmeslik üchün xudadin pana telep qilimiz. Xudaning körsetken yolini ching tutqan we uning höjjiti bilen mangghan kishige nijatliq bolidu. Özining perwardigaridin kelgen nersige iman keltürgen kishige nijatliq bolidu.»




*****
 
Yene turpan tewesidiki astane digen jayda sultan'alip ata digen bir ali mazar bar. U «alip ata» digen nam bilen meshhur. «Alip» digen söz «batur» digen söz bolidu. Türkstanning mazari mashayxlirini «ata» digen söz bilen ataydu. Alip ata bolsa imam muhemmet henifening [314] on altinchi newrisi idi. Alla üchün kapirlar bilen jeng qilip, leqebiliri qutluq qaraxan bolup, isimi abdulfettah bolsa kérek. Ammisining xata tilida «alip ata» digen nam bilen meshhur bolup qalsa kérek. Yene xoja shehid xojam bir ziyaretgah bolup, uning ismi ebulnesir xojadur. U alaliddin kitikning newriliridin bolup, kapirlar bilen ghazat qilip, shahadetlik yetkenligi üchün, «xoja shehid mazar» digen nam bilen meshhur bolup qalghan. Bulardin bashqa mazarat we tebrikatlarmu köp. Bularni bir- birlep bayan qilishqa xosh qelem mayil bolmay, shunchilikke bes we kupaye qilindi. Omumen qilip éytqanda, bu yette sheherdiki awat we tagh- jezirlerde, deshti bayawanlarda nurughn ewliya'i ezemler, shehida'i ali meqamlar depne qilin'ghan. Ular hélimu u alemulghayip weshshahadedin bashqa hichbir jan we insanning bilishi mumkin emestur. Elqisse, yene bir gharayip we ajayip nerse shuki, bu moghulistan teweligidiki alte sheherning sherq we jenup burchining arliqida lop digen bir chong sheher we meshhur zimini bar. «Tarix reshidi» ning mu'ellipi merhum mirza heyder koragani burunqi tarixchilarning kitapliridin neqil keltürüp yazghan kitawining ichide, lop digen jayda on yette chong sheherning bolghanlighini körsetken we sheherning namliri, tekti ehwallirini bir- birlep bayan qilghan idi hem ademlirining köpligi, ziminining awatlighini yazghan idi. Shehiri kitik, shehiri terken, shehiri chemen we lop digen sheherler bolsa ene shularning jümlisidindur. Ularning ichide shehiri kitik bilen lop shehiri hazirmu meshhur. Bashqiliri bolsa qum gheziwining alstida qalghan. Shamal chiqsa beziliri échilip qalidu – de, yene kömülüp qalidu digen gepler bar. Bu gepni bayan qilidighan bolsaq, künlerning bir kéchisi ghezep ilahi peyda bolup, asmandin xuddi baladek qum yaghduruptu. Sheher ademliri bilen qoshulup qumning astida qéliptu. Efrasiyapining qewrisi mushu jayda iken digen gepler bar. Lopning sherqiy chégirsi lenjuséng tewesidiki suju [315] , laju digen xitay sheherlirige ulinidu. Shimaliy chégirsi bolsa qamul, turpan, korla qatarliq jaylargha chégirdash, gherbiy teripi bolsa shehyar, cherchen, xoten, lasa, chabe digen wilayetlerge tutishidu. Bu zimini nahayti keng bir jaydur. Arilighi töt- besh ayliq yol menzili kélidu digen geplermu bar. Bu zimindin xoten, yarkent, aqsu, korla deryaliri ötidu. Bu deryalar bezide qoshulup, bezide parchilinip éqip, béjin terepke kétidu. Bu deryalarning etirap we yaqilirida yaki aralche we shaxchilirida texminen on ikki ming öylüktin artuq qedimi ahalining yashaydighanlighi melum. Ular zira'et térishni bilmeydu. Belki ular bu xil nersilerni esla körmigen yaki bilmigen bolsa kérek. Ular deryadin béliq tutup ta'am qilip yeydu. Hetta béliqlarni qurutup talqan qilipmu yeydu. Qumushtin kepe we öy yasaydu. Ularning charwisimu köp bolup, bir yerde turalmaydu, charwilirini köngli xalighan jayda heydep kétiwéridu. Ular qandaqla jayda barsa qumushtin öy yasap olturidu. Ular her qandaq chong deryadin chong qeche yaki sel yasap biperwa ötüp kételeydu. Yette yashtin- yemish yashqiche bolghan herqandaq er we ayal shinawetlik, su üzüsh ilimini bilidu.Eger chong bir hadisige uchraydighan bolsa, ene shu usul bilne chong deryalardin ötüp, charwilirini heydep, bir ay yaki qiriq künlük yerge kétiwéridu. Ularning turaqliq jay we makanliri yoq. Hemme zimini qumushluq janggal. Deshti jezire we payansiz qum bayawan bolup, ichide chong köller, bulaq suliri köp. Orosiye we ferengkiyening höküma'i muhendisliri sayahet qilip, bu jaylargha kélidighan bolup qaldi. Ular lop ziminidin bir altun bulaqni izdep tépiptu. Bir xitay mensepdari bir pereng we bir urus qatarliq bir nechche hemrasi bilen bille, bu bulaqning boyida butxana we imaret yasap olturuptu digen hikaye we gepler bar. Omumen qilip éytqanda, lop ziminining köp qisimi qumluq bolup, qish künliri jéq otun duglap ot yéqip qumni qizitip, xotun- baliliri bilen shu issiq qumning arisigha kirip yatidu. Bezide ular charwa yunglirini igirip, shuningdin igin, ayaq qilip kiyidu. Ular öz xan, padishalirining emiri ita'etlirige kirmigen yaki xan, padishalirimu ularni öz permanida teklip we terghip qilip körmigen iken. Lop zimini ulugh xanning teweligide bolup kelgen bolsimu, lékin ular ulugh xan ulughluq we kenglik qilip, bu zaman'ghiche ularni özige tewe qilmighan chaghliri bolghan iken. Dimek, ular qedimqi zaman we ata- bowa ejdatliridin tartip, ene shu yol bilen yashap kelgen.
 
*****
 
Ular adem eleyhissalam ewlatliridin yawayi yashap kelgen bir tayipedur. Ularni musulman dise meschidi yoq, kapir dise butxanisi yoq, ular belki dewet yetmigen ademler bolsa kérek. Biraq, bizning sheherlirimizge xoshna we yéqin jayda yashaydighan ademliri bolsa bizning til- zuwanimizni bilidu. Yiraq we chet yaqidiki ademliri bolsa bizning tilimizni bilmeydu. Belki öz ichide öz tili bilen sözlishidu. Ular öz yurtidin nahayti kem chiqidu. Beziliri peqet chixmaydu we bizning sheherlirimizge kelmeydu. Bizning sheherlirimizdiki ademler barsa, ular qorqup yéqin kelmeydu. Dimek, bashqa ademler bilenmu arlashmaydu. Bérish- kélish qilmaydu. Chünki sheherning ademlirige arlashsaq chichek chiqip qalidu, dep éhtiyat qilidiken. Ular bughday tamaqlirini ymigenligi üchün chichek chiqmaydu digen gepler bar. Janabi ataliq ghazining zamanida, lopning korligha yéqin jayida yashaydighan ademlirini özige tewe qilip, ularning besh- alte neper kattisini aqsugha élip keldi. Ularning hemmisila atmish yaki yetmish yashlardiki moysipit qéri ademler idi. Ularning bir nechchisige chichek chiqip, bir nechche kün yétip saqayghandin kéin, öz yurtigha yénip ketti. Eger'ularning ichidiki birer chong yaki kichik ademge chicheq chiqidighan bolsa, ular uning béshigha béliq göshi we bir qacha su tashlap qoyup, özliri yiraq jaylargha köchüp kétidu we hepte on künde bir qétim kélip, uning tinchlighini sorap kétidu. Lékin chichek yuqup qalidu dep uninggha zadila yéqinlashmaydu. Yéqinqi on yildin burun ching dusing [316] bir munche tunggani ulugh xanning emiri ita'itidin chiqip ghewgha qozghighan chaghda, ulugh xan nurghun chérik mangdurup urushqan. Tungganilar barawerlik qilalmay, ichidin seksen ming öylüktin artuq tungganilar qachqanche lop terepke qarap yolgha chiqqan. Arliqta tungganilar bu tereptiki bir tayipe qalmaqlar judun yada (yada tash arqiliq judun telep qilish – t) qilip asmandin qar- yamghur we maz yaghdurghanliqtin, tungganilar nabut bolup, qiriq minggha yéqin tunggan lop nahiyisige yétip kélip, bu yette sheherge yüzlen'gende, ürümchi we korlidin nurghun chérik chiqip, aldini tosap urushqan. Arida bir munche qan töküshler bolghandin kéyin, yeni sülhi toxtam qilip yariship, ularni lopta toxtitip, térilghu qilip, bu jayni awat qilishqa orunlashturdi. Ulugh xan buni sewep qilip, lopning ademlirini yoqlap, özige tewe qilish we sheher bina qildurup, chérik bilen mensapdar qoyup, bu ziminni awat qilish muddi'asida boluptu. Lékin lop ziminigha ghezep qumiliri yaqqanlighi üchün, zira'etliri yaxshi hosul chiqmighandek körüsimu, hazir her qaysi sheherning ademliri ash- uzuk, mal, mata we bashqa her xil igin ayaqlarni élip bérip, sétip qaytidighan boldi. Bezi lop ademlirimu chit, chekme, shal, xese, böz, xam, chekmen, seger qatarliq nersilerdin igin, ayaq qilip kiyidighan boldi. Lékin, ularning köp qisimi xotun- we bala charpaylirini heydep, chong bir deryadin ötüp, janggal jezirlerge kirip ketti we'ulugh xan'gha tewe bolmidi dige gepler bar. Lékin, bir esir yaki uningdin uzunraq zamandin buyan, bu sheherlerdiki ishan hezret, molla we islam bina'i musulmanchiliqqa terghip qilip, allaning birligini ögitip telip berdi. Ularning hemmis musulmanchiliq da'irsige kirip, qumushtin meschit, xaniqalarni bina qilip, namaz oquydighan boldi digen gepler bar. Ilaha bu tayipilerge toghra insap yoligha bashlap, ularning niyetlirini tüzep, durus eqdet ata qilghaysen – amin yarebbel alemin ! Eziz yarenler iqtidar igiliri we etiwarliq, lezzetlik buraderlerning köz xatir nurliridin mexpi we yushurun qalmighayki, qimmet bahaliq ömür we qedri- qimmitini bilmey we uni ghenimet körmey, bihude gheplik bilen ötküzüp, yéshim yetmishtin ashti. Emdi faniliq derijisige yéqinlashtim. Bu kemine nadan, bilimsizdin dunya we xalayiq aghizida bir yaxshi nam- nemune we yadigar qalmighandin ah nadametler chékip, u eyiplerni yapquchi we kechürgüchi qudretlik we kamaletlik allaning muqddes dergahidin epu we kechürüm ümit qilip, sözlirini yuqirida yazghandek ada qilip, pikri xiyal bilen turghinimda, bu ghemlik könglümge mundaq bir ruba'i chüshti.
 
*****
Ruba'i:




Heyiq ⑴ gheflet birle öttüm meghfiret⑵.

Qil yasebu⑶.

Nikerd⑷ arasidin qoghlamaghil yemen

Nushur⑸.

Yaxshiliq ümit tutup tarix pütüp men

Yadigar.

Meghfur oldep muzhde ⑹ bergeymu shayed⑺.

Ghefur⑻.



Mezkür kitap peyghemberge mensup bolghan tarix hijrining bir ming üch yüz yigirime altinchi yili mahi shewwal éyining oninchi küni (miladi 1908- yili 11- ayning 25- küni – t) tamam qilindi. Méning allagha bolghan minnetdarlighim shuki, herqandaq sözning béshi we axri allar we resulillaning sözliri bilen bashlinip tamamlansa, u allaning nuruq we ela dergahi teripidin qubul qilinip we yaratquzi allaning maqullishigha





⑴Heyif – ist.

⑵Meghfiret – kechürüm.

⑶ Sebur – sewrchan alla.

⑷ Nimkerd – yaxshilar.

⑸ Yewmennushur – qiyamet küni.

⑹ Muzhde – xosh xewer.

⑺ Shayed – belki.

⑻ Ghefur – kechürgüchi alla.



Ériship, xalayiqning du'a we payihesige sewep bolghusidur. Lékin, qelem özining güzel yürshi bilen, indek we qisqa waqit ichide bu parakdende we perishan dastan hem söz- qisilerni toplidi. Sözning inchke we nazuk terepliridin waqip bolghan we kona hem yéngi dastanlardin xewerdar bolghan dana risaletchilardin ümit shuki, ular bu qisse we dastanning kem we noqsan tereplirini yépip islah qilsa hejep tuyulmaydu.



Roba'i:



Jem'iy étip tarixcheni yetmishtin

Ashqan chaghda men,

Eqli idrek, ten ze'ip, sürfe

Su'al ⑴ bolghanda men.

Bu parakende sözümde körsengiz noqsanni,

Rehim étip islah béring

Chünki men bu halda men.



Men bilimsiz, nadan, kembeghel, ilimde desmayisi yoq we paydisiz adem bolsammu, lékin bu kitapni yézishqa quwwet we maghdurumning yétishiche tirishtim. Gheplet, susluq qilip, her bir ushshaq mesiilining dérek we ispatlirini kem qilip qoyushini özemge rawa körmüdüm. Méning u éhsan ata qilghuchi muqeddes alla dergahigha bolghan telep we muddi'alirim shuki, u dil ilgiri we ulughlarning zatlarni türlerge ayrishqa qadir nezerlirini qubulluq derijisining sheripige ige qilghaysen – amin!

Ilah we ajiz, qéri bichare bendengning qara dilini, öz kamali qudriting arqiliq iman nuri we meripet chirighi bilen roshen we nurluq qilghaysen. Bu bende yene öz qudriting bilen ghayetsiz iltipat we nahayetsiz merhemetliringdin ümitsiz we mehrum qoymighaysen – amin ! elhemdullilahi rebbil elemin !

Alem mülkining igisi bolghan allaning yardimi bilen tarix hijri 1329- yili mahi rejepning 10- küni (miladi 1911- yili 7- ayning 7- küni – t) tamamen tügidi.



*****Izahatlar






1. Muhemmet eleyhisalam- islam peyghembiri, miladi 571-yili erep yérim arilning mekke shehiride yashaydighan qureyish qebilisige mensup bolghan abdullabini abdulmutelipning a'iliside dunyagha kelgen. Miladi 586-yilidin bashlap, islam dinini dewet qilishqa bashlidi. Miladi 630-yili 1-ayda erep islam xelipilikini tiklep, miladi 632-yili 6-ayning 8-küni medine shehiride wapat bolghan hem shu jayda depne qilin'ghan.



2. Ibirahim xelilulla- « qur'an »diki riwayetlerge asaslan'ghanda, ibirahim xelilulla erep qebililirining eng deslepki ejdatliridin biri bolup, muhemmet eleyhisalamdin burun ötken peyghemberlerning biri iken. Riwayette uning ke'ibe ibadetxanisini bina qilghanliqi we 175 yashta wapat bolghanlighi, shundaqla u wapat bolghan chaghda, öz oghili ismayil we is'haqlar teripidin hebirewin digen yerde depne qilin'ghanlighi bayan qilindu.



3. Meqami mehmud- islam dini étiqadi boyiche alla teripidin maxtalghan eng yüksek derijining biri, « mehmud » sözi erepche « maxtalghan » , « yaxshi » digen menide.



4. Eshshere'e beshshere'e- miladi 622-yili 9-ayda muhemmet peyghember mekke shehiridin medine shehirige hijiret qilghanda ( köchkende ) islam üchün jan pidaliq bilen küresh qilghan we alla teripidin choqum jennetke kirdighanlighi heqqide bisharet bérigen ebubekri sidiq, ümerbinni xettap, osman binni effan, eli binni ebu talip,tel'ebinni abdulla, zebirbinni ewam, abdulraxman binni ewf, se'idbinni weqqas, se'idbinni zeyd, ebu'ubeydebinni jerrah qatarliq on neper sahabe.



5. Bedre ehli- miladi 624-yili 3- ayda muhemmet peyghember 300 din artuq admni bashlap, süriyedin mekkige qaytqan qureyish qebilisining bashlighi ebu sofyanining karwanlirini tosup hujum qilghan chaghda medine shehirining gheribi jenubidiki bedre ( hazir se'udi erebistan'gha qaraydu ) qel'eside yardemge kelgen minggha yéqin qureyish yardemchi qoshunlirini meghlup qilip, ularning 140din artuq leshkirini yoq qilidu. Jümilidin bu urushta öz teripidinmu bir munche adem qurban bolup, shahadetlik derijisige érishidu. Bular bolsa bedre ehli dep atildu.



6. Uhud ehli- miladi 625-yili 3- ayda muhemmet peyghember bashchiliqidiki mingdin artuq qoshun bilen islam dinige kirmigen qureyish qebilisining bashlighi ebusofiyan bashchilighidiki 3ming qoshun otturisidiki uhud ( medine shehirining yénida ) digen taghda bolghan jengde qurban bolghan kishiler.



7. Eqebe ehli- miladi 621-yili yezrip digen jaydin kélip, eqebe digen jayda muhemmet peyghember bilen tunji qétim sülhi tüzüp, öz ixtiyari bilen islam dinini qubul qilghan qezirej qebilisining 10 neper kishisi we ewis qebilisining ikki kishisi. Shundaqla 622-yili yene shu yezripdin kélip eqebede muhemmet peyghember bilen ikkinchi qétim sülhi tüzüp öz ixtiyari bilen islam dinini qubul qilghan 72 neper kishi.



8. Süffe ehli- miladi 657-yili 3-xelipe osman öltürülgendin kéyin, muhemmet peyghemberning küy'oghili eli xelipe bolup saylindu. Bu chaghda süriye bash walisi ma'awiye osmanning ölimini elidin körüp, hazirqi efrat deryasining yaqisidiki soffe tüzlengligide elige qarishi chong jeng qozghaydu. Bu jeng 110 kün dawamliship, eli tereptin bir munche ademler halak bolidu. Bular suffe ehli dep atildu.



9. Moghulistan- miladi 1348-yili chaghatay ewladi tughluq timurxan teripidin qurulghan we hazirqi qorghas nahiysining da'irisidiki almiliq shehirini paytexit qilip, shimalda altay taghliridin bashlap katta déngiz ( balqash köli )ghiche, gheripte ferghane oymanlighi, jenupta qaraqurum taghliri, sherqte qumulning sherqighiche bolghan jaylarni öz ichige alghan dölet. 1514-Yili uning ornigha yerken xanlighi qurulghan.



10. Feghfurchini- bu esilde « fakpur » ( Fakpur ) digen sözdin kélip chiqqan bolup, bu söz ottura asiyada yashaydighan qedimqi sak tilida « padisha » , « bashliq » digen menini bildüretti. Miladi 10-esirde namelum bir kishi teripidin yézilghan « hudutul alem » digen kitapning 8-babida « chinliqlar (junggoluqlar-t) öz padishasini feghfurchini deydu » dep yézilghan. « Tarix hemidi »de bolsa bu söz dölitimizning ichki rayonlirida meydan'gha kelgen her qaysi millet sulalilirigha qaritilghan.



11. Osmaniye- esilde ottura asiya oghuz qebilisining ewlatliridin iran, erep rayonliri we axirda kichik asiyagha köchken türk dep atalghan qewimning bashlighi ghazi sultan osmanxan teripidin hijiri 699-yili ( 1299-1300-yili ) qurulghan chong sulale bolup, bu sulale miladi 1924-yili mustapa kamal teripidin aghdurulghan.



12. Abdul'ezizxan binni abdulmejidxan- bu jayda miladi 1860-yili qérindishi abdulmejidxan binni mahmudxan sani ( ikkinchi ) ning ornigha dessep, miladi 1876-yilighiche höküm sürgen abdul'ezizxan binni mahmudxan sani közde tutulsa kérek.



13. Bu jayda osmaniye sulalisining paytexti istanbol shehiri közde tutuldu.

14. Miraxor bashi-esilde xan, padisha we ewliya'i ezzemlerning at baqquchiliri bashlighi digen menide bolup, kiyinche yene xan we padishalarning baj-séliq, kirim-chiqim ishlirigha nazaret qilghuchi bash emeldarlarmu« miraxor bashi »digen nam bilen atalghan.



15. Soltan muhemmet muradxan- yeni soltan muhemmet muradxan xamis binni abdulmejit xan. Miladi 1876-yili abdul'ezizxan binni mahmudxan sanning ornigha dessep, az waqit hökümranliq qilghan.



16. Erep- hazirqi se'udi erebistani, süriye, iraq, misir we afirqidiki « erep meghrubi » qatarliq jaylarning omumiy jughrapiylik nami we bu jaylarda yashaydighan erep tilida sözlishidighan milletlerning omumiy étnik nami.



17.Ejem- esilde asiyada yashaydighan gheyri erep milletlirining omumiy étnik nami we jughrapiyelik nami bolup, kéyinche bu nam peqet iran zimini we iranda yashaydighan paris millitining jughrapiyelik hem étnik nami bolup qaldi.



18. Abdulhemidxan- yeni abdulhemidxan sani binni abdulmejidxan. Miladi 1876-yili qérindishi sultan muhemmet muradxan xamis binni abdulmejidxanning ornigha dessep, miladi 1909-yilighiche höküm sürgen.

19. Mirzaheyder-yeni mirzamuhemmet heyder binni mirzamuhemmet hüseyin doghlati. Miladi 1500-yili qeshqerde dunyagha kelgen. Yash waqtini yerken xanliqda ilim öginish, sipawerlik we emeldarliq bilen ötküzgen. Miladi 1541-1551-yilliri keshmirde turghan mezgilide meshhur « tarixi reshidi » namliq eser yézip, sultan abdulreshit xan'gha teqdim qilghan. Bu eserde asasen qedimki türki qewmlerning tarixi. Bolupmu miladi 14-esirning yérimidin bashlap, aptorning özi yashighan dewirgiche bolghan weqeler tepsili bayan qilindu.



20. Hezirti adem sefiyulla- yeni adem eleyhisalam. « Qur'an » we bashqa kitaplardiki riwayetlerde, bu dunyadiki pütün insanlarning eng tunji atisi dep bayan qilinidu. Bezi riwayetlerde, u miladidin 5584 yil we muhemmet peyghemberdin 6216 yil burun yashighan dep hikaye qilinidu



21. Qeyser- bu jayda qedimqi rim émpiriyesining padishasi yolyos qeyser közde tutuldu. U miladidin burunqi 101-yili dunyagha kelgen. Kéyinche asiya, yawrupa we afriqining bir munche jaylirini bésiwélip chong jahan'girgha aylan'ghan. Miladidin burunqi 35-yili wapat bolghan. Kéyinche erep tarixchiliri barliq ruma émpiraturlirining hemmisnila « qeyser » digen nam bilenmu atighan.



22. Kisra- qedimqi iran sasanilar sulalisi ( miladi 224-651- yili )ning 20-padishasi xosro nushirwan awal ( birinchi ) bolup, miladi 531-yili texitke chiqip, 579-yili wapat bolghan. « Kisra » digen söz erepler teripidin bérilgen nam.



23. Pir'ewin- miladidin burunqi 3400-yilidin bashlap misirda höküm sürgen yigirime alte sulale padishalirining omumi nami. Aptor bu jayda pir'ewinler sulalisining 4-we 12-sulalilirini közde tutidu. Chünki bularning aldinqisi misirda el'éhramlarni bina qilishqa, kéyinkisi ‏bolsa misirda nurghun heshemetlik sheher we saraylarni berpa qilishqa töhpe qoshqan.



24. Nemrud-bu qedimki babil dölitining ( hazirqi iraq teweside ) bir qanche sulale höküm sürgen padishalarning omumi nami. Aptor bu jayda « tewrat »da bayan qilin'ghan we ibirahim xelilulla bilen jeng majralarni qilip uni otta köydürgen nemrudni közde tutsa kérek. Bezi riwayetlerde nemrud hamning oghili, we nohning newirisi bolup, miladidin 2640 yil burun ötkenligi sözlinidu.



25. Sultan abdulreshit xan- miladi 1514-yili qurulghan yerken xanlighining ikkinchi sultani bolup, yash waqtini ilim, muzika öginish, sipawerlik, herbi emeldarliq bilen ötküzgen. Bir mezgil yerken xanliqigha qarashliq yette su rayonining ( hazirqi balqash kölining jenubi ) bash walisi bolghan. Miladi 1533- yili texitke chiqip, miladi 1570-yili yerkende wapat bolup, « altunluq » qebiristanlighigha depne qilin'ghan.



26. Sultan se'idxan- yerken xanlighining tunji sultani, chaghatay ewladi. Tughluq témurxanning 7-ewladi, sultan abdulreshit xanning dadisi. Miladi 1514-yili yerken xanlighini qurup, miladi 1533-yili shizangdiki ali rayon'gha qilghan herbi yürishide is tégish késilige duchar bolup yerkende wapat bolghan we « altunluq » qebiristanlighigha depne qilin'ghan.



Yette sheher- bezi eserlerde hazirqi tiyanshan taghlirining jenubidiki qeshqer, yerken, xoten, üchturpan, aqsu, kuchar, korla qatarliq sheherler közde tutulsa, bezi eserlerde qeshqer, yéngisar, yerken, xoten, aqsu, kuchar, korla qatarliq sheherler közde tutuldu. « Tarixi hemidi »de bolsa qeshqer, yerken, xoten, aqsu, üchturpan, kuchar, turpan qatarliq yette sheher közde tutuldu. Hazir bu terepler alte sheher dep atildu.



Noh binni adem sani- « tewrat »,« qur'an » qatarliq eserlerde, yer yüzidiki « tunji insan » adem eleyhisalamning oghili bolup, miladidin 2911 yil burun dunyagha kélip, 950 yil ömür körgen dep riwayet qilindu.

29. « Moghulliye»- 9- izahatqa qaralsun.



30-Xaqani chini- bu « junggo sulalisi » digen menilerde bolup, memlikitimiz junggoda, bulupmu ottura junggo rayonida meydan'gha kelgen xenzu we bashqa az sanliq milletler hökümranliq qilghan sulalilar közde tutuldu. « Tarixi hemidi »de bolsa asasen manjular teripidin qurulghan ching sulalisi ( miladi 1644-1911-yili ) közde tutuldu.



31.« Rewze tussafa », bu eser xurasan dölitide ( miladi 1451-1507-yili ) yashighan iran tarixchisi muhemmet ibni xawendshah ibni mehmut mirxund ( miladi 1498-yili wapat bolghan ) teripidin elshir nawayining ( miladi 1441-1501-yili ) teshebbusi bilen hirattiki « ixlasiye » mediriside yézilghan 6 tomluq eser. Bu eserning tuluq nami bolsa « rewze tussafa'i fi sire- tul'enbya we mülki elxelafe ».



32.« Munte xebbut tawarix »- bu eser yene « tarixi xoqend » depmu atildu. Bu eser hijiri 1259-yili ( miladi 1842-1843-yili ) qoqanliq sheyxul'islam haji muhemmet hékim welidseyid mesum xan ( xoja muhemmet hékim xan töre binni mesum xan ) teripidin yézilghan bir qeder mukemmel ottura asiya we shinjang tarixigha da'ir eser.



33.Jud téghi- hazirqi iraq tewesidiki dijli deryasining sherqi yeni ibni ömer chölügige jaylashqan bir taghning nami. « Qur'an »da noh eleyhisalamning bu taqqa chiqqanlighi sözlense, « tewrat »da, uning hazirqi suwit erminyesi bilen türkiye jumhuryitining chigirisidiki ararat ( aghri ) téghigha chiqqanlighi riwayet qilindu.



34. Babil- qedimqi babil dölitining paytexti bolup, uning xarabisi hazirqi iraqning paytexti baghdad shehiridin 93 kilométir yiraq. Riwayetlerge qarighanda, bu sheherni miladidin 2640-yil burun yashighan nemrud bina qilghan iken.



35.Yemen- hazirqi erep yérim arilning jenubi qisimi bolup,riwayetlerde qedimqi erep qebililiri del mushu ziminda peyda bolup köpeygen iken. Dunyada özining zalimlighi, pixsiqlighi bilen dang chiqarghan sheddad ( sheddadbinni emleq binni ham binni noh ) ene shu yemenning eng deslepki hökümranliridin biri.



36.Hezermut- hazirqi yemenning jenubidiki qedimqi bir jayning nami.



37.Omman- erep yérim arilning gherbi jenubidiki jaylarning omumi nami.



38.Iraqeyin- hazirqi iraq etirapi.

39.Faris- iran rayoni we iranda yashaydighan faris tilda sözlishidighan milletlerning jughrapiyelik we étnik nami.



40.Yejuj we mejuj- « qur'an »riwayetlirige qarighanda, ottura asiya rayonida yashaydighan we insaniyetke balayi apet tughdurdighan eng qedimqi ikki bediwi qebile. Qedimqi yehudi we xirist'an riwayetlirige asaslan'ghanda, iskender zulqerneyin ( miladidin borunqi 356-323-yili ) ularning etirapigha bir sépil soqturup, ularni menggü qorshap qoyghan iken. Ular bu sépildin chiqqan küni qiyamet qayim bolidu, digen gepler bar.



41. Kiyomris- irandiki zerdesh dini tereptarlirining muqeddes kitawi « awésta » we mirza ebulqasim firdewisning « shahname » digen kitawigha asaslan'ghanda, kiyomris iranning riwayet dewirdiki pishdadiyan sulalisining tunji padishasi bolup, u miladidin 5500 yil burun yashighan iken. Zerdesh dini tereptarliri kiyomrisni adem eleyhisalamning ornigha quyup, uni « insaniyetning tunji ejdadi » dep qaraydu. « Kiyomris » sözining menisimu « büyük adem »digenlik bolidu.



42.Türk- islam riwayetliride u adm eleyhisalamning newirsi yafesning oghili bolup, tarixi matériyallarda bolsa ular esilde xuangxé deryasining shimali, mungghul yaylaqliri, sébiryining jenubi, hazirqi shinjang, ottura asiya we bashqa jaylarda yashaydighan altay tili séstimisining türki tillar a'ilisidiki bir munche qebile we uluslarning ortaq nami. Miladidin ikki ming yil ilgiri, dölitimizning qedimqi eserliride « di »( 狄) , « béy di »(北狄) ,kéyinche yene « ding ling »(丁零) , « téyé lé»(铁勒) , « tukyu »( 突厥) dep tilgha élin'ghan. Bu namlarning hemmisi « türk »digen sözning xenzuche ahang terjimisi.



43.Feridun- bu iranning riwayet dewiridiki pishdadiyan sulalisining altinchi padishasi, kiyomrisning ewladi. U eyni zamanda erep we turan ( ottura asiya ) rayonlirini özige qaratqan iken.



44.Tur-shah feridunning oghili. Riwayetlerge qarighanda, feridun özige qarashliq ziminlarni tur, silim we irej qatarliq üch oghiligha teqsim qilghanda, turan rayoni turgha tewe iken we « turan » digen nammu turning dewiridin bashlan'ghan bolup, u « türk » digen söz bilen « tur » digen sözning qushulmisidin peyda bolghan iken.



45.Tanasxiye we hululiye- muhemmet peyghemberning küy'oghili elini axirqi peyghember dep tonuydighan rapiziye sülükige tewe bolghan dini idiywi éqim bolup, ölgen ademning rohi yene yötkülüp tirilip qaytidu digen qarashni ilgiri süridu.



46.Shi'e- islam dinidiki eli tereptarliridin teshkillen'gen bir mez'hep bolup, bu erepche « egeshküchiler » digen menide. Bu mez'hep miladi 656-yili erep xelipiligining 3-xelipisi öltürülgendin kéyin, xelipining warislighini talishish sewepliri bilen meydan'gha kélip, elining warislighini qollighan. Kéyinche ular islam dini sünni mez'hipige qarishi bir mez'hepke aylan'ghan. Ular elini muhemmet peyghemberdin yuqiri qoyghan, jümildin yene bir munche dini eqidilerni otturgha qoyghan. Miladi1502-yili, iran padishasi shah ismayil ( miladi 1502-1524-yilliri ichide texitte turghan ) shi'e mez'hipining qarashlirini iranning dölet dini dep jakarlighan.



47.Mutesewwife- bu islam dinidiki alahide bir idiywi éqim bolup, yene « tesewwifchiler » , « sofilar » , « teriqetchiler » depmu atildu. Bu idiywi éqim islam dinidiki alahide bir mez'hep bolmastin, belki hemme mez'heplerning ichige singip kirgen bir éqim. Ular japaliq zikiri talawet qilishni, bu yol arqiliq « mutleq heqiqet »ke yétishni, yeni axirqi hisapta alla bilen ademning birligini teshebbus qilidu. Shinjangda bu idiywi éqimning nexshebendiye, qadiriye, cheshtiye qatarliq tarmaqliri bar.



48.Imam muheqqeq binnulhezim elzahiri- bu esildiki islam endalus rayonda ( haziqi ispaniye we portugaliye ) ötken meshhur tefsir we hedis alimi. Hijiri 384-yili ( miladi 994-yili ) qirtope digen jayda tughulup, hijiri 456-yili (miladi 1064-yili ) wapat bolghan.



49.Emir abamuslim merwizi- yeni abdulraxman binni muslim xurasani. Xurasan rayonining merwiz shehiride dunyagha kelgen. Shunglashqa u yene « xurasani »digen texellusnimu qollan'ghan. Hijiri 132-yili ( miladi 750-yili ) 600ming qoshun bilen sham shehirige hujum qilip, erep ümeyye xelipiligini yoq qilip, erep abbasiye sulalisini tikligen hem ebu abbas seffah abdulla binni muhemmet binni eli binni abdulla binni abbasni xelipe qilip tikligen. Hijiri 137-yili ( miladi 754-yili ) wapat bolghan.



50 . Sultan ebuse idmirza- yeni ebuse'idbinni muhemmet binni emranshah binni timurleng. Semerqenitni paytexit qilghan timuriye sulasining 7- padishasi. Hijri 859- yili (miladi1451- yili) textke chiqip, hijri 973- yili (miladi 1468- yili) ezerbeyjen walisi uzun hesen teripidin öltürülgen.



51. Xitay – chaghatay yézighida yézilghan kilassik eserlerde bu sözning mundaq bir qanche menliri bar: birinchi, bu eslide altay til séstimisi manju- tun'ghus tiliri a'ilisidiki (beziler türki tillar a'iliside dep qaraydu) qedimqi bir ulusining nami bolup, miladi 10- esirning bashlirida hazirqi dölitimizning sheriqiy shimali rayunida bash kötürüp, zor xitay xandanlighini (liyaw xandanlighini) qurghan. Miladi 12- esirning aldinqi yérimida xitay xandanlighi yimirilip, uning bir qisimi gherepke köchüp, qeshqer we balasaghunni merkez qilghan qaraxanilar sulasini yuqutup, «qara xitay» xandanlighini qurghan. Dimek «xitay» sözi ene shu ulusning öz nami bolup hisaplinidu. Ikkinchi, bezi tarix eserliride (jümlidin erepche, farische eserlerde), miladi 13- esirning deslepki yillirida chin'giz istilasidin burunqi we chin'giz istilasi dewridiki shimaliy junggo rayuni, bolupmu xuangxé deryasining shimalidiki az sanliq millet rayunliri. Omumen «xitay», xuangxé deryasining jenubi, bolupmu changjang deryasi wadiliridiki xenzu rayunliri, «chin» yaki «chini», «sini» digen jughrapiyilik namlar bilen atalghan. Üchinchi, bu dewride yene «xitay» sözi shimaliy junggo, sheriqiy shimali junggo rayunlirida yashaydighan manju- tun'ghusi tilidiki bir munche az sanliq milletler (mungghullar buning téishda) «xitay», we jenubi junggodiki xenzu we bashqa azsanliq milletler «chin», «chini», «sini» digen étinik namlar bilen atalghan. Tötinchi, bezi eserlerde miladi 14- esirdin kéyinki chaghatay ewladi hökümranliq qilghan rayunlardin bashqa barliq junggo zimini, bolupmu ming sulalisi (miladi 1644-1368- yili)hökümranlighidiki junggo ziminini we bu jayda yashaydighan xenzu we bashqa az sanliq milletlerning hemmisi (mungghullar buning téshida) omumen «xitay» yaki «chini» digen jughrapiyielik étinik nam bilen atalghan. «Tarixi hemidi» de bolsa «xitay» sözi bezide ichki ölkilerdiki gheyri islam dinide bolghan xenzu, manju qatarliq milletlerni körsetse, bezide bu eserde bayan qilin'ghan «moghulistan» ziminidin bashqa junggo zimini, bezide ichki ölkilerde qurulghan xenzu we bashqa az sanliq milletlerning sulale we padishaliqlini iapdilep «xaqani chini», «feghfuchini» digen namlar bilen bir menide bayan qilin'ghan. Bezide bolsa peqet xenzu millitini körsetken. Bu jayda bolsa jurjit xanlighi «miladi 1115-1234 – yili) közde tutulidu.

52. Altanxan – miladi 1114- yili sheriqiy shimaldiki xitay xandanlighini yoq qilip, ornigha dessigen manju- tun'ghusi tilliri a'ilisidiki jurjit ulusi teripidin qurulghan jin (金) xandanlighining hökümranlighining omumiy nami.



53. 907- Yili qurulghan xitay xandanlighining ottura paytexti dadingfu (hazirqi ichki mungghul aptonum rayunining ningchéing nahiyesi) digen sheherning nami bolup, bu jayda xitay xandanlighining töwenki (jenubi) paytexti yenjing (hazirqi béyjing( shehiri közde tutulidu.



54. Uyghur memilkiti – bu jayda miladi 866- yili urxun uyghurxanlighining shahzadisi barchuq tékin teripidin qurulghan qochur uyghur xanlighi (édiqut xanlighi) ning esli zimini közde tutulghan. Bu xanliq eyni zamanda sherqte jayuguen, gherpte kuchar (bezi chaghlarda xoten rayunighiche), shimalda bughda taghliri, jenupta qarangghu tagh qatarliq jaylarghiche suzulghan idi.



55. Xelipe muste'isim – yeni ebu ehmet abdulla binni mustenisir mensur billa: erep abbasiye xelipiligining 37- xelipisi bolup, hijri 654- yili (miladi 1256- yili), bezi matiriyallarda hijri 656- yili (miladi 1258- yili) chigiz xan ewladi hisla kuxan teripidin öltürülgen. Netijide erep abbasiye xelipiligi ayaqlashqan.



56. Ebu hefis kubra - yeni ebu hefis (hefiz) kubra buxari, buxaraliq meshhur islam ölimasi, juquqa we sheri'et ilmining alimi bolup, 616- yili (miladi 1219- yili) chin'gxzxan qoshunliri teripidin buxarada öltürülgen.Uning ewladi sheyx jalalidin kitiki hazirqi aqsu tewesidiki ayköl digen jaygha kélip orunlashqan.



57. Sheyx nejmidin kubra – yeni ebuljanabi ehmet binni ömer elheyweti, u xarehimlik meshhur sopi sha'ir bolup, özining ilmi- bes munazirdiki mahirlighi bilen «ettemetulkubra»digen nam bilen shöhret qazan'ghan. Hijri 616- yili (miladi 1219- yili chin'giz qoshunliri teripidin öltürülgen.



58. Jemshit – iranning riwayet dewridiki qedimqi pisidadiyan sulalisining 4- padishasi bolup, özining baturlighi, zirekligi, keshpiyatchanlighi bilen shöhret qazan'ghan. Riwayetlerge qarighanda, u iranning nuruzkalindarini, héyt- bayram künlirini we bashqa qanun- tüzümlerni berpa qilghan. Sharap ichishni ijat qilghan iken. «Jam» (qedeh) sözi ene shu jemshidning namidin kélip chiqqan iken.



59. Maxmut beg palwach – miladi 1228- yili, chin'giz xan özige qarashliq barliq rayunlarni özining töt oghligha teqsim qilghan chaghda, hazirqi shinjang rayunining köp qisimi we ottura asiya rayuni uning ikkinchi oghli chaghataygha teqsim qilin'ghan. Bu chaghda chaghatay xan ottura asiya rayunining hökümranlighini örgenchilik chong sodiger maxmut palwachqa tapshurghan. Miladi 1238- yili maxmut palwach bilen chaghatay ottursida chong ziddiyet peyda bolup, u xan baliq (hazirqi béyjing) shehirige yötkilip, bu jayning bash waliliq wezipisini ötigen. Miladi 1254 yili bu jayda wapat boldi.



60. Xelipe qadir billa – yeni exmet binni is'haq binnulmuqtedir billaje'ifir, erep abbasiye xelipiligining 25- xelipisi, hijri 336- yili (miladi 947-948- yili) tughulup, hijri 442- yili (miladi 1031- yili) baghdatta wapat bolghan.



61. Bu jayda bir iéniqsizliq bolup, qublayxan (chin'giz xanning newrisi, yuen sulalisining tunji padishasi) 15 yil emes belki 31 yil (miladi 1271-1294- yili) hökümranliq qilghan idi.



62. Emir témur koragani – témurleng, sahip qiran, aqsaq témur digen namlar bilenmu atalghan bolup, hijri 736- yili (miladi 1335-1336- yil) ottura asiyadiki shehiri sebiz digen jayning kesh digen jayida dunyagha kelgen. Nesep jehettin musulmanlashqan mungghul barlas qebilisige mensup. Miladi 1360- yili moghulistan padishasi tughluq témurxan teripidin kesh walisi qilip teyinlen'gen. 1370- Yili moghulistan xanliqigha qarishi isyan kötürüp, ottura asiyani böliwélip, semerqentni paytext qilip, témuriye sulalisini tikligen. Uzun ötmey, gherpte qara déngiz, iran, jenupta hindistan'ghiche bolghan jaylarni bésiwalghan. Kéyinche moghulistan padishasi yunusxanning qizigha öylinip, «koragani» (xan'gha kuyoghul) digen nam bilen atalghan. Miladi 1405- yili zor qoshun bilen junggogha qilghan herbi yürüshide otrar (hazirqi jambil shehiride) wapat bolghan.



63. Bu jayda chöcheklik imam qazi qurban eli welid haji xalid bék teripidin miladi 1908- yili yézilghan «tarix xemse'i sherqi» namliq tarix kitawi közde tutulidu.



61. Abbasiye – hijri 132- yili (miladi 750- yili) ebu muslim xorasani teripidin qurulghan erep xelipiligi bolup, bu dölet tunji xelipe ebu abbas seffah binni muhemmet binni eli binni abdulla binni abbasning nami bilen atalghan. Uning paytexti hazirqi iraqning baghdat shehiri bolup, hijri 656- yili (miladi 1258- yili) chin'giz xanning newrisi hila kuxan teripidin yoq qilin'ghan.

65. Mawara'onnehiri– bu qedimqi yonanache «tiranss'oksaniye» oksin – amu deryaning nérqi teripi) digen sözdin kélip chiqqan bolup, erepche «mawar'unnehri» (deryaning nériqi teripi) dep atalghan. Asasen ottura asiyadiki amu deryasi bilen bir deryaning arlighidiki jaylarning omumiy nami.



66. Xorasan – qedimqi zamanda hazirqi iranning sherqiy qisimi afghanistanning gherbi we gherbi shimal qisimi, amu deryasining jenubidiki jaylarning jughrapiyilik nami bolup, bu farische «xor» (quyash yaki sherq terep) digen sözdin kélip chiqqan. Hazir afghanistandiki chong bir sheherning nami.



67. Qehistan – bu gherpte deshti kebir, jenupta deshti lot, sherqte na'ümid we shimalda bir kichik chöllük arqiliq xorasan'gha tutushidighan iran'gha qarashliq bir taghliq rayunning jughrapiyielik nami. Shunglashqa bu rayun yene «kohistan» (taghliq yer) depmu atildu.



68. Rukindin xurshah – yeni rukinddin xorshah binni xuwawaende, iranda qurulghan mülki ismaliye yaki mulahide'i qehistan (kohistan) dölitining 8- padishasi bolup, hijri 653- yili (miladi 1255- yili) dadisi xuwawaende ala'iddin muhemmetning ornigha dessep, hijri 634- yili (miladi 1255- yili( chin'giz xanning newrisi hilakuxan teripidin öltürülüp, döliti munqerz qilin'ghan.



69. Mewlane nesiriddin tusi – ieni muhemmet binni pexridddin muhemet razi, miladi 13- esirde alemge dangqi ketken büyük mutepekkür bolup, hijri yili (miladi 1200-1201- yili) iran'gha qarashliq tus shehiride dunyagha kelgen. Yashliq dewride ebu'eli ibini sina qatarliq ilmi ejdatlirining eserliridin chongqur telim élip, ilmi nujum (astirologiye), matématka, ilmi tepsir, ilmi tesewwup qatariq jehetlerde bir munche nadir eserlerni yazghan. Hila kuxan qehistani tebit qilghandin kéyin, mewlane nesiriddin tsi zindan'gha tashlan'ghan. Uzun ötmey hila kuxan uni zindandin bushutup, reset (obsirwatoriye) baghlashqa buyruq qilghan. U buyruqqa bina'en «ezeriyaj ilxaniye» (ilxaniye döliti obisrwatoriyesi) resetxanisi qurush bilen teng, buning qarmighida chong bir kitapxana tesis qilip, yonanche, hindiche, erepche, farische, xenzuche tillarda yézilghan 400 ming tomluq kitap toplighan. Bu eyni zamanda eng eldinqi qatardiki chong kitapxane idi. Hijri 6772- yili (miladi 1273-1274- yili) mewlane nesiriddin tusi baghdatta wapat bolup, imam musakazim qewristanlighigha depne qilin'ghan.



70. Nuruz binni arghun abaqa – hilakuxanning newrisi, yeni abaqaxan binni hilakuxanning oghli bolup, hijri (694- yili (miladi 1295- yili) isyan kötürüp, qanuni padisha bayduxan binni taraqay xanni yiqitip, jiyeni ghazan mehmutxan binni arghunxanni ilxaniye textige yölep chiqarghan.



71.Ilkani – miladi 1257- yili hila kuxan baghdatni paytext qilip turghan ilxaniye döliti munqerz bolghandin kéyin, uning ornigha qurulghan bir dölet bolup, bu hijri 745- yili (miladi 1344- yili) burunqi ilxaniye dölitige qarashliq antoliye rayunining walsi emir sheyx hesen binni emirhüseyin binni aqbughabinni ilkan binni jalayir teripidin qurulup, hijri 813- yili (miladi 1410-1411- yili) ghiche dawalashqan. Lkéin «tarixi hemidi» de ilxaniye bilen ilkaniye döletliri bir dep bayan qilin'ghan.



72. Tughluq témurxan - mungghul chaghatay ewladi bolup, hijri 730- yili (miladi 1329-1330- yili) hazirqi nilqa nahiyisining iren qabirgha digen yéride dunyagha kelgen. Hijri 749- yili (miladi 1348- yili) «manglay süye» (hazirqi jenubiy shinjang rayuni) hökümrane emir bolaji doghlatning yardimi astida hazirqi aqsu kona sheherde textke chiqip, moghulistan xanlighini qurghan. Hijri 752- yili (miladi 1351- yili) 160 ming mungghulni bashlap, islam dinini qubul qilghan dep riwayet qilinidu. Hijri 765 yili (miladi 1363-1364- yili) moghulistan xanlighining paytexti almiliq shehiride wapat bolup, shu jayda depne qilin'ghan.



73. Ismayil xan – miladi 1514- yili yeken xanlighini qurghan sultan se'id xanning ewladi. Miladi 1670- yili yerken shehirini merkez qilghan «qara taghliq» sopilarning qozghilingidin paydilinip textke chiqqan. 1682- Yili appaq xoja (xoja hidayitulla) we uning bashlamchighida bésip kirgen mungghul jungghar aqsöngekliri teripidin esirge chüshüp, iren qabirgha digen jayda nezerbent qilin'ghan. Kéyinche shu jayda wapat bolghan. Yerken xanlighimu shuning bilen ayaqlashqan.



74. Muhemmet imin xan – yerken xanlighining axirqi sultani isma'il xanning inisi. Miladi 1690- yili «qara taghliq» larning qozghilingidin paydilinip, appaq xojini aghdurup, textke chiqqan. 1692- Yili qoshun bashlap tiyanshanning shimaligha hujum qilghan. Shu yili «aq taghliq»larning topilingi tüpeylidin texttin chüshüp, öz xadimi teripidin öltürülgen.



75. Bu jayda bir éniqsizliq bar. Chünki muhemmet imin xan dewri hijri 1120- yili (miladi 1708- yili) ghiche dawamlashqan bolmastin, belki hijri 1103- yili (miladi 1692- yili) ghiche dawamlashqan idi.



76. Sultan se'id bahadurxan ghazi – hijri 655- yili (miladi 1257- yili) hilakuxan teripidin qurulan ilxaniye dölitining 9- padishasi bolup, hijri 716- yili (miladi 1316- yili( 13 yéshida textke chiqip, hijri 736- yili (miladi 1335-1336- yili) wapat bolghan. Shuning bilen ilxanye dölitimu ayaqlashqan.



77. Toxtamish xan – chin'gizxanning oghli joji xaning ewladi bolup, hijri 777- yili (miladi 1375-1376- yili) deshit qipchaqta textke chiqip, rosiyening birmunche jaylirini özige qaratqan. Jümlidin mawara'unnehri rayunida emir témur koragani bilen bir qanche qétim qattiq jenglerni élip barghan. Hijri 793- yili (miladi 1391- yili) emir témur koragan teripidin meghlup bolup, hijri 799- yili (miladi 1397- yili ) sibiriyede wapat bolghan.



78. Hezriti imameyen mez'hipi – islam dini shi'e mez'hipining asasi tarmighi bolup, asasen, eli we uning biwaste ewladi bolghan «e'emme imamye» (12imam) terepdarliri közde tutulidu. Bular eli (miladi 661- yili wapat bolghan), imam hesen (miladi 669- yili medinede wapat bolghan), imam hüseyin (miladi 680- yili medinede wapat bolghan), imam zeynul'abidin (miladi 713- yili medinede wapat bolghan), imam je'fir sadiq (miladi 765- yili medinede wapat bolghan), imam musa kazim (miladi 802- yili baghdatta wapat bolghan), imam eli reza (miladi 818- yili iranning tus shehiride wapat bolghan), imam muhemmet juwad- teqi (miladi 835- yili baghdatta wapat bolghan), imam eli hadi- neqi (868- yili baghdatning yénidiki shermenray shehiride wapat bolghan), iman hesen eskiri (miladi 875- yili ghaghdatta wapat bolghan), imam muhemmet mehdi (miladi 892- yii ushtumtut ghayip bolghan) qatarliqlar. Shinjang teriqet ehli öz neseplirini bu 12 imamgha baghlash bilen teng her qaysi sheherlerde ularning mazarlirini tikligen.



79 Hezriti baha'iddin nexshe bendi – yeni xoja muhemmet baha'iddin nexshe bendi, hijri 718- yili (miladi 1318- yili buxaraning yénidiki arfan digen jayda tughulghan. Baliliq we yashiq chaghlirini buxarada ilim öginish, neqqashchiliq bilen ötküzgen we «nexshe bendi» (neqqash) digen nam bilen shöhret qazan'ghan. Hayatining axirida teriqat (sopiliq) idiyiwi éqimigha mensup «teriqet nexshe bendiye» goruhini teshkil qilghan. Shinjangdiki teriqet ehlining mutleq köp qisimi bu goruhqa mensup. U hijri 791- yili (miladi 1389- yili) öz yurti qesir arqanda wapat bolghan. Uning wapati emir témur koragani wapatidin 25 yil burun.



80. Emir se'id eli binni muhemmet elhemedani – miladi 14- esirde ötken iran alimi bolup, öz ömride se'id jorjani teripidin yézilghan «shemsiye» , «mutaliye» qatarliq kitaplarni sherhilep «weqaye», «inaye» digen eserlerni yazghan.



Yollighuchi: TarimDadxah Waqit: 2008-11-3 09:04

81. Xoja hapiz shirazi - yeni xoja shemsiddin muhemmet hapiz shirazi, 14- esirde ötken meshhur iran sha'iri bolup, öz dewride se'id qasim enwer qatarliq sha'irlarning bir munche ghezellirini toplam qilish bilen teng, yene özimu bir munche dangliq ghezellerni yazghan. Uning ghezelliri burun shinjangdiki medrislerde asasliq dersilik qilip ötülgen. Xojahapiz shirazi bir riwayette hijri 791- yili (miladi 1389- yili), yene bir riwayette hijri 791- yili (miladi 1392-yili) iranning shirazi shehiride wapat bolghan.



82. Ellameteftzani - yeni ellame se'iddin mes'ut binni ömer teftazani, öz dewrining ataghliq islam ölimasi bolup, hijri 722- yili xorasanning nisa wilayiti teftazan shehiride dunyagha kelgne. Emir térmur koraganning xizmitide bolup, uning zor hörmet we alqishigha sazawer bolghan. Ilmi tefsir, ilmi fuquha, ilmi aqayide we bashqa penlerde bir munche esirlerni yazghan. Hijri 892- yili (miladi 1390- yili) semerqende wapat bolghan.



83. Mirse'id shérip ellame – yeni eli eshrep ebulhesen eli jorjani, miladi 14-esirning meshhur tarix we islam ölimasi bolup, öz ömride «shemsiye» ,«mutali'e» , «muwaqif» qatarliq chong eserlerni yazghan.



84. Imam gerdizi – yeni ebulmuzeffer abdulghupur binni loqman elgerdizi, miladi 14- esirning meshhur tarix we islam ölimasi bolup, hazirqi xarezim shehirining yénidiki gerdiz digen jayda dunyagha kelgen we shu jayda wapat bolghan. Uning «tarixi imam gerdizi» digen esiri ottura asiya we türki qewmlirining tarixi, tili jaylashqna orni hem orp- adet, diniy étiqdad qatarliq mesililerni tetqiq qilishta muhim ehmiyetke ige.



85. Ella me'ibini xeldun – ebuzeyid abdulraxman binni muhemmet ébini xeldun hezermi. Eslide erebistanning hezermut digen jayida yashap kelgen erep ewladi bolup, hijri 732- yili (miladi 1331-1334- yili) hazirqi tonista dunyagha kelgen. Öz ömrining köp qisimini sayahet bilen ötüzgen. Uning «muqeddimetul bini xeldun» (tarix ibni xeldun») namliq 7 tomluq esiri dunyadiki bir munche tillargha terjime qilin'ghan. Uning chaghatay tilidiki terjimisimu bar. Hijri 806- yili (miladi 1403-1404- yili) qahirede wapat bolghan.



86. Ibni erebshah – yeni ibni erebshah ehmet. Meshhur islam ölimasi. Sha'ir we tarixchi bolup, hijri 804- yili (miladi 1401- yili) demeshiqte wapat bolghan. Öz ömride «ajayibul meqdurfi ehwali témur» , «fakime tul xelafa» namliq eserlerni yazghan. Aptor bu jayda uning aldinqi kitawini közde tutsa kérek.



87. Buxari , yeni muhemmet shemsiddin emir buxari, buxaraliq meshhur islam peylosopi bolup, öz ömrining köp qisimini türkiyede ötküzgen hem «tarixi buxari» namliq meshhur eser yazghan. Hijri 833- yili (miladi 1429-1430- yili) türkiyide wapat bolghan.



88. Yildirim bayizid – yeni yildirim sultan bayizid xan ewwel osmaniye sulalisining 4- sultani. Miladi 1360- yili dunyagha kelgen. 1389- Yili textke chiqqan. 1402- Yili emir témur koragani teripidin tutqun qilinip öltürülgen.



89. Imam jeziri – yeni imam shemsiddin muhemmet eljezeri, erep chöllügidiki jezir tul ibni öet digen jayda dunyagha kelgen. Öz ömride «elhesin» digen meshhur eserni yézip, hijri 733- yili (miladi 1332-1333- yili) wapat bolghan. Biraq «tarixi hemidi» ning bu jayida bir éniqsizliq bar. Chünki, mezkür alim emir témur koragani tughulushtin üch yil burun wapat bolghan idi. Emir témur koragani bolsa hijri 736- yili (miladi 1332-133- yili) wapat bolghan. Biraq «tarixi hemidi» ning bu jayida bir éniqsizliq bar. Chünki mezkür alim emir témur koragani tughulushtin üch yil burun wapat bolghan idi. Emir témur koragani bolsa hijri 736- yili (miladi 1335-1336- yili) dunyagha kelgen.



90. Ellamesyuti – yeni jalaliddin ebulxazil abdulraxman binni muhemmet siyuti. Misirning siyut shehiride dunyagha kelgen. Öz ömride iüz tomdin artuq tarix, jughrapiye, til we din'gha a'it kitaplarni yazghan. Hijri 911- yili (miladi 1505-1506- yili) misirda wapat bolghan.



91. Muhemmetxan sheybani – chigiz xanning oghli jujixanning ewladi. Hijri 900- yili (miladi 1494-1495- yili( mawara unnehri we xorasan rayunigha hujum qilghan. Hijri 916- yili (miladi 1510- yili) qizil bash isma'il sefei teripidin öltürülgen. U tarixta «shahi bék xan» depmu atilidu.



92. Iraqi ejem – tarixta iranning iraqqa qarashliq gheyri erep milletliri yashaydighan rayunlirining jughrapiyelik nami.



93. Iraqi erep – tarixta iraqqa qarashliq erep milletliri yashaydighan rayunlarning jughrapiyelik nami.



94. Mewlane shemsiddin muhemet - yeni shemsiddin xeyyali buxfri, baliliq we yashliq chaghlirini semerqentte ilim öginish we tetqiqat bilen ötküzgen. Mirza ulugh bék bilen bille ilmi tetqiqat ishlirini élip barghan. Bir mezgil hiratta yashighan. Uning edebi eserliri eyni zamanda ottura asiya, mawara'unnehri we xorasan rayunigha keng tarqalghan. Miladi 1449- yili wapat bolghan.



95.Üweyis xan – tughluq témur teripidin qurulghan moghulistan xanlighining 5- padishasi, miladi 1418- yili textke chiqip, miladi 1428- yili alimiliqta wapat bolghan. Bu jayda bayan qilin'ghan yunusxan (ustad yunus) bolsa oweysi xanining chong oghli bolup, miladi 1462-1487- yilliri moghulistan textide olturghan.



96. Sultan ebu mirza – emir témur koraganining ewladi. Miladi 1451- yili textke chiqip, miladi 1468- yili wapat bolghan.



97. Mewlane hüseyin wa'iz kashighi – iranning meshhur sha'iri we diniy ölimasi bolup, öz ömride «jewahiuttefsir», «rewetushshuhuda», «kashifiye» namliq nadir eserlerni yazghan. Hijri 910- yili (miladi 1504- yli) hiratta wapat bolghan.



98. Mewlanamu'eniddin – xorasan dölitining meshhur alimi bolup, öz ömiride «mumu'ajirinne büwet» ,«rewze tuljennet» namliq eserlerni yézip, miladi 15- esirning axirida wapat bolghan.



99. Mewliwi jami – mewlananuriddin abulraxman jami- hijri 817- yili (miladi 1414- yili) xorasanning jam shehiride dunyagha kelgen. Yash waqtini hiratta öginish we tetqiqat ishliri bilen ötküzgen. Kéyinche xoja baha'iddin nexshebendining xelipisi se'idulheq weliddin kashigherge qol bérip murid bolghan. Öz ömride «hefte ewreng», «baharistan» , «töhpe tul ehrar» , «yüsüp- zuleyxa» , « leyli we mejun» , «nefhatil onis» , «risale'i qapiye» , «sherhi roba'iyat» qatarliq 40 din artuq nadir eserlerni yaratqan. Jami ijadiyitining elish nawayigha bolghan tesiri nahayti küchlük idi. Jami hijri 898- yili (miladi 1493- yili) hej sepiridin qaytip hiratta wapat bolghan.

100. Sefewiler – iran'gha hökümranliq qilghan bir dölet bolup, hijri 907- yili shah qizil bash isma'il sefewi teripidin qurulghan we hijri 1135- yili (miladi 1722- yili) afghanilar teripidin aghdurulghan.



101. Küchem xan binni mehmutxan binni abdulraxman – tarixta yene küchenchi xan, gerjem xan depmu atilidu. Bu mawara'unnehride höküm sürgen özbék sulalisining 2- padishasi bolup, hijri 916- yili (miladi 1510- yili) textke chiqip, hijri 936- yili (miladi 1530- yili) wapat bolghan.



102. Gheznewler – afghanistanning ghezne shehirini paytext qilghan bir sulale bolup, hijri 387- yili (miladi 997- yili) sultan mehmut binni sebuktékin teripidin qurlup, hijri 545- yili (miladi 1150- yili) seljuq türkliri teripidin aghdurulghan. Bu sulase nahayti kücheygen mezgilde hazirqi ottura asiyadiki amu deryasining jenubi, afghanistan, iranning bir qisimi. Pakistan, gherbi shimali hindistan qatarliq jaylarghiche kéngeygen.



103. Shir eli xan – mughulistan xanlighining tuji padishasi tughluq témur xanning newrisi. Yeni moghulistanning 2- padishasi xizir xojaxan (miladi 1389-1403- yili) ning üchinchi oghli 6- padisha üweysi xanning dadisi.

104. Xoja muhemmet parsa – miladi 14- esirning kéyinki yérimi, 15- esirning deslepki chaghlirida yashighan meshhur teriqet ustazi we diniy alim bolup, neqshebendiye goruhining eqidiliri üchün zor'asas salghan. Öz ömride «fezilukitab fi elmuhazirat» namiq yirik eser yazghan. Hijri 822- yili (miladi 1420- yili) wapat bolghan.



105. Dost muhemmetxan – tughluq témur xanning ewladi. Moghulistanning 2- padishasi xizir xojaxan (miladi 1389-1403- yili) ning newrisi. Yeni shahi jahanning oghli. Moghulistanning 9- padishasi yunusxan (miladi 1462-1487- yili)dewride hazirqi aqsudin turpan'ghiche bolghan jaylarning bash walisi (qarandi sultan) bolup turghan idi.



106. Xoja ehrar – miladi 15- esirde yashighan chong ishan bolup, ottura asiya neqshenbendiye goruhining asasi wekili idi. Miladi 1449- yili alim we sultan mirza békni öltürüsh qestige biwaste rehberlik qilghan. Kéynche semerqentte wapat bolghan.



107. Mexdumi ezzem – ferghane wilayitining kassa digen yéride dunyagha kelgen bolup, toluq isimi exmet binni se'id jalaliddin piri bolghanlighi kasani. Ottura asiya neqshenbende teriqet gorohining piri bolghanlighi üchün «mexdumi ezzem» (ulugh ustaz) digen nam bilen atalghan. Shinjangdiki neshenbendiye teriqetchilirining chong xojiliri öz nesepnamisini ene shuninggha baghlaydu. Yerken xanlighining 2- sultani sultan abdulreshit xan dewride, yeni hijri 942- yili (miladi 1535-1536- yili) mexdumi ezem yerken, qeshqer qatarliq jaylargha kélip neqshenbediye sülükni tarqatti. Hijri 940- yili (miladi 1542- yili) u kasan'gha qaytip, dehbidde wapat bolghan.



108. Sultan se'idxan binni exmetxan – 26-izahatqa qaralsun.



109. Muhemmet sadiq kashighiri - qeshqerde tughulup ösken meshhur uyghur tarixchisi. U öz ömride bir munche muhim tarixiy eserlerni yazghan. Hijri 1182- yili «tezkire'i ezizan» («tezkire'i xojakan») digen eserni yazghan. Uning eserlirini ichide (zubide tul mesa'il» (miladi 1840- yili), tezkire'i es'habul kehef» (1844- yili) qatarliqlar bar. U yene «tarixi reshidi» (miladi 1837- yili), «tarix tebiri« (tarixi iskenderi we tajnameshahi» , miladi 1848- yili) qatarliq pariche we erepche kitaplarni uyghur tilige terjime qilghan. Miladi 1849- yili qeshqerde wapat bolghan.



110. Qadiriye – iranliq meshhur teriqet ustazni abulqadir jilani – gilani (miladi 1077- 1160- yili) teripidin turghuzulghan teriqetchilik goruhi. Bu goruhning muritliri shinjang we genshi qatarliq jaylardimu bar.



111. Ebunesir samani – hijri 287- yili (miladi 900- yili) isma'il binni exmet teripidin tuxrada qurulghan samanilar sulalisining 2- padishasi exet binni isma'ilning oghli. Hijri 301- yili (miladi 913-914- yili( dadisi öz ademliri teripidin öltürügendin kéyin ebu nesir samani chet jaylargha qéchip,uzun yilliq musapirchiliq turmushini ötküzgen. U hijri 320- yili (miladi 932- yili) qeshqer rayunigha kélip, qaraxanilar sulalisining shahzadisi satuq tékinni islam dinige dewet qilidu. Satuq tékin orda özgirishini qozghap, qaraxanilar textige chiqti. Uzun ötmey ebu nesir samani wapat bolidu. Hazir uning qewrisi atushning meshhet yézisida.

112. Bu jayda bir éniqsizliq bar. Chünki bu chaghdiki qeshqer hökümirani harun bughraxan bolmastin, belki satuq tékin (sultan satuq bura qaraxan abdulkérim) ning satuq bughra qara xanning newrisi yeni musa bughraxanning oghli. Miladi 987-992- yili höküm sürgen.



113. Efrasiyap – riwayetlerdiki bu tarixiy shexis heqqide her xil matiriyallar bar. Bir riwayette efrasiyap qedimqi turan padishasi bolup, iranning riwayet dewridiki pishdadiyan sulalisining padishaliri feridun (efridun), zal qatarliqlar bilen bir qanche qétim chong jenglerni qilip, bir mezgil iran'gha hökümranliq qilghan iken. Bu chaghda uning paytexti qeshqer iken. Yene bir riwayette u feridunning oghli turning newrisi dep bayan qilinidu. Qaraxanilar sulalisining barliq padishaliri öz neseplirini efrasiyapqa baghlaydu.



144. Bijin - «tarixi hemidi» de, «bijin» digen nam bezide hazirqi béyjing shehirini körsetse, bezide ichki ölkilerning birer shehirini merkez qilip qurulghan junggo sulalilirining paytextini (paytex digen menide) körsitidu. Bezide bolsa ichki ölkilerni körsitidu.



115. Mewlane sherefiddin eyezidi – iranning yezid shehiride dunyagha kelgen. Öz ömride «hulul» , «munazire» «muntexep» we «zefer name» namliq eserlerni yazghan. Bolupmu uning «zefername» namliq esiri témuriye sulalisini tetqiq qilishta nahayti muhim ehmiyetke ige bolup, hazir uning fronsuzche, én'gilizche terjimiliri bar. Mewlane sherefiddin elyezidi hijri 858- yili (miladi 1454- yili) wapat bolghan.



116. Shéyx muslihiddin shirazi – yeni shéyx muslihiddin se'id shirazi. Miladi 1190- yili iranning shiraz shehiride dunyagha kelgen. Melumatlargha qarighanda, u öz ömrining 12 yilini baliliq we öginish bilen, 30 yilini ilmi tetqiqat bilen, 30 yilini sayahet we sipawerlik (eskerlik) bilen, 30 yilini ibadet bilen ötküzgen iken. U dunyagha meshhur «gülistan» , «bostan» qatarliq muhim eserlerni yézip qaldurghan. Miladi 1922- yili 102 yéshida wapat bolghan.



117. Xoja is'haq welilulla – shinjangdiki neqshebendiye teriqetchilirining piri mexdumi ezzemning kichik oghli. Hijri 936- yili (miladi 1530- yili)ottura asiyadiki kasan qele'sining (dehibid) digen jayida dunyagha kelgen. Yerken xanlighining 4- sultani muhemmetxan (miladi 1593-1611- yili) textke chiqip 8- yili, yeni hijri 1009- yili (miladi 1601- yili) shinjanggha kélip, yerken, qeshqer, üchturpan, aqsu we tiyanshan qirghizlirining iichide teriqetchilik eqidilirini tarqatqan. Hijri 1031- yli (miladi 1613- yili) dehbike qaytip, shu yili wapat bolghan.



118. Fisghurs – bu qedimqi yonan peylasopi pipagur (miladidin burunqi 580-500- yili) ning erepche atilishi bolup, u öz dewride yene maharetlik muzikant, meshhur matématik, astorum, arxtéktur, tiwip we heykeltarash idi.



119. Xoja muhemmet shérip büzükwar – neqshebendiye teriqetchilirining meshhur ölimaliridin biri. Yerken xanlighining 2- sultani sultan abdulreshit xanning piri. Hijri 942- yili (miladi 1535-1536- yili) mexdumi ezem bilen bille dehbiddin shinjanggha kelgen. Sultan abdulreshit xan wapat bolup, (miladi 1570- yili( 6 yildin kéyin, yeni hijri 984- yili (miladi 1576- yili) yarkende wapat bolghan.



120. Bu jayda bir éniqsizliq bar. Chünki xoja yüsüp mexdumi ezzemning perzenti emes belki newrisi. Yeni mexdumi ezzemning chong oghli xojakalan (xoja exmet kasani) ni oghli. Shundaqla xojahidaytullla (appaq xoja) dadisi xoja yüsüp bilen bille kelgen bolmay, belki miladi 1626- yili qumulda dunyagha kelgen.



121. Qunteyji – bu mungghul oyrat qebilirining miladi 16- esirde ötken bashliqi bolup, chaghatay tilidiki eserlerde oyratlarning (jümlidin oyratlarning bir qisimi bolghan jun'gharlarning) kéyinki bashliqlirimu mushu nam bilen atalghan. Bu jayda miladi 1670- yili textke chiqip, (miladi 1695- yili) ölgen ghaldan boshuqtuxan közde tutulidu.

122. Bu jayda bir éniqsizliq bar. Chünki tarix melumatlargha qarighanda, isma'il xan yerken xanlighining eng axirqi sultani bolup, u bir jayda bayan qilin'ghandek hijri 1022- yili (miladi 1615- yili) iligha köchürülgen bolmay, belki hijri 1903- yili (miladi 1682- yili) köchürülgen iken.

123.Ghaldan jirin- bu jayda jun'gharlarning bashlighi ghaldan boshuqtuxanning jiyeni ghaldan sirin közde tutulidu.



124. «Siyer shérif» - bu mewlane jun'gharlarning mewlane mu'iniddin (98- izahatqa qaralsun) teripidin yézilghan «me'ajirinne buwet» digen kitapning uyghur tilidiki terjimisi bolup, kitap jem'iy töt bapqa bölün'gen. Asasen, peyghember we ewliyalarning tarixi bayan qilin'ghan. Bu kitapni muhemmet réhim digen bir adem xoja abdulla digen bir kishining teshebbusi bilen uyghurchigha terjime qilip chiqqan.



125. Ghewsiye – bu jayda abdulqadir jilani (1077- 1166- yili) teripidin turghuzulghan qadiriye sülüki közde tutulidu. Chünki abdulqadir jilani we bashqa qadiriye pirliri tarixta yene «ghewsil ezzem» digen nam bilen atalghan. Shunglashqa qadiriye yene «ghewsiye» depmu atilidu.



126. Bu jayda bir éniqsizliq bar.Chünki burhaniddin xoja (chong xoja depmu atilidu) alte sheher (qeshqer, yerken, xoten, üchturpün, aqsu, kuchar) hökümitige ige bolghan waqti. Bu jayda körsitilgendek hijri 1253- yili (miladi 1836-1837- yili) emes, blki hijri 1170- yili (miladi 1756-1757- yili) idi.



127. Ay jangjün , aptorning bu jayda kimni közde tutqanlighi éniq emes. Bu chaghda ching sulalisining jahan'gir xojini yoqitish ishigha qatnashqan qoshunlirigha ili jangjüni chang ling, shenshi – gensu bash walisi bang yüy chün, sendung shunfuni wulung a qatarliqlar qomandanliq qilghan idi.



128. Muhemmet eli xan - miladi 18- esirning kéyinki yérimidin bashlap kücheygen qoqan xanlighining padishasi bolup, miladi 1822- yili textke chiqqan. Öz ziminini shimalda bir derya wadiliri, jenupta pamir igizligi qatarliq jaylarghiche kéngeytken. Miladi 1842- yili wapat bolghan. U tarixta yene «medeli xan» depmu atilidu.



129. Tawang xan – bu chaghda junggo tarixida mundaq namliq bir padishaning ötkenligi melum emes. Aptor bu jayda tang sulalisi padishalirini közde tutsa kérek. Chünki bezi riwayetlerde islam dinining junggoning tang sulalisi (miladi 618-907- yili) dewride jenubi junggo arqiliq ichki ölkilerge taralghanlighi heqqide melumatlar bar.



130. Bu jayda bir éniqsizliq bar. Chünki yuqirida éytilghan riwayetlerdiki ekkash namliq sahabining bügürde yaki jayuguen'ge yéqinlashqanda wapat bolghanlighi, jayuguendin ötkendin kéyin weqqas namliq sahabining wapat bolghanlighi bayan qilin'ghan. Bu jayda wapat bolghan kishi weqqas emes belki ekkash bolsa kérek. Biraq, ishenchilik tarixi matiriyallarda weqqas, ekkash as qatarliqlarning junggogha kelgenligi heqqider birer matiriyal körülmidi.



131. Shi nen fu – aptorning bu jayda 1856- yili xuyzu qozghilangliri partilighan shnen fu (gherbi jenubi junggo) yaki 1862- yili qozghilang partlighan shining fu (hazirqi ching xet ölkisi)ni közde tutqanlighi éniq emes.



132. Maxalung maxualung, junggo xuyzuliri jehriye sülükining 5- ewlat imami. Gensu ölkisining lin ju (hazirqi lin wu) wilayitining jinjiju qel'eside dunyagha kelgen. Miladi 1846- yili imamliq derijisige ulashqan. 1862- Yili gensu déhqanlar qozghilingigha rehberlik qilip, miladi 1871- yili ching sulalisi qoshunliri teripidin öltürülgen.



133. Chingju fu – aptor bu jayda 1862- yili xuyzu déhqanlar inqilabi qoshunliri igelligen chingju (hazirqi gensu ölkisining tiyenshüy wilayiti) digen jayni közde tutsa kérek. Chünki, bu sheher kéyinche shenshi- gendu xuyzu qozghilangchilirining asasliq bazisi bolghan idi.



134. Usungkuy yeni jen muza – aptor bu jayda 1851- yii jenubiy junggoda qozghalghan teyping tiyen'go (chang muza) inqilabini közde tutsa kérek.



135. Sudaliye – aptor bu jayda belki 1864- yili ürümchi xuyzu qozghilangchilirining rehberlidin biri bolghan suxuenjangni közde tutsa kérek. Suxuenjang ilgiri gensu ölkisi gensu wilayitining (hazirqi jangyé wilayitining) walisi idi.



136. Shen féng – ching sulalisining 7- padishasi ching wénzung – yi ning. Bu miladi 1851- yili textke chiqip, miladi 1861- yili wapat bolghan.



137. Fereng – bu eslide «éwruppen» (yawurpaliqlar) sözining erepche ahang terjimisi bolghan «éfrenj» digen atalghuning qisqartilmisi bolup, zaghatay tilidiki eserlerde omumen yawropaliqlarni körsitidu. Bezi eserlerde peqet fransiye közde tutulidu. «Tarixi hemidi» de «melke'i fereng» digen nam bilen bayan qilinidu.



138 Mewlane jalaliddin rumi – hijri 604- yili (miladi 1207- 1208- yli) xrasanning belx shehiride dunyagha kelgen. Kéyinche dadisi mewlane baha'iddin welidge egiship,iraq, süriye, mekke we medine qatarliq jaylar hijretlik turmushni köchürüp, axirida seljuq sulalisining koniye shehiride weten tutqan.Shunglashqa, u «rumi» texelusini ishletken. Jümlidin teriqetchilerning meshhur pishiwasigha aylan'ghan. U öz ömride «diwan eshhari» (30 ming misra) qatarliq eserlerni yézip alemge tonulghan. Hijri 672- yili (miladi 1273-1274- yli) qoniyede wapat bolghan.



139. Ebu hefis kubra buxara – (56- izahatqa qaralsun). Tarixiy matiriyallarda u hijri 617- yili (miladi 219- yili) öltürülgen.



140. Tajik – tarixiy melumatlargha asaslan'ghan, bu chaghda erep- faris tilide sözlishidighan qebile we uluslarning hemmisila bu nam bilen atalghan. Junggoning xenzuche tarixi munberliride bolsa erep milletliri, bezide abbasiye sulalisi közde tutulghan. Aptor bu jayda faris tilida sözlishidighan milletlerni közde tutidu.

141. 16 Yashliq qiz – aptor bu jayda iparxanni közde tutsa kérek. Chünki, qeshqer, yerken, aqsu, üchturpan qatarliq jaylarda iparxan heqqidiki qissining bu bu riwayati nahayti keng tarqalghan.



142. Rehmitulla bék – miladi 1765- yili partlighan üchturpan qozghilingining rehbiri, u bu jayda körsitilgendek üchturpan hakim bégi bolmastin, belki hakim bege abdullaning qol astidiki bir kichik bege idi. Shu yili ching sulalisi küchlük qoshun ewetip, üchturpan qozghilingini rehimsiz basturush bilen bille, rehmitullar begmu ötürülgen idi.



143. Bu jayda bir éniqsizliq bar. Chünki, rehmitulla bege bashchilighidiki üchturpan qozghilingi «xaqani chini yette sheherni teserruf qilip,on yettinchi yili» yüz bergen bolmay, belki 7- yili (miladi 1765- yili) yüz bergen idi.



144. Mensur xan – miladi 1348- yili tughluq témurxan teripidin qurulghan moghulistan xanlighining 12- sultani, yeni eng axirdiki padishasi bolup, miladi 1503- yildin 1543- yilghiche höküm sürgen.



145. Kohistan – 67- izahatqa qaralsun.



146.Kubrewiyye – miladi 13- esirde yashighan xarezlik ebulxanabi ehmet binni ömer elheyuqi yaki shéyx nejmidin kubra (57- izahatqa qaralsun) teripidin turghuzulghan teriqetchilik mesligi bolup, kéyinche ene shuning nami bilen atalghan. Meshhur iran islam ölimasi nejmidin razi (miladi 1256- yili wapat bolghan) qatarliqlar ene shu shéyx nejmidin kubrining sadiq mudirliri we bu meslekni rawajlandurghuchilardur.



147. Is'haqiye – mexdudi ezzemning kichik oghli xoja is'haq welilulla (117- izahatqa qaralsun) teripidin turghuzulghan «qara taghliq» (aq taqiayliq teriqetchler mesligi bolsa «ishqiye» digen namlar bilen atalghan.



148. Ne'metiye – nesep jehettin buxaraliq, özi iranning mahan shehiride dunyagha kelgen shah ne'mitulla weli (miladi 1430- yili wapat bolghan) teripidin turghuzulghan teriqetchilik mesligi bolup, tüpki étiqat we étiqat usuli jehettin qadiriye (110- izahatqa qaralsun) yaki ghewsiye (125- izahatqa qaralsun) goruhigha mensup.



149. Rebuddiye – tüpki étiqat we étiaqat usuli tereptin qadiriye (110- izahatqa qaralsun) yaki (125- izahatqa qaralsun) goruhigha mensup bir teriqetchlik mesligi bolup, er- ayallarning bir makanda zikri helqe qilishni teshebbus qilidu. Bezi riwayetlerge qarighanda, bu meslikni miladi 8- esirning deslepki yérimida taji iraqning besirde digen jayida yashighan rabi'etul uduwiye yaki taji rejal digen bir ayal teripidin turghuzulghan iken. Kéynche, uning eqidilirini qadiriye goruhi qubul qilip kéngeytken we uni öz qarashliri rawajilandurghan iken. Rabi'etul .Uruwiye hijri 135- yili (miladi 752-753- yili) quddus shehiride wapat bolghan.



150. Dawaniye – iraqning dawan digen yéride dunyagha kelgen muhemmet es'et binni se'iddin es'et jalaliddin dawani (miladi 1502- yili wapat bolghan) teripidin turghuzulghan bir dini idiyiwi éqim bolup, kéyinki teriqetchler uning shöhritidin paydilinip, uning köz qarashlirini teriqetchilik mesligige sörep kirip, qadiriye (110- izahatqa qaralsun) mesligining terkiwidiki bir idiyiwi éqim peyda qilip, uni «wajü» , «hashiye'i shemsiye» , «sherhi eqa'id» namliq meshhur eserlerni yazghan. Uning «exlaq jalali» namliq esiri én'gilizchigimu terjime qilin'ghan.



151. Millet sirajiye – allaning birligi, muhemmetning alla tereptin ewetilgen eng axirqi eli ikenligini étirap qilishtin bashqa tarixta ötken birer ewliya'i ezzem yaki bashqa ataghliq zatlargha étiqat qilishni men'i qilidighan diniy éqim. Bu éqim teriqet mesilisige tüptin qarishi bolup, yene «sheri'et mustafawaiyye» (muhemmet peyghemberning sher'iti) depmu atilidu.



152. Alla yarsopi – esli türki qewmige mensup bir sha'ir bolup, öz ömrining köp qisimini iran, erep memilketliride derwishlik sayahet bilen ötküzgen.



153. Bu jayda bir éniqsizliq bar. Chünki qolyazma «tezkire'i hebibulla xan ghazi» namliq eserde, zawa rayunida haji gheznichi bilen hebibulla xanning ikkinchi oghli abdulraxman padisha idi.

154. Loshey darén – tarixi kitaplarda ching sulalisining bu chaghda shinjanggha ewetken qomandanlirining ichide bu namliq bir qomandanning barliqini uchratmiduq. Aptor bu chaghda shinjanggha kelgen liyu jintang digen serkerdini (liyushuey darén) közde tutqan bolsa kérek.



155. Ispeniyar royinten – iranning riwayet dewridiki kiyaniyan sulalisining 3- padishasi bolup, yonan we yawrupa tarixlirida dar (dar yos) depmu atilidu. Bu turan rayunida nahayti nurghun jenglerni qilip, miladidin burunqi 550- yili yonan'gha qilghan herbi yürüshide meghlup bolup, miladidin burunqi 549- yili misirda wapat bolghan iken. «Royinten» uning leqimi.



156- Delawuri töhemten - «batur töhemten» digen menide bolup, eslide rustemning (157- izahatigha qaralsun) leqimi idi. Lékin, bu jayda aptor bu sözni ispendiyarning «royinten» digen leqimi bilen bir orunda qoyghan.



157. Rustem - «shahname» diki riwayetlerge qarighanda, u iranning riwayet dewridiki pishdadiyan sulalisining feridun we munuchehre zamanida tughulup, kiyaniyan sulalisning keyqibad, keykawus, hetta kushtasip, behmen zamanighiche bolghan bir qanche yüz yil yashighan meshhur qehrman iken. U özining terbiyechisi bolghan siyawush (keyka wusining oghli) turan padishasi efrassiyap teripidin öltürülgendin kéyin, uning bilen bir qanche jenglerni qilghan. U bir mezgil iranning sétan rayunida yashighan. Yene zerdesh dinini qubul qilmighanlighi üchün kiyaniyan padishaliri, bolupmu mehmenning qarshlighigha duchar bolghan.



158. Berzu – rustemning (newrisi) bolup, esli menisi «urushqaq», «yekmu- yek jengchi» digen menide. Chünki rustem nurghun qétim mudhish diwiler, yirtquch haywanlar we düshmenler bilen yekmu- yek jeng- jidellerni qilghan iken.



159.Sudaloye – (135- izahatqa qaralsun)



160. Dawud xelipe – esli ismi tuming yaki tudeling bolup, burun gensu etirapida palchiliq bilen turmush kechürgen. Miladi 1864- yili gensudin ürümchige kélip, ürümchi xuyzulirining bashlighi suxuenchang, machuen, maba qatarliqlar bilen birliship, ürümchi xuyzular qozghilingini qozghap, qozghilangchilarning xelipisi bolup teyinlen'gen.



161. Bu köchürüsh jeryanidiki xataliq bolsa kérek. Chünki «tarix eminiye» de «ikki yüzming öylüktin ziyade kiladur» dep yézilghan.



162. Maqul wang xanliri – aptor bu jayda ching sulaliri teripidin otughat bérilglen qumul wangliridin beshir wangni közde tutsa kérek. Qumul wanglirining wangliq derijisi miladi 1690- yili ebeydulladin bashlan'ghan idi. Uningdin kéyin ta is'haq xoja qumulgha barghuche bolghan arliqta ilgiri- axir bolup ghuba bek yaki gop beg (miladi 1708-1740- yili), yüsüp (miladi 1740-1776- yili), is'haq (miladi 1776-1780- yili), erdishir (miladi 1780-1813- yili), beshir (miladi 1813-1867- yili) qatarliq jem'iy yette wang ötken idi. Ulardin kéyin bolsa yéqinqi zamandiki mexmut, shamexsut, nezer qatarliqlar.



163. Dolanilar - «dolan», sözi«qul» yaki «tilemchi» digen menide bolup, xan we padishalarning yaki hakimi wilayet yaki beglerning yanchiliri, qulliri, shundaqla katta xoja we ishanlarning yer- ziminini tériydighan tériqchilar we muridlar ene shu nam bilen atilip kelgen.



164. Su yenshey – (135- izahatqa qaralsun) lékin bu jayda bir éniqsizliq bar. Chünki bu chaghda muhemmet yaqup beg (bedölet) teripidin ürümchige hakim beg qilip teyinlen'gen kishi su xuenjang (su yenshey – su yuenshuey) bolmastin, belki, ürümchi xuyzulirining bashlighi majung, kéyinche uning oghli marindé idi. Su xuenjang bolsa miladi 1865- yili ürümchi xuyzu qozghilangchiliri turpanni igelligendin kéyin, késel bolup wapat bolghan iken.



165. Dayenshey - aptor bu jayda ürümchi xuyzu qozghilangchilirining bash qomandani danuenshuey mashéng digen ademni közde tutsa kérek. Bu miladi 1686- yili ürümchi qozghilangchilirining bash xelipisi dawud xelipe (numing) teripidin qestlep öltürülgen.



166. «Tarixi zepername» - bu jayda mewlane sherefiddin elyezidi (115- izahatqa qaralsun) teripidin hijri 824- yili (miladi 1425- yili) yézilghan «tarix zepername» namliq tarixi eser közde tutulidu.



167. Saju – hazirqi gensu ölkisining dung xuang etirapi, miladi 4- esirdiki sherqi jin padishalighi dewride tiklen'gen bir aymaq bolup, bu aymaqning da'irsi bir mezgil hazirqi gensu ölkisining enshi wilayitidin turpan'ghiche bolghan jaylarni öz ichige alidu.



168. Bu shi'érning mezmuni «bu dunyaning rahiti bolsa dostliringgha yaxshiliq qil, düshmenliring bilen chiqiship öt» digendin ibaret.



169.Qalmuqistan– ebulghazi bahadurxan (miladi 1605-1664- yili) teripidin yézilghan «tarixi shejere'i türki» qatarliq eserlerde «qalmaq» digen nam türki qewmlirining bir qebilisining nami süpitide bayan qilinidu. Emiliyette bu mungghul oyrat qebilisining nami bolup, «qalmuqistan» (qalmaqistan) bolsa ularning taralghan rayunlirining jughrapiyelik nami. Aptor bu jayda tiyanshan taghlirini chégra qilghan shimali shinjang rayunini közde tutsa kérek.



170. Xan hezret – bu jayda miladi 1845- yili bir newre tuqqini sultan muratxanning ornigha textke chiqqan xudayarxan binni shir'eli xan közde tutulidu.

171. Mellexan – xuda yarxanning bir tuqqan inisi bolup, uzun muddetlik riqabet netijiside, miladi 1858- yili xudayarxanni texttin qoghlap özi xan bolghan. Lékin, miladi 1868- yili qirghiz qipchaq qebilisining bashliqi alim qulning yardimi bilen inisi mellexanni texttin chüshürüp, ikkinchi qétim xanliqni tikligen.



172. Gör oghli - bu eslide miladi 8- esirde ottura asiya xelqnining erep basqunchilirigha qarishi küreshliridiki bir qehrman bolup, kéyinche bu qehrmanning pa'aliyetliri xelq éghiz edibiyati sheklide saqlinip keng tarqalghan. Hetta uning mezmunigha bezi dini, xurapi tüslermu'arilashqan. «Gör oghli sultan» namliq türkche bir shi'ériy kitap.



173. Imam je'fir sadiq – e'emme imamiye (78- izahatqa qaralsun) ning 6- imami bolup, imam muhemmet baqirning oghli. Hijri 83- yili (miladi 702- yili) medine shehiride tughulghan. Yash waqtida dadisidin tepsir we hedis qatarliq diniy eqidilerni chongqur ögen'gen. Shundaqla xémiye, algébira we bashqa teb'iy penlerni öginip, «jebir» (je'fir) jehette öz dewrining danasi bolghanlighi üchün yene «sadiq» digen nam bilenmu shöhret qazan'ghan. Abbesiye sulalisining 2- xelipisi ebu je'fer mensur (miladi 753-755- yili) uninggha nahayti hörmet qilatti. Riwayetlerge qarighanda, ebu musilim xorasani (49- izahatqa qaralsun) ümeyye xelipiligini yoq qilip, abbesiye xelipilerini qurup, tunji xelipilikni teklip qilghan chaghda, imam je'fir sadiq qet'i ret qilghan iken. Uning jem'iy 7 oghul, 3 qizi bolup, chong oghli isma'il uning hayat waqtida wapat bolghan idi. Ikkinchi oghli imam musakazm uning imamliq ornini igelligen. Imam je'fir sadiq hijri 148- yili (miladi 765- yili) medinede wapat bolup, öz dadisining qebrisi yénida depne qilin'ghan. Lékin shinjangdiki teriqet ehli uni shinjangdiki ghazatlarda qurban bolghan dep hisaplap, hazirqi niye nahiyesidiki imam je'fir sadiq mazirigha ziyaret qilip ulughlaydu.



174. Ümeyye xelipiligi – miladi (662- yili hezret eli öltürülgendin kéyin, mu'awiye binni ebu sufiyan teripidin qurulghan erep sulalisi bolup, miladi 750- yilghiche höküm sürgen. Uningdin kéyin erep abbasiye (64- izahatqa qaralsun) sulalisi qurulghan.



175. Umerbinni abdul'eziz xelipe – ümeyye xelipiligining 8- xelipisi bolup, miladi 750- yili textke chiqip, 720- yili wapat bolghan.



176. Misir – tamamen musulmanlar hökümranliq qilidighan we islam qanuni – sheri'etliri toluq ijra bolup turidighan tinch we xetersiz sheherler «misir» dep atilidu. Bundaq sheherlerde jüme namizini oqughan küni péshin namiizni oqumisimu bolidu.



177. Mehdi axir zaman – e'emme imamiye (12 imam) lerning axirqisi bolup, esli ismi ebulqasim muhemmet binni hesen eskiri, hijri 259- yili (miladi 875- yili) baghdatta dunyagha kelgen. Bir riwayette dadisi imam hesen eskiri wapat bolup, 4- yili (miladi 878- yili), yene bir riwayette miladi 892- yili ushtumtut ghayip bolghan. Shunglashqa shi'e mez'hipining tereptarliri teripidin «mehdi» (axirqi zamanni qutqazghuchi) dep atalghan. Ularning qarishiche u qandaqtur bir zaman «mehdi» süpitide peyda bolup, «dunyadiki yamanliq tügitip», «adilliq orniitp», «tinch we parawan dunya» quridiken. Shunglashqa u «mehdi axir zaman» dep atalghan iken.



178. «Toqsan» - türki qewmlining tarixi we örp- adetlirini bayan qilghan eserlerde, bu söz bir qanche menagha ige.

Birinchi bu söz üch burjini bildürdighan pesil chüshenchisini bildüridu. Meslen, qozi «hemel», öy «sewr» , arandiz « gézek yaki jewze» bahar beslini: quchuq (timsaq yaki seretan), bars (arsilan yaki esed), bughday béshi ( sünbule ) yaz peslini; Ülkü ( taraza yaki mizan ), chayan ( eqrep ), ya ( qews )- küz peslini; Oghlaq ( téke yaki jeddi), könek ( sogha yaki delwe ), béliq ( hut ) qish peslini bildürdu.

Ikkinchi- bu söz xuddi « tarixi hemidi »de bayan qilin'ghandek, puqralarning emeldar we emeldarlarning xan, padishalargha sogha-salam teqdim qildighan peslini, bolupmu oghlaq, könek, béliq üch burj ayliridiki qish peslini körsitidu.

Üchinchi- bu söz yene tartuqning « toqsan » digenni körsitidu. Emelyette bu xil tartuqning sani « toqsan » bolmastin belki « toqquz »- toqquz ( seksen bir ) bolidu. Bu « toqsan » dep tartuq qilindu.



179. Rum- bu esilde miladidin borunqi 753-yili texitke chiqqan rim impiratorlighining tunji impiratori romulus ( miladidin burunqi 714-yili wapat bolghan ) teripidin bina qilin'ghan we uning nami bilen atalghan bir sheher bolup, kéyinche pütün rim ( roma ) émpiratorlighining dölet nami bolup qalghan idi. Rom émpiratorlighi parchilan'ghandin kéyin, bezide uning gheribi teripi, bezide uning sherqi teripining nami bolup, qaldi. Bulupmu miladidin burunqi 389-yili efrengler ( yawrupaliqlar ) uning gheribi qisimini igeligendin kéyin, « rum » sözi asasen uning sherqi qisimini, asasen hazirqi anatoli rayonlirini merkez qilghan asiya qisimining nami bolup qaldi. Shunglashqa kéyinki türk seljuq sulalisi we osmaniye sulalilirimu erepche, farische, chaghatayche tarixi eserlerde «rum » digen nam bilen ataldi. Aptor bu jayda osmanye sulalisini közde tutidu.



180. Qustentiye- tarixi melumatlargha qarighanda, bu istanbol shehirining eng qedimqi nami bolup, bu sheherni miladidin borunqi 688-yili yunan mughare hakimi bizanis teripidin bina qilin'ghan we uning nami bilen « bizanis » dep atalghan. Miladi 330-yili rim émpiratori fonsitantis teripidin kéngeytilip qurulup, « qustentiye » dep nam bérilgen. Miladi 1453-yili osmaniye sulalisining 7-padishasi sultan muhemmetxan sani bu sheherni bésiwélip, istanbol (latinche is- tin- polin- sheherche) digen nam bergen. Lékin, « tarixi hemidi »ning bu jayida uni sam binni noh eleyhisalamning newirsi qustentin bina qilghan dep yézilghan.

181. Sulayman shah qayi – hijiri 699-yili ( miladi 1299-1300-yili ) qurulghan osmaniye sulalisining tunji sultani ghazi osmanxanning bowisi bolup, esilde ottura asiyadiki oghuz türklirining ( hazirqi anatoli türüklirining ) bir qebile bashlighi bolup, chin'gizxan ottura asiyagha hujum qilghan chaghda , öz qebilisni bashlap gheribke köchüp, éfrat deryasidin ötüwatqan chaghda sugha gherq bolup wapat bolghan. Uning qewirsi hazir bu jayda « türk mazar » digen nam bilen meshhur.



182. Artoghrul bek-ottura asiya ughuz türklirining bir qebile bashlighi sulayman shah qayning oghili. Osmaniye sulalisining tunji sultani ghazi osmanxanning dadisi.Hijiri 680- yili ( miladi 1281-yili ) wapat bolghan.



183. Sultan ala'iddin seljuqi- yeni ala'iddin keyqibadsani binni feramerizbinni keykawus. Hijiri 477-yili ( miladi 1084-1085-yili ) oghuz türklirning bashlighi toghrulbék ( 1063-yili wapat bolghan ) ewladi sulayman binni qatlimish binni isra'il binni seljuq teripidin qurulghan seljuq sulalisining 15-sultani. Hijiri 699-yili ( miladi 1299-1300-yili ) wapat bolghan. Netijide osmaniye sulalisi seljuq sulalisining ornini igeligen.



184. « Aoshmanye « ( osmaniyye )- bu eyin, se, mim, elf, nun, y, y, e qatarliq 8 heriptin tüzülgen ebjed bolup, uning nedeliri 686, yeni hijiri 686-yili ( miladi 1287-1288-yili ) digenlik bolidu. Aptor bu jayda osmaniyye sulalisining qurulghan waqtini mushu yildin hisaplaydu. Lékin nurghun tarixi melumatlarda, osmanye sulalisining qurulghan waqti hijiri 686-yili bolmastin,belki hijiri 699-yili ( miladi 1299-1300-yili ) ikenligi qeyit qilindu.



185. «Bldeحlybe »( beldet teybet- güzel sheher ) bu jem'isi 10 heriptin tüzülgen ebjed bolup, uning ededliri 867, yeni hijiri 867-yili ( miladi 1463-yili ) bolidu. Biraq esli qolyazmidiki yuqirqi ebjed heripilirining astigha qizil siyada 857, yeni ( hijiri 857-yili ) digen eded yézilghan. Dimek, qolyazmida ebjed bilen eded oxshimaydu. Eger ededni asas qilsaq, «bldeحlybe» digen söz bolmastin belki «bldeحlbbe»(beldet tebibet- paklan'ghan sheher, boysundurulghan sheher ) digen söz bolidu. Bu chaghdila uning ebjed we ebdedliri (857) oxshash bolidu. Buninggha asaslan'ghanda, muhemmetxan sani istanbol shehirni hijiri 857-yili (miladi 1453-yili) boysundurghan iken. Bu yilname bolsa tarixi pakitlarghimu uyghun kélidu.



186. Seljuqiye- hijiri 429-yili ( miladi 1038-yili ) oghuz türklirining bashlighi toghrulbék binni mika'il binni seljuq teripdin qurulghan seljuqiyan iran, hijiri 477-yili ( miladi 1084-yili ) sulayman binni qatlimish binni isira'il binni seljuq teripidin qurulghan seljuqiyan rum, hijiri 632-yili ( miladi 1235-yili ) qawrudbinni chaghirbék binni mika'il binni seljuq teripidin qurulghan seljuqiyan chirman qatarliq döletlerning hemmisila seljuqiye sulalisi dep atildu.



187. Samaniye- miladi 874-yili samanilar ewladi isma'il binni exmet samani teripidin qurulghan we miladi 999-yili qaraxanilar sulalisi teripdin aghdurulghan.



188. Xuarezim shahiye- hijiri 491-yili ( miladi 1098-yili ) qutbidin muhemmet binni anushtékin teripidin qurulghan dölet bolup, bu hijiri 617-yili ( miladi 1220-yili ) jalaliddin binni qutbidin muhemmetxan sani dewiride chin'gizxanning hujumi tüpeylidin yoqalghan. Beziler uning bir tughqanliridin bolghan ghiyasiddin we rokiniddn shahlar höküm sürgen hijiri 628-yili ( miladi 1231-yili )ghiche bolghan arliqnimu xarezim shahiye dewiri dep hisaplaydu.

*****

189. Chighta'iye( chaghata'iye )- aptor bu jayda chin'gizxanning 2-oghili chaghatayxan ( miladi 1242-yili wapat bolghan ) we uning ewladi hökümranliq qilghan « chaghatay ülüsi » dewirini közde tutidu. Bu dewir bolsa ottura asiyada ( mawara'unnehri rayoninimu öz ichige alatti ) chaghatayxanning oghili qarahilaku miladi 1242-yili semerqenitte texitke chiqqan waqtidin miladi 1369- yili emir témurkoragani (témurleng) texitke chiqqan waqtighiche dawamlashqan. Shinjang rayonida bolsa miladi 1227-yili chaghatayxan beshbaliq ( hazirqi jimsar teweside ) shehiride texitke chiqqan waqtidin ta miladi 1682-yili uming ewladi isma'il xan texittin chüshken waqtighiche dawamlashqan. Chaghatay ewladi shinjangda höküm sürgen bu 455yil ichide, miladi 1320-yili uning ewladi ésen buqa ( miladi 1330-yili wapat bolghan ) almiliq shehiride « chaghatay xanlighi »ni jakarlighan, andin kéyin uning ewlatliri keyni-keynidin moghulistan (miladi 1348-1514-yili), yerken xanlighi ( 1514-1682-yili ) qatarliq xanliqlarni qurghan idi.




190. Témuriye- aptor bu jayda miladi 1369-yili türkleshken mungghul barlas qebilisige mensup emir témur koragani teripidin semerqenitte qurulghan we miladi 1510-yili özbek qebilisige mensup sheybani teripidin qurulghan sheyban xanlighighiche bolghan dewirni közde tutidu. Bu arliqta bir birige boy sunmaydighan bir qanche padishaliqlar meydan'gha kelgen. Uning ichide témur ewladi ebuse'id teripidin qurulghan xurasan döliti ( miladi 1468-1507-yili ) bar.



191. Rum binni eyis binni is'haq eleyhisalam- riwayetlerde is'haq eleyhisalamning chong oghili eyisning oghili. Bezi riwayetlerde rum shehirini ( istanbulni ) del mushu kishi bina qilghan dep bayan qilnidu. Hazirqi isira'iliyelikler öz neseblirini is'haq eleyhisalamgha baghlaydu. Bezi riwayetlerde u miladidin 2018yil, bezi riwayetlerde 2266yil, yene bezi riwayette 1896 yil burun yashighan dep bayan qilindu.



192. Iqlim- burunqi munejjimler pütün alemni sekentir (zuhel yaki saturin), ongay (mushtiri yaki yopétir), korud (mirrix yaki maris), yeshiq (quyash), sewt (zuhra, cholpan yaki wénra), arzu ( atarid yaki mirkori), yalchiq ( ay yaki qemer), qatarliq asmandiki yette seyyarigha teqlit qilip yette iqlimgha hem qozi (hemel), uy (sewr), arandiz (gézek yaki jewza), qochiq (seretan), bars (arslan yaki esed), bughday béshi (sünbule), ülko (taraza yaki mizan), chayan (eqrep), ya (qews), oghlaq (tike yaki jeddi), konek (sogha yaki delwe), baliq (hüt), on ikki borjgha (nuqtigha) bölgen.



193. Burunqi munejjimler öz chüshenchisi boyiche asmandiki yette seyyaridin zohel seyyarisi bolsa bexit yoltuzi, mushtiri seyyarisni bolsa me'ishet yultuzi, mirrixni bolsa ghezep yultuzi, yeshiqni bolsa yuruqluq yultuzi, zohrani xoshalliq yultuzi, arzuni bolsa tilek yultuzi, yalchiq (ay)ni bolsa ashiq yultuzi dep hisaplighan. Aptor bu jayda 6-iqlimdiki atarid (arzu) yultuzini közde tutidu.



194. Melke'i fereng (fereng melikisi)- (137-izahatqa qaralsun).



195. Furset sa'ip- aptor bu jayda miladi 1870-yili we 1873-yili ikki qétim qeshqerge kelgen en'giliye elchisi furse'itni körsitidu.





196. Rustimi dastan- (157-izahatqa qaralsun)



197. Sam- (sam binni yafes binni noh) qedimqi iranning riwayet diwiridiki iran qehirimani rustemning bowisi.



198. Neriman- qedimqi iranning riwayet dewirdiki iran qehirimani rustemning ejdadi we samning dadisi. Öz ejdadliridin buyan iranning séstan we zabilistan hakimi bolup kelgen.



199. Shi shi gung- aptor esli bu jayda ürümchilik xenzu aqsöngekliridin bolghan shüy shüegungni körsitidu. Bu miladi 1864-yili ürümchi xuyzular qozghilingi partilighan chaghda, ürümchidiki ching sulalisining qalduq qushunlirini bashlap, nensenni baza qilip, xuyzu qozghilangchilirini basturushqa qatnashqan. Kéyinche muhemmet yaqup bék (bedölet) bilen birliship, bu qozghilangni rehimsiz basturushqa qatnashqan we yaqupbegning ürümchide turushluq qushunlirini maddi eshyalar bilen teminligen. Yaqup bék yoq qilin'ghandin kéyin ching sulalisi qushunlirining serkerdiliridin biri bolup kötürülgen.



200. Deqyanus shehiri- bu jayda hazirqi ürümchi shehirining gheribidiki ulanbay digen jaydiki qedimqi ürümchi shehiri közde tutulidu. Chaghatay tilida yézilghan eserlerde bu sheher «rumche», xenzu tilidiki eserlerde «luntey» (轮台) dep atalghan. Bezi eserlerde bu sheher yene turpandiki deqyanus shehirining namigha teqlit qilip, «deqyanus shehiri; Depmu atalghan.

201. «Diwan fuzuli» - bu jayda muhemmet binni sulayman fuzuli teripidin yézilghan «kulliyat fuzuli» namliq eser közde tutulidu. Fuzuli miladi 1563- yili baghdatta wapat bolghan.



202. Daxu we shoxu bu jayda miladi 1862- yili partlighan shenshi xuyzu qozghilangchilirining bashlighi beyyangfu aka- ukilar közde tutulidu. Beyangxu miladi 1873- yilghiche shenshi, gensu, ching xey ölkiliride ching sulalisining qoshunliri bilen bir qanche qétim shiddetlik jenglerni élip barghan. 1873- Yili 3- ayda shinjanggha chékinip, ching sulalisi qoshunlirining qoghlap zerbe bérishi tüpeylidin rosiyege qachqan.



203. Lenden – bu jayda en'giliyening paytexti london shehiri közde tutulidu.



204. Buzu jemhur – miladi 224- yili erdishir babkan teripidin qurulghan iran sasanilar sulalisining 20- padishasi nushirwan binni qabad (miladi 541-579- yilliri textte turghan) ning weziri bolup, u eqil we hikimette öz dewrining danasi idi. U hindi tilide yézilghan bir munche kitaplarni pehiliwi tilige terjime qildurup, sasanilar medeniyitining shöhritini alemge tarqatqan. Miladi 591- yili sasanilar sulalisining 21- padishasi hurmuzrabi'ebinni noshirwan dewride wapat bolghan.



205. Besh padisha we xan – bu jayda 1864- yili tiyanshanning jenubi we shimalida qozghalghan pütün shinjang dixanlar qozghilingi netijiside meydan'gha kelgen kuchardiki rashidin xan (xan xoja), qeshqerdiki qizghiz sidiqbek, xotendiki mupti hebibullaxan (haji padisha), ürümchidiki dawut xelipe (tuming), ghuljidiki ili sulanlighi közde tutulidu.



206. Mirza sultan hüseyin bayqara – emir témur koragani ewladi teripidin quurlghan xorasan dölitining padishasi, elshir nawayining sawaqdishi bolup, miladi 1470- yilidin 1505- yilighiche höküm sürgen.



207. Zungtung darin – aptorning bu jayda kimni közde tutqanlighi melum emes. Biraq u «tarixi hemidi» ning bezi jaylirida uni lenju ölkisining bash walisi dep bayan qilidu. Eger bundaq bolmighan teqdirde, zungtung darén digen adem belki shu chaghda shenshi- gensu rayunining bash walisi qoshumche chinxey ambili zozungtang bolsa kérek. Lékin zuzungtang bu chaghda shinjanggha kelmigen. Bu chaghda aqsugha kelgen. Ching sulalisi qoshunliri bolsa yo'in xu qatarliqlar idi.



208. Dung daréin - aptor bu jayda ching sulalisining bu chaghda shinjanggha ewetken qoshunlirining qomandanliridin biri liyojintanggha qarashliq dung fushiyang digen herbiy emeldarni közde tutsa kérek.



209.«Nefha tul'enis» - iranliq ataghliq edip abduraxman jami (miladi 1493- yili hiratta wapat bolghan) teripidin yézilghan eser bolup, uninggha asasen ataghliq edip- sha'irlar dini ölima we xoja ishanlarning tarixi bayan qilinidu.



210. Qadiriye – (10-125-izahatqa qaralsun).



211. Cheshtiye – miladi 10- esirde süriyelik iwej ebu is'haq shami (miladi 940- yili) wapat bolghan teripidin xorasanning cheshti digen yéride turghuzulghan bir teriqetchilik mesligi. Miladi 12- esirde xorasanliq mu'eniddin cheshti (1142-1236- yili) teripidin kéngeytilip, «cheshtiye» digen nam bilen atalghan. Uzun ötmey bu meslek hidistan, pakistan qatarliq jaylargha taralgha. Miladi 19- esirde shinjang rayunigha taralghan.



212. Molla ibrahim we qazi kalan – yaqup beg (bedölet) zamanida ötken xoten mötiwerliridin biri bolup, u shu chaghdiki xoten hakimi niyaz hakim begning üstidin shikdayet qilghanlighi üchün, yaqup beg teripidin sürgün qilin'ghan. Hazir xotende uning ewlatliri bar.



213. Rebbani – miladi 16- esirning kéyinki yérimida hindistanliq ehmet faruqi serhendi (214- izahatqa qaralsun) teripidin turghuluzlghan teriqet sülüki bolup, bular özlirini «sap étiqatchilar» dep hisaplaydu. Étiqat jehettin nexshe bendiye sülükige mensup bolup, sünni mez'hipi bilen teriqet sülügini kélishtürmekchi bolidu. Tarixi hijrining top- toghra 101- yili tughulghanlighi üchün mujeddi elge sani (ikkinchi mingni yéngilighuchi) diyilidu.

214. Ehmet faruqi serhendi – hindistanda keng qaraqalghan rebbani éqimining asaschisi bolup, miladi 1546- yili 6- ayning 26- küni serhende shehiride dunyagha kelgen. Bu yashliq dewride hedis we tepsir öginip, chongqur diniy bilimge ige bolghan we cheshtiye (211- izahatqa qaralsun) hem miladi 12- esirde baghatliq nejib sührewerdi (miladi 1168- yili) wapat bolghan bolghan. Teripidin tughuzulghan. Ömer sührewerdi(miladi 1145-1234- yili) teripidin rawajilandurulghan sührewerdiye teriqet sülükige kirgen. Kéyinche neshe bendiye sülükige kirge we bu sülükning hindistandiki asasi pishiwasi süpitide rebbani sülükini teshkil qilghan. Shundaqla «mujeddid elif sani» (ikki minginchi jedid) we «qutbi ghews semedani» )menggü qutp we ghews) dep atalghan. Büyük moghul sulalisining 4- padishasi sulaymanshah jahan'gir dewride (miladi 1603-1617- yili) wapat bolghan.



215. Mirza abdulqadir biydili- ottura asiyada yashaydighan barlas qebilisige mensup ataghliq sha'ir bolup, hindistanning ezim abad shehiride dunyagha kelgen. Ömrining köp waqtni bin'gal shehiride ötküzüp,«ruqa'at biyidili» , «diwan biydili» , «nikat biydili» ,«hihar unsur» qatarliq eserlerni yazghan. Bir mezgil büyük moghul sulalisining 11- padishasi shah jahan sani (miladi 1717-1718- yili) ordida xizmet qilghan. Miladi 1721- yili jahan abat shehiride wapat bolghan.



216. Yaponiye – miladi 1797- yili témurleng ewlat zahiriddin muhemmet baburbénni mirza shéyx teripidin qurulghan küchlük sulale bolup, tarixta «moghul sulalisi» depmu atilidu. Hem moghulistanning 9- padishasi yunusxanning qizigha öylinip, «koraganliq» mensiwini alghanlighi üchün, «koragani sulalisi» depmu atilidu. Bu sulale jem'iy 15 padisha höküm sürgendin kéyin, miladi 1767- yili shah alem sani dewrige kelgende yuqaldi.



217. Joras – mongghul oyray qebililirining biri bolup, miladi 17- esirning axirida küchiyip, miladi 1670- yili ghaldan rehberligide küchlük bir hökümet qurghan. Uning paytexti ili shehiri idi. Milladi 1755- yili ching sulalisi teripidin öltürülgen.



218. Kiyan padishaliri – bu jayda iranning riwayet dewridiki kiyaniyan sulalisining keyqibad, keykawus, keyxire, lihrasip, küshtasip, behmen, haman (hamay) , darap, dara, iskender qatarliq padishaliri közde tutulidu.



219. Tajik shahliri – bu jayda erep we pars ulusining shahliri közde tutulidu. (140- Izahatqa qaralsun).



220. Elewiler – islam dini shi'e mez'hipining bir tarmiqi bolup , yene «nusheyriler» depmu atilidu. Chünki bu meslek miladi 9- esirde e'emme imamiyening oninchisi imam eli hadi- neqi (78- izatqa qaralsun)ning yéqini ibini museyir teripidin turghuzulghan bir mez'hep bolup, hezriti elini allaning insaniyet arisidiki körünüshi dep hisaplap, uni muhemmet peyghemberdin yuqiri orun'gha qoyidu. Ular eli, muhemmet peyghember we nuseyrini birdek ilahilashturidu.

221. Ebeydullaxan ghazi – miladi 1498- yili shahi bék xan (sheybani xan) teripidin qurulghan özbék xanlighi (sheybani xanlighi) ning 4- padishasi bolup, miladi 1531-1539- yillidi ichide höküm sürgen.



222. Dawuwang – bu jayda miladi 1644- yili qurulghan ching sulalisining 6- padishasi dawaguang (ching shuenzung) közde tutulsa kérek. U miladi 1821- yili textke chiqip, miladi 1850- yili wapat bolghan.



223. Bu yerde bir éniqsizliq bar. Chünki padisha dawguang 32 yil emes 15 yil hökümranliq qilghan idi.



224. Bu jayda éniqsizliq bar. Chünki miladi 1644- yili qurulghan ching sulalisining 7- padishasi shiyenféng xan on ikki yil emes, belki 13 yil hökümranliq qilghan.



225. Tungji xan bu jayda miladi 1644- yili qurulghan ching sulaslisining 8- padishasi tungjizh (ching muzung) közde tutulidu. U miladi 1862- yildin 1874- yilghiche höküm sürgen.



226. Yette sheher tun'ganliri tungjizhxanning 7- yili (miladi 1868- yili) emes, belki uning 3- yili (miladi 1864- yili) qozghilang kötergen idi.



227. Kangshüy – bu jayda miladi 1644- yili qurulghan ching sulalisining 9- padishasi guangshüy (ching dé zung) közde tutulidu. U miladi 1875- yilidin 1908- yilghiche höküm sürgen.



228. Berehmen – bu eslide enetklek (sanskirit – hindi) tilidiki «sap» digen söz bolup, miladidin 2 ming yil burun hindistanning gherbi shimalda yashaydighan ari'anlar arisida shekillen'gen bir diniy éqim idi. Bu diniy éqim deslepte her xil tebi'et hadisiliri, öz ejdatliri, ejdatliri ichidiki qehrmanlar, kün, ay we yutuzlar, qar, yamghur, chaqmaq qatarliq hadisilerge sejde qildighan bir xil bashlan'ghuch din idi. Shunglashqa, erepche, parische we chaghatayche étiqat qilidighan milletlerning hemmisila «berehmen» digen nam bilen atalghan. Bezi eserlerde miladdin burunqi 6-5- esirlerde shekyamuni (beziler miladidin burunqi 565-485- yili, beziler miladidin burunqi 623-544- yili dise, yene beziler miladidin burunqi 622-543- yilliri arlighida yashighan deydu) teripidin turghuzulghan budda dini tereptarlirimu «berehmen» dep atilidu.



229. Li xu jang – bu chaghda ching sulalisi ordidik muhim emeldarlarning biri we jrli (xébiy) ölkisining bash walisi idi.



230. Bu jayda bir éniqsizliq bar. Chünki ching sulalisi ordisigha gherbiy rayunni tinjitish tekliwini qoyghan kishi li xu jang bolmastin, belki shenshi- gensi rayunining bash walisi, qoshumche chinchey ambili zuzungtang idi.



231. Ching jangjün – aptor bu jarda 1880- yili ching sulalisi ili rayunini charrosiyedin qayturwélishi üchün ewetken herbiy emeldari jin shün közde tutulsa kérek. Biraq bu 40 ming qoshun bilen emes, belki 20 ming qoshun bilen kelgen idi. Emma ching sulalisi 1877- yili shinjanggha dessep qoshun ewetkende, ching jangjün namliq birer herbiy emeldarning bolghanlighi melum emes.



232. Bu jayda bir éniqsizliq bar. Chünki bu jayda tilgha élinmighan «lenju séngining zungtung daréni yigirime ming chérik bilen lushey darén'gha qoshti» digen söz tarixi melumatlargha anche uyghun emes. Bu jayda tilgha élin'ghan zungtung daréin (zuzungtang) loshey darén'gha (liyujintanggha) qoshulghan we uning qol astidiki bir herbiy emeldar bolmastin, belki ching sulalisining gherbiy rayunigha yürüsh qilghan barliq qoshunlirining bash qomandani idi.



233. Bu jayda bir éniqsizliq bar. Chünki daxu we shoxu (202- izahatqa qaralsun) maxalung (132- izahatqa qaralsun)ning baturi bolmastin, belki shenshi xuyzu qozghilangchilirining bashliqiliri idi. Bular gensu rayunigha kélip urush qilghan chaghda, maxalung allaqachan ölgen idi.



234. Bu jayda bir éniqsizliq bar. Chünki bu chaghda (miladi 1875-yili) zozungtang gensuning suju digen yéride, jang yawxu qumulda, liyojintang fukang we guchungda turatti.



235. Bu jayda bir éniqsizliq bar. Chünki «zungtung darin» (zozungtang) bu jayda bayan qilin'ghandek miladi 1877-yili shinjanggha kelgen bolmay, belki sujuda turatti. Peqet 1880-yilila qumulda ikki ay turup, andin ordigha chaqirtilghan. U bu jayda bayan qilin'ghandek qeshqer terepke téximu ötmigen idi.



236. Lawying awchu- bu qaysi emeldarning nami ikenligi melum emes. Tarixi melumatlargha qarighanda, bu chaghda üchturpan arqiliq qeshqerghe yürüsh qilghan herbi emeldar bolsa liyojintanggha qarashliq xuanguen ping digen idi.



237. Elip beg- bu esilde sériq qol tajiklirining hakim bégi bolup, miladi 1877-yilidin kéyin hékim xan töre bashliq bedöletning qalduq küchiliri chigira weqesini peyda qilip, yette sheherge hujum qilip bedölet padishalighini tirildürmekchi bolghan chaghda, ular bilen baturlarche küresh qilghan. Kéyinche ching sulalisi emeldarliri teripidin öltürülgen.



238. Seffah- yeni hijiri 132-yili (miladi 749-750-yili) ebumuslim xurasani teripidin qurulghan erep abbasiye xelipiligining tunji xelipisi ebu abbas seffah abdullabinni muhemmet binni eli binni abdullabinni abbas. Hijiri 136-yili (miladi 753-754-yili) ghiche höküm sürgen.

239. Ömer'abdul eziz- hijiri 41-yili (miladi 662-yili) mu'awiyebinni ebusofyan teripidin qurulghan erep ümeyye xelipiligining 8-xelipisi bolup, hijiri 99-yili (miladi 717-718-yili) texitke chiqip, hijiri 101-yili (miladi 719-720-yili)ghiche höküm sürgen(175-izahatqa qaralsun).



240. Yezidbinni mu'awiye- erep ümeyye xelipiligining 2-xelipisi. Hijiri 60-yili (miladi 679-680-yili)din hijiri 64-yili (miladi 683-684-yili)ghiche höküm sürgen.



241. Abdumülik binni merwan- erep ümeyye xelipiligining 5-xelipisi. Hijiri 65-yili (miladi684-685-yili)din hijiri 86-yili (miladi 705-yili)ghiche höküm sürgen.



242. Hesham binni abdumlik- erep ümeyye xelipiligining 10-xelipisi. Hijiri 105-yili (miladi 723-724-yili)din hijiri 125-yili (miladi 743-yili)ghiche höküm sürgen.



243. Sulayman binni eli binni abdulla binni abbas- erep abbasilar sulalisining tunji xelipisi ebu abbas seffah abdullabinni muhemmetning (238-izahatqa qaralsun) taghisi.



244. Besere- erep ümeyye we abbasiye sulalelirining muhim medenyet merkizi bolup, bügünki künde iraqqa qaraydu.



245. Muhemmet binni abdulmülik-(241- izahatqa qaralsun).



246. Ömer binni yezid-(175-we 239- izahatqa qaralsun).



247. Abdulla binni sulayman- erep ümeyye xelipiligining 7-xelipisi sulayman binni abdulmülik (miladi 715-718-yili) ning oghili.



248. Bu jayda bir éniqsizliq bar. Chünki hijiri 1260-yili (miladi 1844-yili) shiyenféng xan dewiri bolmastin belki dawguang xanning 24-yili idi.



249. Noshirwan adil- miladi 224-yili qurulghan iran sasanilar sulalisining 20-padishasi bolup, u tarixta özining adaletperwerliki bilen «noshirwan büyük» we «noshirwan adi» digen namlar bilen shöhret qazan'ghan. Buzur jemhur (204- izahatqa qaralsun) uning weziri idi.



250. Chini machin – bu jayda bir éniqsizliq bar. Chünki iskender rumi (iskender zulqerneyin yaki aliksandir akidoniski) iranning riwayet dewridiki pishdadiyan sulalising padishasi bolmastin, belki qedimqi makidoniye padishasi bolup, u miladidin burunqi 356- yili makidoniyening paytexti ( pila shehiride dunyagha kélip, miladidin burunqi 323- yili 33 yéshida wapat bolghan. Pishidadiyan sulalisining padishaliri kyompris hushteng, tohmars (tumrs), jemshid, rahak, feridun, munujehre, newzer, efrasiyap, zap, kirshasip bolp,bularning ichide iskender digen padishaning bolghanlighi melum emes.



252. Uyghur wilayiti – bu jayda turpan we uning jenubi, gherbi jenubidiki rayunlar közde tutulidu. Chünki bu jaylar buurnqi uyghur idiqut xanlighining (54- izahatqa qaralsun) zimini idi.



253. Rumche – chaghatay tilide yézilghan tarixi eserlerde, qedimqi ürümchining nami mushundaq yézilidu (200- izahatqa qaralsun).



254. Chöchek – esli qolyazmida «chongler» dep yézilghan bolup, aptorning yene bir esiri «tarixi eminiye» de bolsa «chöchek» dep yézilghan. Shunglashqa bu jaydad «chöchek» dep yazduq.



255. Ebur esir samani - (111- izahatqa qaralsun)



256. Xoja muhemet shérif pir büzrükwar – (119- izahatqa qaralsun)



257. Imam je'firsadiq rehiyulla enhu – (173- izahatqa qaralsun)



258. Imam muhemmet baqir – e'emme imamiye (12imam) ning 5- imami bolup, imam muhemmet je'firsadiqning (173- izahatigha qaraldun) dadisi hijri 57- yili (miladi 676- yili) medineshehiride dunyagha kelgen. U yashlighidin bashlap nahayti bilimlik bir zat bolup yétiship, bashqilarning zor hörmitige sazawer bolghan. Ömrining bir qisimini zindanda ötküzüp, hijri 113- yili (miladi 731- yili) wapat bolghan we medine shehiridiki beqe'e qewristanlighida dadisi bilen imam zeynul'abidin ning ayighida we ejdadi imam hesen binni elining yénida depne qilin'ghan.



259. Imam zeynul'abidin binni imam huseyin – e'emme imamiye (12 imam) ning 4- imami bolup, imam muhemmet baqirning (158- izahatqa qaralsun) dadisi. Hijri 46- yili (miladi 666- yili) dunyagha kelgen. 15 Yéshida sham( süriye) ge kelgen . Kéyinche yene medine shehirige qaytip zahitliq turmushini kechürgen. Ümmeye xelipiligining xelipiliri her da'im uningdin nahayti éhtiyat qilatti. Hijri 94- yili zulhejje éyida (miladi 713- yili 8- ayda) medine shehirige wapat bolup, beqe'e göristanlighida taghisi imam hesenning ayighida depne qilin'ghan.



260. Sultan mehmut ghezniwi – yeni sultan mehmut binni sebuktékin ghezniwi. Hijri 357- yili (miladi 968- yili)ghezne shehiride dunyagha kelgen .Hijri 387- yili (miladi 992-1012- yili) we yüsüp qadirxan (miladi 1031- yili wapat bolghan) lar bilen bezi jeng- jidellernimu qilishqan. Hijri 421- yili (miladi 1030- yili) ghezne shehiride wapat bolghan.

261. Shéyx jüneye baghdadi – miladi 820- yili baghdatta dunyagha kelgen. Bezi riwayetlerge qarighanda, shafi mez'hipining asaschisi imam shafidin ders anglighan iken. Yash waqtida her xil ilimlerni pishshiq öginip, nahayti shöhret qazan'ghan. Kéyin seri seqetining (262- izahatqa qaralsun) dalaliti bilen sopiliq mesligini qubul qilip, teriqetchlerning ulugh pishwasigha aylan'ghan. Riwayetlerge qarighanda, u 30 qétim hej tawap qilghan. Miladi 911- yili baghdatta wapat bolup, u ustazi seri seqetining ayighida depne qilin'ghan.



262. Seri seqeti – shéyx juneydi baghdadining ustazi bolup, teriqette öz dewrining meshhur pishwasi idi. U öz ömride nahayti nurghun alim we muteppkürlerni yétishtürüp chiqqan hem teriqetchini nahayti rawajilandurghan idi. Riwayetlerde hijri 251- yili (miladi 865- yili) yaki 257- yili (miladi 871- yili) baghdatta wapat bolup, shünzi qewristanlighigha depne qilin'ghan iken.



263. Shehiri berber – afrqa qit'esining sheriqtiki eden körpizining jenubigha jaylashqan bir sheher. Bu sheher eslide shimali afrqadiki (misirdin bashqa rayunlarda) berber digen jayida yashighan berber qewmning bu jaygha köchüp kélishi munasiwiti bilen, «berber» digen nam bilen atalghan. Lékin «tezkire'i sultan qurmish» digen kitapta üchturpanning qedimqi nami«sheheri berber» dep atalghanlighini bayan qilidu.



264. Welid binni abdulmülük – ümeyye xelipiligining 6- xelipisi bolup, hijri 86- yili (miladi 705- yili) din hijri 96- yili (miladi 714-715- yili) ghiche höküm sürgen.



265. Kibriti emer- erep ximiyegerligide qeyt qilin'ghan bir xil qizil gunggurt maddisi bolup, uni éritilgen misqa salsa, renggi xuddi altun renggidek bolup özgiridu.



266. Mensurxan zamani- bu jayda moghulistan xanlighining 12- sultani mensuxanning hökümranliq qilghan dewri (milaldi 1503-1543- yili) közde tutulidu.



267. Bu jayda miladi 1765- yili üchturpanda kötürülgen rehmitulla bege bashchilighidiki dixanlar qozghilingi közde tutulidu.



268. Imam muhemmet ghezzali – yeni ebu hamid muhemmet binni muhmmet binni tusi, miladi 1059- yili xorasanning tus shehiride dunyagha kelgen. Baliliq chaghliri nishapurdiki juweyni (miladi 1028-1085- yili) din ilim öginish bilen ötküzgen. Miladi 1085- yili seljuqiye sultanlighining weziri nizamülmülk miladi (1030-1107- yili)sariyimgha bérip xizmet ishligen. Miladi 1905- yildin kéyin mekke, medine, quddus, iskenderiye qatarliq jaylargha sayahet qilip, kéyinche teriqet mesligini tetqiq qilish bilen shughullinip, meshhur teriqet ölimasi bolup yétishken we teriqetchilik bilen islam dinining «en'eniwichiler» dep atalghan sünni mez'hipining qarashlirini kélishtürüsh üchün, «teha qutul felasefe» qatarliq meshhur eserlerni yézip, islam dunyasida «höjjetul islam weziyeniddin» (islamning höjjiti we dinining pishiwasi» digen nam bilen shöhret qazan'ghan. Miladi 1111- yili öz yurti tusda wapat bolghan. Uning qewrisi bu jayda chong mazar ziyaretgahidur.



270. Elshir yezdani – yeni ebu yezid uqeyiil binni ebu talip. Hezriti elining chong akisi. Miladi 579- yili medineshehiride dunyagha kelgen. U dadisi ebultalip we muhemmet peyghember bilen birlikte nurghun ghazatlargha qatnashqan. Lékin uning shehiri berber digen jayida ghazat qilghanlighi heqqide matiriyal yoq. U u mu'awiye miladi 680- yili wapat bolghan) dewride dunyadin ötken.

271. Eli shir xuda – hezriti eli iranliqlar arisida, bolupmu elesiler ichide (220- izahatqa qaralsun), yeni «eli shiri xuda» depmu atilidu. Tarixi matiriyallarda uning shehiri berberde ghazat qilghanlighi heqqide hichqandaq höjjet yoq. Uning akisi bilen bille kélip üchturpan, aqsu qatarliq jaylarda jeng ghazat qilghanlighi bolsa tarixqa uyghun emes.



272. Sulayman eleyhisalam- riwayetlerde qedimqi peyghemberlerning biri bolup, bir riwayette miladidin 1001yil burun, yene bir riwayette 1016yil burun isra'iliye textige chiqqan iken. Beytul muqeddes we paytexti quddus shehirini kéngeytip qurup, nurghun chirayliq saraylar hem tijaret dukanlirini qurghan, sana'et we tijaretni rawajlandurghan, isira'iliye dölitining da'irsini sherqte éfrat deryasighiche kéngeytken iken. U 40yil höküm sürgendin kéyin, bir riwayette miladidin 962yil, yene bir riwayette 976yil burun wapat bolghan iken.



273. Shéyix nizamidin dehliwi- yeni shéyix xojanizamidin ewliyabinni xojamuhemmet. Uning ejdadi buxaraliq bolup «dehbidi» digen nam bilen atalghan. Nizamidin dihliwi hijiri 633-yili (miladi 1235-1236-yili) hindistanda dunyagha kelgen. Ömirining köp qisimini bu jayda ibadet we istiqamet bilen ötküzgen. Hijiri 725-yili (miladi 1325-yili) déhli shehiride wapat bolghan.



274. Ibirahim edhem- yeni ibirahim binni edhem. Esli belxde bay a'iliside dunyagha kelgen bolup, uzun muddet tagh we gharlarda yekke sejde-ibadet we karametlirini qilip ötküzgen. Kéyinche mekkige bérip hej tawapni ada qilghandin kéyin shamgha bérip sejde-istiqamet bilen shughulan'ghan. Hijiri 261-yili (miladi 844-845-yili) shu jayda wapat bolghan.



275. Tersus-hazirqi türkiye jemhuryiti anatoli yérim arilining jenubidiki atna (adana) shehiridin 38kilométir gherpke jaylashqan bir qel'e bolup, riwayetlerde qedimqi finkiyelikler bina qilghan iken. Kéyinche arosiye, iranliqlar we makdoniyelikler uni kéngeytip qurup, awat bir sheherge aylandurghan. Andin kéyin ruma émpiriyesi waqtida bo jayda nahayti meshhur bir mediris sélin'ghan. Abbasiye xelipiligining 5-xelipisi harun reshit (miladi 786-809-yili) tersusni ishghal qilip, islam dinini tarqatqan. Abbasiye xelipiligining 7-xelipisi xelipe me'mun (miladi 814-833-yili) bu jayda wapat bolup depne qilin'ghan. Tersus shehirining gheribi shimalidiki bir taghda «es'habulkehef ghari» bar. Bu jay nahayti chong ziyaretgah bolup hisaplinidu.



276. Eden- hazirqi erep yemenning jenubi qirghiqi we eden körpizining yaqisigha jaylashqan bir sheher bolup, ziminining köp qisimi qumluq we édirliq, süyi kem jaylardin ibaret. Lékin aptor bu jayda edenni «afriqa qit'eside» dep bayan qilghan.



277. Ispahan- hazirqi iranning bir shehiri.



278. Sultan se'idbabaxan bahadur- miladi 1638-yili texitke chiqqan yerken xanlighining 9-sultani abdullaxanning bir tuqqan inisi. Bu chaghda babaxan turpan, qumul qatarliq jaylarni bashqurdighan qarandi sultan idi.



279. Musabinni emiran- riwayetlerdiki peyghemberlerning biri. Ibrahim we is'haq eleyhisalamlarning ewladi. Riwayetlerde u miladidin 1705 yil burun misirning paytexti munif shehiride dunyagha kelgen. Anisi buhabis bir ölümdin qutquzush üchün bir böshükke bölep nil deryasigha tashlighan. Böshük misir padishasi pir'ewinlerning sariydin éqip kétiwatqanda, pir'ewinning qizi sofiye uni ölümdin qutquzghan. Kéyin bu jayda chong bolghan. Hayatining axirida ken'an (hazirqi iran'gha qarashliq) digen jaygha kélip wapat bolghan iken.

280. Dawud- riwayetlerdiki peyghemberlerning biri. Miladidin 1086 yil yaki 1071 yil burun dunyagha kelgen. Öz ömirining köp qisimini urush bilen ötküzgen. Beytul muqeddesning asasini ornatqan.



Miladidin 1016- yil yaki 1001- yil burun wapat bolghan iken.



281. Zikirya - riwayettiki peyghemberlerning biri bolup, hezriti yehyaning dadisi. Pelestin walisi hurud yehyani öltürüshke urun'ghan chaghda, oghliini qutquzush yolida wapat bolghan. Uning qewrisi heleb (süriyege qarashliq) digen sheherde dep hikaye qilidu.



282. Binni eys – riwayetlerde is'haq eleyhissalamning (283- riwayetke qaralsun) yaqup eleyhissalam bilen gézek tughulghan oghli deslepte ebbiyaliq eyske teyinlen'gen bolsimu, lékin kéyinche yaqup eleyhissalamgha bérilgen idi.



283. Is'haq – riwayetlerdiki peyghemberlerning biri. U miladidin 2266 yil yaki 2107 yil we yaki 1896 yil burun dunyagha kelgen iken dep hikaye qilidu.



284. Ibrahim - riwayetlerdiki peyghemberlerning biri bolup, muhemmet peyghemberning ejdadi dep hikaye qilinidu. Tarixta u yene «ibrahim xelilulla» , «ebüljemhur» digen namalar bilenmu atalghan. Chünki «ibrahim» sözi qedimqi erep tilide «ib» (ata), «reham» (jemhur) digen sözlerdin terkip tapqan iken. Uningdin hezret is'haq we hezret isma'il digen ikki oghu dunyagha kelgen iken.



285. Ababekri sidiq – muhemmet eleyhissalam teripidin qurulghan erep xelipiligining tunji xelipisi bolup, miladi 632-634- yilliri arlighida hökü sürgen.



286. Ömer faruf – muhemet peyghember teripidin qurulghan erep xelipiligining 2- xelipisi, miladi 634-644- yili arlighida höküm sürgen.



287. Töt mez'hep – yeni islam dinide «ene'eniwichiler» dep atalghan sünni mez'hipining küfelik ebuhenipe elno'man binni sabit (miladi 699-767- yili) teripidin turghuzulghan «henepiye», medinilik malik binni ennas (miladi 715-795- yili) teripidin turghuzulghan «malikiye» , mekkilik (eslide pelestinning ghezza shehiridin) muhmmet binni idiris shafi (miladi 767-820- yili) teripidin turghuzulghan «shafiye», baghdatliq exmet binni henbel (miladi 7880-855- yili) teripidin turghuzulghan «henbeliye» qatarliq töt mez'hep közde tutulidu.



288. «Sehihul buxari» - muhemmet binni isma'il elbuxari (miladi 810-870- yili) teripidin yézilghan hedis kitawi bolup, esli ismi «jame'ol shehih» bolup, «sihahi sitte» (alte parche heds) dep atalghan hedis kitaplirning ichide, bir qeder mukemmel we toghra, shundaqla, «qur'an» din qalsila nahayti ishenchilik kitaptur. Shunglashqa u «sehihul muslim» (289- izahatqa qaralsun) bilen qoshulup, «sehiheyin»(ikki parche ras kitap) dep atilidu. Riwayetlerge qarighanda, buxari 16 yil waqit serp qilip erep xelipiligining nurghun jaylirigha sayahet qilip, muhemmet peyghemberning 600 mingdin artuq sözni toplighan we uning ichidin bir qeder ishenchilik digen sözliridin 7 ming 300 din artuq sözni tallap (beziler 9 ming 800 din artuq deydu), 97 qism (beziler 160 qisim deydu) 3 ming 4 yü 50 sözlük kitap yazghan. Uning ichide peqet 2 ming 6 yüz 32 sözi nahayti ishenchilik söz dep qarilidu.



289. «Sehihul musilim» - xorasanliq muslim binni elhejjaj (miladi 821-875- yili) teripidin yézilghan heddis kitawi bolup, bu kitap uning hayat waqtida tamamlanmay, belki uning wapatidin kéyin, uning shagirtliri teripidin tamamlan'ghan. Bu kitapmu «sihahi sitte» (alte parche hedis) ning biri bolup, «sehihul buxari» bilen qushulup «el sehih» dep atilidu. Bu kitapni toplash üchün muhemmet peyghemberning 300 mingdin artughini tallap, bu hedisni yézip chiqqan. Bu hedis jem'iy52 jild bolup, uning ichide 4 mingdin artuq söz (beziler 3 mingdin artuq deydu) nahayti ishenchilik dep hisaplinidu.

290. «Sherhi beghewi» - eng deslepki «qur'an» tepsirliridin biri bolghan elbeghewi (miladi 1122- yili wapat bolghan) teripidin yézilghan «qur'an» sherhi.



191. Pir ewin – (23- izahatqa qaralsun)



292. Nemrud - (24- izahatqa qaralsun)



293. Haman – qedimqi iranning riwayet dewridiki kiyaniyan sulalisining 7- padishasi bolup, behmen ispendiyarning qizi. U ghayiptin bolghan oghli darapni sanduqqa sélip deryagha tashlighan. U bir adem teripidin qutquzulup 30 yashqa kirgende, haman bu ehwaldin xewer tépip, öz ishigha pushayman qilip, texti seltenetini oghli darapqa tapshurghan.



294. Qarun - riwayetlerdiki bir tarixy shexs bolup, «tewrat» da uning musa eleyhissalamning bilen bolghan munasiwetliri bayan qilinidu.



295. Heyyar ellame abdulla ibini abbas – erep abbaslar sulalisining tunji xelipisi ebu abbas seffahning (238- izahatqa qaralsun) weziri, meshhur islam ölimasi. Hijri 137- yili (miladi 754-755- yili) wapat bolghan.



296. Mu'awwiye binni ebu sofyan – erep- ümmeye xelipiligining 174- izahatqa qaralsun) tunji xelipisi. Miladi 600- yili mekke shehiride dunyagha kelgen. Miladi 680- yili demeshiqte wapat bolghan.



297. Hebbe ibini munbe – eng deslepki islam mutepekkürlirining biri.



298. Ke'bul exbar - ebu is'haq ke'eb binni men'e. Eng deslepki islam mutepekkurliridin biri. Xelipe ömert dewride 32 yéshida wapat bolghan.



299. Ibini esakir demeshiqi – yeni pexrdiddin ebu mensur abdulraxman binni muhemmet, meshhur fuquha we hedis alimi. Hijri 582- yili (miladi 1186- yili) demeshiqte tughulup, hijri 620- yili (miladi 1223- yili) wapat bolghan.



300. Imam ebi je'fer tebiri – yeni ebu je'fer muhemmet binni jerir. Miladi 838- yili tewristanning .Aqul (hazir iran'gha qarashliq) shehiride dunyagha kelgen. 7 Yéshida «qur'an» ni yad élip tügetken. Iran, iraq, süriye, misir qatarliq jaylarda sayahet qilip, axirida baghdatta yerleshken. U yétishken fuquha, tefsir we hedis alimi bolup, u «tefsiri qur'an» digen eserni yazghandin bashqa yene «tarixi tebiri» namliq eser yazghan. Bu dunyadiki nurghun tillargha, jümlidin chaghatay tilighimu terjime qilin'ghan. U miladi 923- yili wapat bolghan.



301. Imam mes'ut binni esir – yeni ebulhesen eli binni ebulkérem, hijri 555- yili (miladi 1160- yili) erep yérim arilining ibini ömer shehiride dunyagha kelgen. U hayatida «tarixiy kamil» namliq 12 tomluq bir eser yazghan. Uning bashqa dini, edbiy eserlirimu bar. Hijri 630- yili (miladi 1233- yili) musul shehiride wapat bolghan.



302. Imam binni heqer esqalani – yeni ebufazil shahabiddin ehmet binni eli hejer esqalani. Hijri 773- yili (miladi 1371-1372- yili) misirda tughulghan. Öz ömride 150 din artuq eser yazghan. Uning ichide «futuhulbari fi sehihul buxari » namliq esiri nahayti meshhur. Hijri 852- yili (miladi 1448- yili) misird wapat bolghan.



303. Imam qestelani – yeni imam muhememt binni qestelani. Miladi 16- esirdiki meshhur misir .Alimi bolup, u öz ömride «futuholdani» , «emuwahibbet diniye» namliq meshhur eserlerni yazghan. Hijri 923- yili (miladi 1517- yili) misirda wapat bolghan.



304. Imam eyni – yeni bedirddin mehmut binni ehmet binni usa, miladi 15-esirde yashighan misir alimi bolup, öz ömride «tebeqe tushshu'ra» namliq meshhur eserlerni yazghan. Hijri 862- yili (miladi 1458- yili) misirda wapat bolghan.



305. Imam zemexsheri – yeni jarulla ebulqasim mehmut binni ömer, hijri 467- yili ( milaldi 1074-1075- yili) xarezimning zemexshir digen jayida dunyagha kelgen. Öz zamanining meshhur tilchisi, edebiyatchisi, sha'ir we yardemchisi, öz ömride «muqeddimetul edeb», «diwanushshu'ra» qatarliq bir munche meshhur eserlerni yazghan. Hijri 538- yili (miladi 1143-1144- yili) jorjanda wapat bolghan.



306. Imam muhysunne – teriqetchiler qadiriye sülükning teshkilatchisi abdulqadir jilani (ghewsul ezzem muhididdin essine ebumuhemmet binni ebu salih binni jenggi dost jilani – gilas) ning texelussi. Miladi 1077- yildin bashlap «qur'an» we «hedis» din ders sözligen. Miladi 1166- yili baghdatta wapat bolghan.



307. Qazi beyzawai – yeni ebulxeyir nasiridin abdulla binni ümetulqazi beyzawi, iranning shehiride dunyagha kelgen. Shiraz shehiride qazi quzzantliq wezipisini ötigen. Bir riwayette hijri 685- yili (miladi 1286- yili) yene bir riwayette hijri 691- yili (miladi 1292- yili) iranning tébriz shehiride wapat bolghan.



308. Ibini kesir – yeni emadiddin isma'il binni mülk efzel eli ibni kesir. Hijri 672- yili (miladi 1273-1274- yili) demeshiqte dunyagha kelgen. Öz ömride «tarix ebulfida» namliq 4 tomluq meshhur eser yazghan. Uning yene jughrapiye, tarix, tibabetchilik, din heqqide yazghan bir munche eserliri bar. Hijri 772- yili (miladi 1370- yili) wapat bolghan.



309. Ibini xetp – yeni ebu abdulla muhememt binni ümer fexriddin razi – ibini xetip. Hijri 544- yili (miladi 1149- 1150- yili)iranning rey shehiride tunyagha kelgen. U öz ömride fuquha, tepsir, edebiyat, hékmet, tibabetchilik, matématka qatarliq penlerning kamaletlik alimi bolup, «sheyxul'islam» dep shöhret qazan'ghan. Hijri 606- yili (miladi 1209-1210- yili) hiratta wapat bolghan.



310. Xazen baghdadi – yeni ebu fazil ehmet binni muhemmet xazen baghdadi. Hijri 451- yili (miladi 1059- yili) baghdatta dunyagha kelgen. Öz ömride bir munche ataghliq edebiy, diniy, tarixy eserlerni yazghan. Hijri 518- yili (miladi 1124- yili) baghdatta wapat bolghan.



311. Ebuleyis semerqend – yeni imam tulhedi nasi binni muhemmet. U öz ömride «elnawazl» namliq bir munche meshhur kitaplarni yézip, hijri 373- yili (miladi 983-984- yili) semerqende wapat bolghan.



312. Imam qoziwini – yeni zikriya binni muhemmet binni mehmut. Uning bu jayda tilgha élin'ghan «ajayibul mexluqat we hayatul haywan» namliq esiri hijri 764- yili (miladi 1362-1363- yili) yézilghan.



313. Imam pexriddin razi – ( 309- izahatqa qaralsun.



314. Imam muhemmet henipe – miladi 699- yili küfe shehiride dunyagha kelgen. Sünni mez'hipige mensup henepiye mez'hipining asaschisi. Shunglashqa u «imam ezzem» digen nam bilenmu atalghan. Miladi 767- yili baghdat türmiside wapat bolghan.



315. Shuju – hazirqi gensu ölkiisning jujuen wilayiti.



316. Ching dusing – hazirqi sichuen ölkisi.





Tügidi !


http://www.uighurbiz.net/forum/viewthread.php?action=printable&tid=185