Ilham Tohti'5 - Iyul Weqesi' din Kéyinki Uyghur Weziyiti We Uyghur Maaripi Heqqide Toxtaldi
Muxbirimiz Mihriban
2010-03-03

Bügün 3 - Mart küni, radiomiz uyghur bölümining ziyaritini qobul qilghan ilham toxti ependi, bir uyghur ziyalisi hem tetqiqatchisi bolush süpiti bilen, "5 - Iyul ürümchi weqesi"din kéyinki uyghur weziyiti heqqide toxtilip ötti.

Tepsilirek éytqanda, rayonda saqliniwatqan mesililerdin puqralarning ishsizliq we iqtisadiy qiyinchiliq mesililiri, uyghur maaripining nöwettiki iqtisadiy tereqqiyatqa maslishalmaywatqanliqi, hökümet dairilirining rayondiki milliy siyasiti, shundaqla nöwettiki weziyette uyghur ziyaliylirining burchi qatarliqlar heqqide toxtaldi.

Musteqil tetqiqatchi ilham toxti ependi, özining bu yillarda uyghur rayonining weziyitige üzlüksiz diqqet qilip kéliwatqanliqini, junggoning asasiy qanunida belgilengen qanun, nizamlargha emel qilghan asasta, rayondiki mesililer heqqide hökümetning munasiwetlik organlirigha özining teklip - Pikirlirini bérip kéliwatqanliqini bayan qildi.

Ilham toxti ependi özining hökümet organlirigha rayonda uyghur taksi shopurlirini köpeytish qatarliq tekliplerni qoyushidiki seweblerni mundaq izahlidi: "men uyghur rayonida uyghur taksi shopurlirini köpeytish teklipini bundin bir yérim ay ilgiri döletlik maarip ministirliqigha sunghan uyghur aptonom rayonidiki maarip we ishqa orunlashturush tekliwimde otturigha qoyghan idim. Nöwettiki uyghur maarip weziyitide, bolupmu jenubiy uyghur rayonida toluq ottura maaripi omumlashmidi, toluqsiz ottura mektepni tügetken balilar nahayiti nurghun bolsimu, ular toluq ottura mekteplerde oquyalmaydu. Bu balilarning ishqa orunlishish pursitimu yoq déyerlik. Mesilen, yeken nahiyiside 700 mingdek uyghur bar, emma birla toluq ottura mektep bar, xotenning qariqash nahiyiside 400 mingdek uyghur bar, emma birla toluq ottura mektep bar. Bu uyghur aptonom rayonining jenubiy rayonliridiki omumi ehwal. Bu rayonlarda yézilarda yer qis, su kemchil, déhqanlar namrat؛ sheherlerde ish orni kemchil, shunga bu yashlar éshincha emgek küchi bolup qalghan. Shunga men rayondiki ishsizliq mesilisini hel qilish üchün, yashlarni shopurluq we bashqa kesipler bilen terbiyilesh heqqide maarip ministirliqigha teklip pikri bergen idim. Ulardin manga bu pikirlirim heqqide biwasite jawab kelmigen bolsimu, hazir yeni men teklipni sunup bir yérim ay ötkendin kéyin, shinjang téléwiziye istansisining uyghurche anglitishida ziyaliylar teklip qilinip, jenubiy uyghur rayonidiki maarip hem yashlarni ishqa orunlashturush qatarliqlarda hökümet orunliridiki ziyaliylarning pikir - Qarashliri éliniwatidu, aptonom rayonning reisimu bu heqte sözlidi."

Ilham toxti ependi uyghur aptonom rayonida nöwettiki sharaitta rayondiki iqtisadni yükseldürüp, xelq turmushini yaxshilash heqqide tedbir qollinish jeryanida élip bériwatqan yézilarda déhqan perzentliri üchün mexsus échiliwatqan kespi toluq ottura mektep siniplirining eslidiki yéziliq toluq ottura mektep siniplirini taqash bedilige échilmasliqi kéreklikini, bundaq qilghanda uyghur maaripining weyran bolup, oqushsiz, ishsiz qalghan yashlarning köpiyip jemiyet muqimliqigha tesir yétidighanliqini otturigha qoydi.

Ilham toxti ependi bultur ili rayonida échilghan kespi toluq ottura mektep siniplirining yéziliq toluq ottura mektep siniplirini emeldin qaldurush bedilige échilghanliqini tenqidlep mundaq dédi: "toghra, uyghur rayonida déhqan perzentlirining ishqa orunlishishini emelge ashurush üchün yézilarda kespi mekteplerni köpeytish kérek. Emma bu ishni eslidiki toluq ottura mektep siniplirini taqash arqiliq élip barsa bu eslidinla ajiz boluwatqan uyghur maaripi üchün bekmu ziyanliq. Méningche ata - Anilarning balilirining istiqbalidin ensirep buninggha narazi bolushi orunluq. 16 -17 Yashliq balilarning mekteptin qaldurulushi jemiyet muqimliqi üchünmu paydisiz, shunga hökümet orunliri bu mesililerni oylinishi kérek."

Ilham toxti ependi nöwettiki weziyette uyghur ziyaliylirining mesuliyetchanliq tuyghusida bolushining tolimu muhimliqini tekitlidi. U uyghur ziyaliylirining nöwettiki uyghur weziyitini inchikilik bilen közitishi, saqlanghan mesililerge nisbeten mesililerni hel qilish pozitsiyiside bolup, ziyaliylarning hökümet xizmetlirige nisbeten inkas bérishi zörürlüki heqqide toxtilip mundaq dédi: "méningche, hökümetning nöwettiki hakimiyet ishlirigha nisbeten ziyaliylarning inkas bermiginidin, öz pikir, qarashlirini otturigha qoyushi nahayiti muhim. Chünki hökümet biz bergen teklip ‏ - Pikirlerge biwasite jawab qayturmisimu, emma ichki qisimda bu mesililerni bayqishi yaki tengshishi mumkin. Men buni nurghunlighan mesililerde özümning hökümet xizmitige bergen tekliplirimdin kéyin hés qildim."

"Mesilen, biz bir qanchimiz biwasite tekshürüsh arqiliq, uyghurlarning béyjing shehiride méhmanxanilargha orunlishishi, taksi qatarliq ammiwi qatnash wastilirige chiqish we bashqa orunlarda kemsitilishke uchrawatqanliqi qatarliq ehwallar heqqide ispatlarni körsitip, béyjing sheherlik saqchi idarisining bashliqi ma jingchüenge bu ehwalni inkas qilip xet yazghan iduq. Gerche hazir bu mesililer yenila mewjut bolsimu, lékin munasiwetlik orunlar bu mesililerge xéli diqqet qilidighan boldi, ular bizdin ashu xil milliy kemsitish pozitsiyiside bolghan méhman saraylarning ismini sürüshtürüp, ulargha chare köridighanliqini bildürdi. Shunga men bu xil pikirlerni ochuq -Ashkara bérishni pütünley orunsiz dep qarimaymen."

"Undin bashqa, '5 - Iyul weqesi'din kéyin uyghur rayonigha bolghan tetqiqat kücheytiliwatidu, tekshürüsh guruppilirimu köp bériwatidu, emma bu guruppilar terkibide uyghurlar yoq déyerlik. Men uyghur ziyaliylirining nöwettiki uyghur weziyiti heqqide ochuq ‏ - Ashkara teklip, pikir bériwatqanliqini, yaki bu xil tekshürüsh ömeklirige qatnashqanliqini bayqimidim. Bir qanche kün ilgiri shinxua agéntliqining xewiride shinjanggha qaritilghan milliy siyasetning kichik dairide tengshilidighanliqi otturigha qoyuldi. Bundin kéyin shinjanggha bolghan siyasetning qanchilik tengshilidighanliqini biz hazir bilmeymiz. Emma uyghurlargha qaritilghan milliy siyaset tengshilishning aldida, uyghur ziyaliylirining öz pikirlirini ochuq ‏ - Ashkara otturigha qoyushi nahayiti muhim dep qaraymen. Bu sharaitta biz özimiz bayqighan mesililerni choqum otturigha qoyushimiz, öz awazimizni yetküzüshimiz kérek. Hökümetning qobul qilish ‏- Qilmasliqi bashqa mesile. Qanunning ichide turup özimiz bayqighan mesililerni otturigha qoyush biz uyghur ziyaliylirining mesuliyiti."

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/ilham-tohti-uyghur-weziyiti-03032010205851.html/story_main?encoding=latin


Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki söhbitimizning tepsilatini anglaysiler.