Tarixi Hemidi-1


Bu kitabning tordiki hoquqi orxun munbiri teripidin hémayilen'gen , ijazet bilen ULY da qoyush hoquqini Yawuz Ependidin aldim , bu kitabning ULY diki hoquqi mushu munber teripidin hémayilendi , köchürgüchiler Tarim Dadxahtin ijazet almisa qanuniy jawabkarliqi sürüshte qilinidu !

Molla Musa Sayrami


Tarixi hemidi

Neshrge teyyarlighuchi: Anwer Baytur

Bu eser 1988- yili milletler neshriyati teripidin neshr qilin'ghan 1- neshri 2- basmisigha asasen torgha yollandi


Nahayti shepqetlik we méhriban allaning ismi bilen bashlaymen!

Ey mewjutlughi zörür bolghan alla! cheksiz we tengdashsiz hemdu- sana sanga xasdurki, hemme mexluqliringgha kengri rizqi we éhsan sendindur. Séning ulugh zating yekke- yiganidur. Hemme süpetliring pak we eyipsiz, mertiweng ali, padishalighing ulugh bolup,

Asman we zimin ichidiki hemme mexluqlar peqet séning ilkingde we qehri siyasitingning astida turidu. Heqiqi padishaliq peqet sangila xaski, sen hemishe bolghuchi we baqi padishadursen. Yaratqan mexluqliring bolsa hemmisi fanidur.

Alla eger xalisa, seltenet tajisini her bir kishining béshigha kiydüreleydu, eger xalisa, bu tajini yene uningdin alalaydu; Eger xalisa, uni yene toghra yoldin yanduralaydu; Eger xalisa, pes kishining derijisini mertiwilik qilalaydu, xalisa, merkiwilik kishining derijisini pes qilalaydu. U her qandaq ishni qilishqa qadir we tawandur.

Ey qudretlil alla! eger sen yaratqan mexluqliriinggha nime höküm qilay diseng, shuni qilishqa qudriting bar. Séning hökümingni kéchiktürüp ijra qilishqa, yandurushqa bolmaydu. Mursel, nebi, enbiya, peyghember eleyhissalam (ulargha xudaning rehmiti bolsun)lerni bizge ulugh padisha qilip iberding. Öz kitawingda (qur'anda _ t) bular heqqide qisse we hikayilerni sözliding, burunqi zamanlarda ötken xalayiqlar, adil yaki zalim padishalar we shu zamanlarda ötken weqe- hadisiler heqqidimu xewer berding. Bu bolsa, séning öz özüng yaratqan mexluqiringgha köyünüp, ularning bu qisse we hikayilerdin xewer tépip, ötken ishlardin ibret alsun we weqe- hadislerni mulahize qilip, ularni yad étip eslep tursun digenligingdin isharet we ibarettur.

Bu alemdin ketken xalayiqning her biridin yaxshiliq yaki yamanliqning birer eser- alamiti baqi saqlinip qalidu. Tarix kitaplirida bolsa del ene shu alemdin ötkenlerning weqelirini, eser- alametlirini retlep, qayta ilghap chiqip, ularning turmush yaki hayatidin qisse we xewer béridu, xalas.

Salawet we zakiyat (namaz we zikir bilen qilindighan terip _ t) shu axirqi peyghemberge bolsunki, u peyghember bu dunya we axiret ikki alemning ilghan'ghini we yaxshisidur. Alla uni ötken zaman we kelgüsi dewran'ghiche höjjet we guwachi qilip ewetken. U zatning ulugh mubarek ismi muhemmet sellellahu eleyhi wesellem [1] (allaning rehmiti we salametliri uninggha bolsun) bolup, u allaning bendisi, peyghembiri we yéqin dostidur. Uning hesep we nesepliri (uning nesil bilen emes belki shöhret bilen yétidighan nesepliri _ t), ulughlughi hezriti ibrahim xelilullaghiche[2] mehkem ulashqan. Alla uninggha padishaliq we peyghembelikni, insanlar bilen wastichiliq qilidighan ulugh mertiwe we meqami mehmut [3] ulughluq ali derijisini berdi. Alla burun ötken peyghemberlerge parche- parche qilip teqdim qilghan heme ulugh peziletlerni jem qilip, peqet uningghila berdi. Alla özining ulugh namini we hökümlirini bu zatning nami we hökümliri bilen bille qildi. Shunglashqa, allani esligen kishi haman muhemmet resulullanimu bile qoshup esleydu. Muhemmet resulullaning sheri'etliri ta hazirqi chaghdimu xuddi uning hayat waqtidikidekla jari qilinidu. Buning sheri'etlirinimu emeldin qaldurushqa, özgertishke yaki kéchiktürüp ijra qilishqa bolmaydu. Chünki u eng ulugh exlaq we yüksek mertiwining igisidur.

Ghayet ulugh durutler yene muhemmet eleyhisalamning buraderliri- enbiya we murselin eleyhissalamlargha, muhemmet eleyhissalamning öz ehli- ewlatlirigha, pak reqipilirige, barliq ulugh sahabilirige bolsun. Bolupmu eshshere'e- mubeshsherlerge [4], bedre ehlige [5], uhud ehlige [6], eqebe ehlige [7]. Suffe ehlige [8] hem barliq sahabilerge we ularning qérindashliri, egeshküchiliri we egeshküchilerning egeshküchiliri reziyelahu enhum (alla ulardin razi bolghay), xelipiler, padishalar, emirler, ötkenki sultanlar, sheri'etsho'ar ölimalar, dindar qazi we imam pishiwalar, yurtning hem egishishige layim bolghan yaxshi bendilerning hemmisige alla rehmet qilghay we ulardin razi bolghay, chünki bularning hemmisila allaning egeshküchiliri we yaxshi bendiliri idi. Qedimqi zamandin bu zaman'ghiche ötken we buningdin kéyin ötidighanlargha, hetta qiyametkiche yuqurqilarning yolini tutup, chin ixlasi bilen toghra yolda mangghuchilarghimu allaning rehmiti köptin- köp, menggudin- mengügiche bolghay.

Emma be'du (allagha hemdu _ sana, peyghember we uning ewlatliri, sahabilirige durut _ t) din kéyin, biynishanliq kochisida étiwarsiz bulung- puchqaqdin makan tutqan, biynishanliq kochisida mestüre (yushurun _ t) yashaydighan kembeghel we kemter, köp eyiplik molla musa bini molla molla eysa xoja sayramining ajizliq we péqirliq bilen qilghan erzi melumatim, shu jahan pazilliri we aqilliri, saghlam tebi'etlik danishmenler, dewran alim kamillirining quyash nuridek yuruq, diligha we toghra zihinlirige yétip ashkare bolghayki, bu moghulistan yurti[9] qedimqi zamanlarda musulman xanlirining hökümranlighidin kéyin feufurchin'gha [10] tewe we boy sun'ghuchi bolup, aridin bir yüz yigirime ikki yil ötkendin kéyin, teqdiri ilahning arzusi, mutleq hökümi we irade teqdiri bilen ulugh islam quyashining nuri bu yette sheher- moghulistan ahalisining pishanisige chüshüp, qarangghuluq bulutliri ajizliq we yoqluq perdisining keynige yushurundi. Aldi bilen kuchar memilkitidin rashidin xojam, xotendin molla hebibulla haji we tunggani ta'ipliri qatarliqlarning her qaysisi öz aldigha musteqil padisha bolup, kapirlar üstidin ghelbe qilip, öz hökümlirini jari qilip, jeng we ghazatqa kiriship, öz- ara talash- tatish qilip, du'a- ibaret bilen turghan bir peytte, ferghane wilayitidin muhemet yaqup beg qushbégi namliq tedbirlik, bahadir, ali derijilik bir kishi bu ziminlargha istila qilip kirip, hökümranliq qilishqa bashlidi. Aridin alte yil ötkendin kéyin, yeni tarix hijri bir ming ikki yüz seksen altinchi yili (miladi 1869-1870- yili _ t) yaqup begning eqil- idrigi uning xulqi nepsanidin ghalip kélip, özini we yette sheher ahalisini zimin we zamanning ulugh xelipiligi_ büyük osmaniye dölitining [11] himayisige shertsiz tashlidi. Jümlidin osmaniye dölitige ita'et we inawet qilishni shöhret hisaplap, pexir dep bilip, qazi yaqupxan törem bashchilighidiki bir elchi ümigi arqiliq nurghun sogha- salamlar bilen ita'etname ewetip, özining osmaniye dölitige bey'et qilidighanlighini bildürdi. Yaqupxan töre bu ita'etnamini xaqan binni xaqan we xadimi heremeyin shérip (ulugh ikki heremning xadimi _ t) abdul'ezizxan binni abdulmejidinxan [12] turup ishleydighan jennettek ali éhtiramgha ige paytextige [13] yetküzdi. Bu hal janabi pelek ashyan (yüksek mertiwilik _ t) abdul'ezizxanning (uning yatqan jayi jennette bolsun) nurluq we yüksek oy- pikirge muwapiq we munasip kélip, bu mughulistan yurti we puqrasini ali dölet himayisige we béqindilighigha élip, ularni öz yoligha bashlap, muhemmet yaqup beg ataliq ghazigha (ghazatchilarning atisi _ t)”miraxor bashi“digen ali mensep iltipat qildi we özining shahaniliq hem nayetlik merhimetliri bilen , osmaniye öz béqindilirigha teqdim qilghan shahliq tajisini, osmani dölitining bayraq- elemlirini bergenli heqqide yarliq chüshürdi.

Netijide , yette sheher ehlidin bolghan bizdek newker, ghulam, puqra- xelq, kemterdin xizmetkarlar we barliq amma osmaniye dölitining siyasi we himayisi astida yette yil miqdari xatirjem we tinch, parawanliq turmush kechürüp, öz aditimiz boyiche küchlük we qudretlik allagha du'a iltija qilip yashiduq. Del mushundaq peytte, sultan binni sultan muhemmet muradixan[15] sultanliqning ghelbe textigahigha orunlashti. Uzun ötmey ulugh allaning ümetlirige chüshürgen sayisi, büyük rehber, erep[16], ejem[17] mülkining padishasi ulugh herem xadimi, ulugh shöhretlik osmanlar ewladining taji gehiri bolghan abdulhemid xan[18] (xuda uning dölitini menggü qilsuqn, nusretke yéqin, bext- sadetke dost qilsun) ali ékramliri ghelbe we sherep bilen xelpililik textige mustehkem orunliship, musteqil seltenet sürüshke bashlidi. Lékin, abdulhemidxan bizdek kemter puqralargha öz étiwarini tashlap, turmushimizni parawanliqqa bashlap, yurtimizda ténchliq we aramliq hem tégishlik qa'ide- tüzümlerni ornatqiche, muhemmet yaqupxan ghazi bu pani alemdin menggülük baghchisigha seper qildi. Del mushundaq bir peytte, feghurchinning mensepdarliri kélip, bizdek bashpanahsiz we ze'ip nachar judenggü puqralargha igidarchliq qildi.

Bu weqeler ötkinige téxi emdila ottuz ikki yil boldi. Lékin birer zaman danasi yaki dewran pazili, bu parakendichilik bilen ötken dewr ichidiki ehwallarni yézip, bizge birer nemune yaki yadikar qaldurushqa jür'et qlishqanlighini bilmeymiz. Buningdin töt yil ilgiri ” qilich bilen qelemni birleshtürgen“ janabi mirza heyder koragani[19] bu moghulistan yurtida höküm sürgen xan we padishalarning ehwalidin «tarixi reshidi» namliq bir eserni yazghandin bashqa, shu zamanlarda bolup ötken weqelerni qisse we hikaye qilip toplap, nemune yaki nishan qaldurushni meqset qilghan birer zaman risalichisi yaki danasi ötmidi.

Shunglashqa, bezi köngli yéqin we ishenchilik dostlar, bu diyarda islam échishqa serp bolghan kucharliq xojilarning ghazatliri, ataliq ghazi yaqup beg hökümranlighining bashlinishidin munqerz bolghiche bolghan weqelerning toluq jeryani heqqide birer tarix kitawi jemlep yazsang, dep iltimas qilip, ghazat qilip ötken, séyitlarning ghazatlirining weqeliri we ularning sheherlerni qolgha kirgüzüsh üchün, urush- jengliri untulup qalmisa, ataliq ghazining qoshun bashlap kirip, peyda qilghan jeng- jidellirini we dölet hökümranlighi qatarliq mesililer xalayiq neziridin mexpi qalmisa, bu weqelerni oqup bilgüchiler, shu weqelerge guwahchi bolghan siz we biz üchün du'a- teshekkür qilishsa dep iltimas qilishti. Ular yene peyghemberning ”hedis “kitawida ”yaxshiliqqa dalalet qilghuchilar bolsa, shu yaxsi ishni özi qilghanliq bilen barawer“digen sözni neqil qilip, ”siz yazghan bu eserning beriketliridin, oqughuchilarning sizge we bizdek asi gunakarlargha qilghan du'a- teshekkürlirimizni epu qilip, eyiwimizni kechürüshige sewep bolsa ejep emes “ dep xitap qildi.

Léklin, mendek bir xaru- zar bichare bu siyadat pana ghazilarning (ghelbige ige ghazatchilarning t) ehwalliri, ghebilik jeng- ghazatliri, ataliq ghazining padishaliq shan- shewketliri, hökümranlighi qatarliq mesililerni toplam qilip yézip chiqishqa qandaq jür'et qilalaymen? Bu dölet igiliri heqqide qandaqmu pétinip söz échishim mumkin? Mendek nam- nishansiz bichare ulargha oxshash orun we mertiwisi pelekke yetken ali padishalarning qisse we dastanlirini qandaq yol we munasiwet bilen topliyalaymen we qandaq qilip ularning öz mertiwisige layiq til bilen qelem süreleymen?

Eng deslepki islam échilghandin bashlap, bu kün'giche qiriq yildin ashti. Shu chaghdidiki weqeler üstide turghan yaki ularni öz közi bilen uchuq körgenlerning tolisi alem baqigha seper qildi. Bu chaghda ötke weqe we hadisiler astilap, kishlerning xatirsidin kötirilip untulushqa bashlidi. Shuning üchün, bu weqe we hadisilerni qayta inchikilep tekshürüp, qayta retlep eser yézishning özi mushkül we qiyin bir ish. ”Yaxshilardin soralghan özre- xaliq, elwette yene shu yaxshilar teripidin qubul qilin'ghusidur.“ Digen hikimetlik söz boyiche, éhtiram bilen özremni bille qoshup, shu chaghdiki weqler toghrisida söz bashlidim. Bu chaghda, yene bir nechche semimi kona dostlirim kélip, ”kapirlargha ayimay islam qilichini urup, ghaziliq derijisini we mertiwisini tikligenler, xudawendekérimning razilighini izdep, eziz janlirini pida qilip qurban bolghan shehtler bashlighan yadigar namingizni ching tutup, waqitni ghenimet bilip téz dawamlashturghaysiz, kéyinki ewlatlar özining söhbet we muzakiriliride ularni eske élip, shirin sözler bilen maxtap medihiylep, ular üchün du'a- teshekkürge qol kötergen chaghda, sizmu alla'aldida ejri mukapatqa érisheleysiz, jümlidin ehli xalayiqqimu güzel xatirilerni qaldurlaysiz.“ Dep ilham we medet bérishke bashldi.

Bu dostlirim yene ”tarix ilmi nahayti zörür bir ilim bolup, u hemme penlerning aldinqi qataridin orun alalaydu. Tarix ilmini oqush we tarixtin xewerdar bolush, insan'gha nisbeten nahayti muhim bir ishtur. Bu penni bilidighanlar bolsa xalayiq neziride ulugh hisaplinip, söhbet we muzakirilerde yuqiri mertiwige ige bolalaydu. Tarix ilmini bilmeydighanlar, yaki uningdin bi xewer kishler gerche qanche yuqiri kamaletke yetken bilenmu, ular dana alimlarning aldida yenila nezer we étiwardin yiraqtur. Tarixning paydisi tola, menpe'eti köp bir ilim. Chünki ademlerning derije we tebeqeliri, ularning sergüzeshtiliri, xulqi exlaqi, yashaydighan jay we makanliri, awat qilghan sheher we ziminliri qatarliq mesililerni peqet tarix ilmining yardimi bilenla bilgili bolidu.“ Diyishti.

Ular yene ”eger tarix ilmi bolmaydiken, burunqi zamanlarning uzaq we tar shara'itlirida yashigha xelqning ehwalini bilgili bolmaydu. Halbuki qedimqi zamandiki herziri adem sefyolla[20] din hezriti muhemmet mustapa sellellahu eleyhissalamghiche, hetta shu zamandin bashlap bizning dewrimizgiche bolghan arliqta, birmunche enbiya, murselin, islam ölimaliri we ewliyaliri, din yolida öz küchini serp qilghan ulugh mashayixlar, qeyser [21], kisra [22], feghfurchin, pir'ewin [23], nemrud[24] qatarliq ulugh mertiwe we yüksek éhtiramgha ige xaqan, xan we padishalar, bulardin bashqa yene erep, ejem padishaliri, yüksek derijilik islam padishaliri we islam intizamigha kirmigen kapir zalimlar ötken idi. Bularning beziliri alemni intizamgha bashlap, puqralarni parawan turmushqa yiteklidi. Eger tarix ilmi bolmaydiken, ularning ehwalini, tutqan yoli we shu'arlirini hem her qaysi dewride ötken weqe yaki hadisilerni zadila toluq bilgili bolmaydu,“ diyishti.

Ular yene ”erep, ejemde yashaydighan birmunche qeble we goruhlarning pazilliri, her bir zamanda yüz bergen weqe- hadisilerni toplap, tekshürüp- tetqiq qilip, haman birmunche eserlerni yézip keldi. Ularning beziliri peqet uzun we chong eserlerni yazghan bolsa, yene bezliri peqet öz qewmi yaki öz yurtida ötken padishalarning ehwalinila bayan qilip, qisqa yaki tallanma eserlerni yazghan idi. Halbuki, siz bolsingiz burunqi zamandin bu zaman'ghiche yézilghan tarix kitaplirini, bolupmu türk, moghul (moghul – t) tarixlirini köp oqughan, béshingizdin zamanning issiq- soghaqliri tola ötken, yaxshi we yaman ishlarni köp körüp tejiribe hasil qilghan, emirler, wezira'iler we hakimlar bilen hemsöhbet bolup, ularning ish herketliri, xulqi- mijezi, tebeqe we derijiliri qatarliq mesililerni bilidighan bir adem. Shunglashqa, shu dewride yüz bergen ajayip weqelerni toplap bir tarix kitawi yézip, uni kéyinki ewlatlargha nishan we nemuni qilsingiz, yéshingizmu yetmishtin ashti. Birer eser- alamet qalsa,“ dep iltija we iltimas qilishti.

Men buraderlirimning xuddi kitapqa tizilghandek unche- marjan sözlirini ret qilishini, xarliq tuprighigha tashlashni we bu geplerge étiwarsiz qarashni munasip körmey, amalsizliqtin bu chong ishni kitap qilip tüzüp chiqishqa, yeni dostlarning emirige asasen bu kitapqa tutush qilip, özemni kinaye oqlirining nishanigha qarap étishqa mejbur boldum. Bu eserde birer meqsetlik yaki meqsetsiz xatarliqlar yaki sewenlik sadir bolsa, dost- yarenlirimning uni kechürüm étekliri bilen yushurup, xeyrixahliq qelemturachliri bilen tüzitip, muwapiq özgertse, ular elwette ulugh allaning ejri mukapitigha we xalayiqning rehmet- teshekkürlirige ige bolghusidur.

Men bu kitapning deslepki qisimini paydiliq tarix kitaplirining tallan'ghan mezmunidin paydilinip yazdim. Kéyinki qisimini bolsa shu weqelerni körgen yaki bilgenlerdin sorap bilip, ularni tehrir yipigha baghlap, bayan sehpisige ornitip, qisqiche bu tarix kitawigha ”tarix hemidi“ dep at qoydum we uni bir muqeddime, ikki dastan, bir xatime bilen tamamigha yetküzdum.

Bu kitapni”tarix hemidi“dep atashta mundaq birqanche sewep bar: buning biri shuki, bu moghulistan yurti we ahalisining ali osmaniye dölitining xelipisi, zaman we ziminning xaqani, binni xaqan we ulugh heremeyning xadimi abdulhemid xan binni abdulmejid xan'gha bey'et we ita'et qilish sheripige ige bolghanlighi weqesini, zamanlarning ötüshi jeryanida yuz béridighan parakendichilik yaki dawamliq kéliwatqan weqelerning ushtumtut üzülüp qélishi tüpeylidin, xalayiqning xuddi wehshilerni köngüldin yiraq qilghandek, shu chaghdiki weqelerni öz köngül eynigidin chette qalmaslighi, belki bu weqening buningdin kéyinmu jahan sehpisidin téximu ashkara orun élip, untulup ketmesligini muddi'a yaki meqset qilip, bu kitapni ”tarix hemidi“dep atidimm.

Yene biri shuki, awalqi zamanda, yene tarix hijrining toquz yüz ellik ikkinchi yili (miladi 1545- yili – t)emilerning emiri mirza heyder koragani binni mirza muhemmet hüseyin koraganimu (alla ularning her ikkisining qewrisini nurluq qilghay) eyni zamandiki ajayip weqeler toghrisida bir janliq tarix tüzüp, öz zamanining padishasi sultan binni sultan, yeni shirin- sözlük, ali mertiwilik abdul reshtixan [25] binni sultan se'idixanning [26] namigha béghishlap, ”tarix reshidi“dep at qoyghan idi. Menmu bu derwidiki osmaniye dölitining xelipisi, sultan binni sultan we ulugh heremeynning xadimi abdul hemidixan binii abdul mejitxan namigha béghishlap ”tarix hemidi“ dep at qoydum.

Yene bir sewep, xuddi ”hedis“kitawida ”eger birer kishi yene birsidin ilim sorisa, u kishi ilimni bilip turup sorighuchidin yushursa, buning boynigha ottin noxta sélinishi kérek.“ Dep körsetkendek, menmu özemni mundaq qorqunchtin qutuldurush üchün, bir qanche sözni awal özem bilidighan burunqi yuqiri mertiwilik we allagha yéqin padishalarning nam- nesepliri heqqide bashlap, buninggha tekrar- tekrar qelem sürdum. Chünki, bu moghulistan yurti we ahalisi el xaqan himayisi we ita'itige kirgenligi, ularning ulugh osmaniye dölitining teweligidiki puqralar qatarida hisaplinip, kitplardin orun alghanlighi, bu dunyadin ibaret ikki alemde pexrlinishke tégishlik shöhret bolup hisaplinidu.

Ulugh ”hedis“ kitawida yene ”her qandaq bir adem öz dewrining padishalirini bilmise yaki tonumisa, undaq adem jahilliq bilen ülümge giriptar bolidu.“Dep körsitilgen. Shunglashqa, barliq puqralar, her xil insanlar we gorohlar öz dewrining padishalirini yaxshi tonup bilishi shert. Bundaq qilish hetta ularning axiret azawidin qutulushighimu yardem béridu. Menmu xuddi shundaq ching eqide we meqset bilen bu eserge ”tarix hemidi“ dep at qoydum.

Toghra yolni tutqan munasiwetlik dost- buraderlirrim bu mejimu'ege nezer tashlighanda, mendek bir xar we bi'étiwarni, özlirining ijabetlik we tesirlik du'aliridin chette qoymas digen ümid bilen, ulardin du'a we patihe telep qilip, bu eserge qedem bashlap, qelem sürdüm. Alla bu ishimgha rehmet we shepqet qilip, méni toghra yolgha bashlap, yardem bérishini we bu ishimning muweppeqiyetlik bolushigha ongayliq tughdurup bérishini ümid qilimen we uninggha ishinimen.



Muqeddime iptidasi


1


Moghulistan yurti yaki yette sheher [27] ning zamanimizghiche bolghan ehwalliri hem weqeliri qissisi, bu zimin'gha qaysi tayipilerning hökümranliq qilghanlighi,”moghulliye“[29] dep atilishining sewepliri, musulman xanlirining esli nesepliri, xaqani chinining [30] bu yette sheherni özige qaratqanlighining sewepliri we qisqiche jeryanliri- bayani



Hörmet we heshemet igiliridin bolghan yéqin dost- buraderlerning nahayti sezgür qulaqlirigha yétip roshen we ashkare bolghayki, qedimqi zamanlarda we tarix kitaplirida, bu yette sheher”moghulistan“dep atalghan. Kona ishenchilik höjjetlerdimu, bu jayning ”moghulliye“ teweligide bolghanlighi qeyt qilin'ghan. Emdi”moghulliye“digen sözning menisi nime? Bu yette sheher deslep qaysi dewridin bashlap dinning dölet shéripige ige bolghan? Uning padishaliri qaysi mez'hep we milletke mensup? Xaqani chinining bu jaygha qachan igidarchiliq qilghanlighigha qanche yil boldi?

Yuqirqi mesililerni tepsili yéship bérish we tetqiq qilishta bu qisqiche tarixchida, aldi bilen burun ötken tarixchilarning ewlatlargha teqdim qilip qaldurup ketken ulugh kitapliridiki ibarilerni nemune ornida bayan qilmay turup, esli meqsetke yetkili bolmaydu. Eger sözligüchi sözining ewwilini bashlimay turup axirida küchep ketse, anglighuchilar uni béshi yoq gep dep nezer- étiwargha almaydu. Shunglashqa”rewzetussafa “[31] (sapaliq bagh – t), «muntexebbuttawarix [32]» (tarixlarning tallan'ghini – t), ”tarix reshidi“ we bashqa tarix kitaplirining mezmunidin tallan'ghan birqanche melumat bu eserde aldi bilen qisqiche bayan qilinidu.

Elqisse, ötkür közler ehli we danalargha mexpi qalmighayki, bu tarixni yézishtiki esli meqset bolsa, türk qebililirining ehwali, padisha we emir- emiraliri, döletke hökümran bolup sölet we seltenet tapqanlar we ularning shöhret yaki qan- qérindashliq jehettiki nami nesepliri, esli wetenliri, orun menzilliri, yurti, ularning qa'ide- yosunliri, nishan- alametliri, söz- maqaliliri qatarliqlarni bayan qilishtin ibaret. Bu weqelerni bayan qilish üchün, yene aldi bilen noh binni adem sani (ikkinchi – t)ning zikirini arzu- tilek we tebrik bilen bashlimay turup, bolupmu uning möjizlik weqeliri, qewm guruhlirining ehwalidin söz achmay turup, meqset we muddi'agha yetkili bolmaydu.

Noh eleyhissalam ellik kem bir ming yil (miladi 950- yili – t)peyghemberlikte olturup, öz qewmlirini din'gha dewet qildi. Lékin uning qewmliri yaman bolup, uning dewetlirini qubul qilmidi we toghra yolgha kirmidi. «Kitabi mülkol'e'alam» (alem igisining kitawi yene qur'an – t) de we erep, ejem xelqining arisida, xuda öz qehri bilen ularni halak qilip dozaqqa tashlighanlighi heqqide tepsiliy melumatlar we meshhur riwayetler saqlan'ghan. Shunglashqa, ular heqqidiki qissilerge we noh eleyhisalamnng sam, ham namliq ikki ulugh oghli we newriliri toghrisidiki mesililerge alahide toxtalmidim.

Noh eleyhissalamning üchinchi oghli yafes bolup, gerche uning sherq we shimal tereptin weten tutqan ewlatliri hin, türk, moghul qatarliq qibililerning neseplirini, shundaqla, uning bu jaylardiki bashqa qibililirining hemmisini tepsiliy bayan qilishni meqset qilghan bolsammu, lékin bularning hemmisini tepsiliy bayan qilish üchün ömrüm yetmesmikin digen xiyal- endishe bilen, peqet yafesning bir oghli tür we uning ewlatliri, newre- chewriliri, qewmi- qérindashlirinila qisqiche bayan qildim. Chünki, her bir insanning ömri 80 yashqa yéqinlashqanda, uning qedemliri qisqirip, noqsanliri köpiyidiken. Shunglashqa, töwende yazghanlirimni tene- te'erruz qilmaslighingizlarni ümidt qilimen.

Xulase qilip éytqanda, noh eleyhissalam ab azapida (tupan süyi balasida – t)perwerdigarning emri boyiche bir kéme yasap, kémige her türlük mexluqtin bir jüp sélip, eng axiri kémini jud téghining [33] üstige élip chiqti. Adem eleyhissalam neslidin seksen kishi salamet chiqti. Lékin derya süyining dawamliq apetliri tüpeylidin ularmu halek bolup, aqiwet noh eleyhissalam we uning üch oghli, üch ayal jem'iy yette kishila salamet qaldi. Yer yüzidiki pütün insaniyet guruhi yaki adem jinsi, del shu noh eleyhissalamning bu üch oghlidin taralghan ewlatlardin ibaret. Shu seweptin, noh eleyhisslam «adem sani» (ikkinchi adem eleyhisslam – t) depmu atilidu. Riwayetlerge qarighanda, shu chaghda yer yüzide bularni bashqa hayat we insan qalmighan iken.

Noh eleyhissalamning bu üch oghlining isim- shéripliri sam, ham we yafes idi. Bular yene peyghember mursel idi digen riwayetlermu bar. Sam nohning yene bashqa oghullirigha qarighanda eqilliq, dana we sap parasetlik idi. Noh eleyhisslam enbiyaliq we elchilikning ichki sirini uninggha tapshurghan. Bashqa perzentlirini bolsa uninggha ita'et qilishqa buyrighan idi. Alemning eng awat we yaxshi jaylirini, bolupmu rob'i meskun (yer yüzining ademliri yashaydighan awat qisimi – t) ning kilimati mötidil, hawasi yaxshi yerlirini mexsus perzentige teqsim qilip bergen idi. Shuningdek, enbiya, ewliya, hökima (peylasoplar – t) we emiralarni (emirlerni – t) samning neslidin bolsun dep du'a qilghan idi. Sam besh yüz yil ömür kördi. Uningdin toqquz perzent dunyagha keldi. Bular erfehshegh, kiyomris, asur, yeqin, lawaj, lad, elem, ledim, yur qatarliqlardin ibaret. Erfehshed peyghemberlerning atisi, kiyomris bolsa padishlarning anisi idi.

Sam her bir perzentini her qaysi terepke buyridi. Ularning ewlatliri on toqquz xil tilda sözlishidighan boldi we babil [34], yemen [35], hezermut [36], oman [37], iraqeyin [38], paris [39] qatarliq jaylarda yashaydighan boldi. Beziliri yer ziminning sherq we jenup tereplirige bérip, ham bilen yafesning ewladigha ariliship, nopusi nahayiti köpiyip, sheher- imaretlerni bina qilip awat qildi.

Ham jenup terepke bérp, derya wadilirida yashaydighan boldi, xudawendekérim uninggha toqquz perzent berdi. Ular hind, sind, nube, ken'an, zenj, kosh, qimit, berbe (berber t) hebesh dep ataldi. Sudan yurtining ademliri, zen'gibar, hebes, hindistan xelqi hamning ehwladi, bularning perzentliri on sekkiz xil til bilen sözlishidighan boldi. Ularmu nurghun sheher we imaretlerni bina qildi.

Burun noh eleyhisslam kémisini jud téghighia sörep chiqip, öz perznetlirige zimin ayrip ruxset bergen chaghda, yafes dadisidin ”manga du'a ügetsingiz, men xalighan chaghda du'a qilip, yamghur yaghdurghan bolsam“ dep iltimas qilghan idi, dadisi buni allaning dergahigha iltija qildi. Alla uning teliwini qubul qilip, jebra'il eleyhissalam arqiliq ismi ezzem digen ayetni ewetti. Jebra'il eleyhissalam uni tashqa neqish qilip uyup berdi. Bu tashni erepche ”hijirilmetler“ (yamghur yaghdurdighan tash – t) deydu. Türkle ”yada tashi“yaki ”jada tashi“ dep ataydu.

Yafes dunyaning sherqiy we shimaliy terepliridiki idil (wolga – t) iritish derya wadilirighiche bolghan jaylarda yashayti. Yaxshi qa'ie- yosunlarni ornatti we dunyaning sherqidiki béyjing memilkitide bir sheher bina qildi, xudawendekérim uninggha on bir perzent berdi. Ular chin, saqlap, gumadi, türk, xelej, xeriz, rus, sedsan, gherba, ruj, munshej dep ataldi. Ularning her birige öz ewladidin qiz élip bérip, ” yurtunglarni awat we bay qilinglar, heq ta'alaning bendilirige obdan terbiye béringlar, ular köpeysun “dep wesiyet qilip alemdin ötti.

Yafesning ewladigha türk digen oghli bashliq boldi. U nahayti gheyretlik, merdane, hünerwen, eqilliq bala idi. U alem etrapini seyle qilip yürüp bir kichik derya wadisigha bardi. Bu jayni” seyluk “dep atayti. Bu éqin suliri, bulaqliri köp, chirayliq sayraydighan her türlük qushlar yashaydian xush hawaliq bir jay idi. Türk bu jayni könglige yaqturup, özige makan qildi. U aldi bilen ot- giya we qomushlardin öy yasap olturdi. Andin kéyin chédir- öylerni peyda qildi, charwa térisidin ton, tumaq teyyarlap keydi. Uninggha nahayti adil we séxi padishaliq bexshende qilin'ghan bolup, u heq ta'alaning bendilirini öz himayisige élip, ularni qattiq terbiye astigha aldi, hem nahayti yaxshi perzentlerni kördi. U oghullirining birige ” fudek “dep isim qoydi. Fudek ow qilishqa nahayti amraq idi. U bir küni sehrada kiyik göshini kawap qilip yep olturghanda, bir parche kawap qolidin yerge chüshüp ketti. Fudek buni yerdin derhal aghizigha saldi we kawapning lezzetlik ikenligini sezdi- de, shuningdin bashlap tamaqni tuz bilen yeydighan adetni peyda qildi. Insanlar buningdin ilgii bundaq adetni bilmeyti.

Yafesning oghli xeriz shimal tereptiki memilketlerdin su boylirigha kélip, bu jaylarni munasip körüp özige makan qildi. Öz perzentliri bilen bille tülke, sülösün ow qilip, térisini kiyim qilip kiyidighan boldi. Xerizning hayat waqtida uning bir perzendi deryagha gherq bolup ölüp ketken idi. Xeriz suning ziddi (qarishisi – t) ot iken dep hésaplap nurughn otun raslap ehli qewmini hazir qilip, dap, tembur qatarliq chalghu eswaplirini teyyarllap, neghme- nawa bilen, oghlining jesidini deryadin süzüp chiqirip otta köydürdi, bundaq shüm we yaman adetler ta hazirighche bezi qebililerning arisida saqlinip kelmekte. Bezilerning éytishigha qarighanda, uning ewlatliri yene tagh gharliridin hesel tépiwélip halwa qilishni peyda qilghan iken.

Künlerning biride yafesning oghli rus xerizning yurtigha yéqin . Köchüp kélip, xerizge elchi kirgüzüp, özige yéqinraq bir jaydin orun bérishini telep qilghan iken. Xeriz nahayti xushal bolup, uninggha pakiz we hawaliq bir makanni körsitip berdi. Uning ewlatliri bu jayda orunliship qaldi.

Yafesning yene bir oghli ghar bulghar digen zimin'gha kélip orunlashti, yaxshi imaretlerni bina qildi. Lékin u nahayti mekkar- hiliger idi we öz qérindishi türk bilen qattiq jeng- jidellerni qilip turatti. Buning sewiwi shuki, bir küni yafes binni noh deryagha chüshüp ölgendin kéyin, yuqirida bayan qilin'ghan yada tash gher binni yafesning qoligha chüshüp qaldi. Shu chaghda yafesning her qaysi oghulliri bu yada tashqa men heqliq dep dewa qilishti. Gher hiligerlik ishlitip, xuddi buninggha oxshash yene bir tash tépip, uningghimu oxshash qilip, ismini neqishlep teyyarlap qoydi. Andin u ”chek tartip baqsaq, chek qaysimizgha chiqsa yada tash shuninggha mensup bolsun“ didi. Ular buninggha qarar qiliship chek tashlashti. Cheng türk binni yafeske chiqti. Gher ilajisizliqtin özi teyyarlighan yalghan yada tashni türkke berdi. Türk bu tashni élip herqanche yamghur telep qilsimu, yamghur yaghmidi. U yalghan yada tashni uqushmay élip qoyghanlighini bilip, gherning hiyle- mikir qilghanlighini sézip, leshker yighip, urushqa teyyarlandi we yalghan yada tashning ornigha rast yada tashni bérishni telep qildi. Ghermu chong oghli biyudni leshker bilen jengge ewetti. Arida qattiq jeng bolup, biyud jengde öldi. Türük ghelbe qilip qaytti. Shuningdin bashlap bir tuqqanlar arisida jeng- majiralar baqi adet bolup saqlinip qaldi.

Yafesning yene bir oghli saqlap gherp tereplerde imaretlerni bina qilip orunlashqan idi we ewlatlirimu köpeygen idi. Bir waqitta uning xotuni bir oghul tughup, tughutta ölüp ketken. Shu chaghda yene uning bir itimu tosattin küchükligen idi. Saqlap bu oghulni itqa imitip, perwish qilip chong qildi. Bu bala itqa oxshash ademlerning yüzini chishleydighan boldi. Buningghimu bir xotun élip berdi we uningdin tughulghan bir oghulghimu saqlap dep at qoydi. Bu bala birqanche waqittin kéyin perzentliri we teweligini bashlap rus diyarigha bérip, özige layiq bir zimin bérishni telep qilghanda, rus uninggha ”bu zimin bek tar, sizlerge keng bir jay lazim iken“ dep, uning iltimasini ret qildi. Saqlap uningdin yénip gumadi we xerizning yénigha bérip, yene shu telepni otturgha qoydi we ulardinmu oxshash jawap aldi, netijide öz- ara jeng- majiralar peyda boldi. Saqlap qéchip bir jaygha bardi. Bu yer bolsa da'irisi altimish we yette iqlimning sirtidiki bir jay idi. Soghaq qattiq bolghanlighi üchün, ularni yer tégidin öy yasap olturatti.

Yafesning gumadi digen yene bir oghli eyshi- ishret we owchiliqqa amraq bir kishi idi. U ow qilip yürüp, ushtumtut bulgharning etirapida mötidil xush hawaliq we pakiz bir jayni tépip, shu jayda tirikchilik qilidighan boldi. Xudawendekérim uninggha ikki perzent berdi. Uning birige bulghar, yenebirige bertas dep at qoydi. Ularning her qaysisi her terepke bérip, imaret sélip, tülke, sinjap (sülösün – t), semur (qunduz – t), taqim (qush – t) owlap, haywanlarning térisidin kiyim qilip kiyidighan adetni peyda qildi. Bu adet shu zamandin bu zaman'ghiche jama'et arisida saqlinip kelmekte.

Xitaylar tarixining eng iptidasi del mushu teyxufus – fudek ewladidin bashlanghan digen gepler bar. ularning xanliqliri bir qebilidin yene bir qebilige yötkilip, jem iy yigirime besh nesilning qolida bolup kelgen. halbuki bu yilqi hijri bir ming üch yüz yigirime beshinchi yilghiche (miladi 1907- yilghiche – t)bolghan arliqta, ularning ichidin jem iy ikki yüz ellik töt adem xanliq qilip, töt ming sekkiz yüz nechche yil höküm sürüptu. yene ularning tarixi kitaplirida hezriti noh eleyhissalamni” lowang“ dep yazidu we ”hazir xitay ehli lowangning din sher itige étiqat qilimiz, bashqa dinlarni qubul qilmighan“ dep öz étiqatida ching turidu. ular teyxufus dep éhtimal yafes binni noh nebi ullani dimekchi bolsa kéek. shunglashqa, ular teyxufusni fumang dep ataydu we öz tarixini shuningdin bashlap, yigirime besh sulalige teqsim qiliptu. her sulalidin yeni her bir ewlattin yigirime- ottuz neper, bezide besh- alte neper kishi xanliq qilip ötüptu. her bir qebilining beziliri bolsa yette- sekkiz, beziliri ikki- üch yüz yil, beziliri yigirime- ottuz yil etirapida höküm sürüptu. meslen, yigirime ikkinchi sulalidin zung salis (zung üchinchi – t) ewladi padisha teyzu shéngdin bolsa on yette yil xanliq qildi. bu abbasiye xelpiligi xelipe qadir billa (60) bilen zamandash idi. bu ewlattn on sekkiz neper kishi üch yüz yigirime bir yil xanliq qildi. eng axiri juwadi shéngdin xu angdi textige chiqip ikki yil ötkendin kéyin, moghul xanliridin qublayxan binni toluyxan binni chingiz xan zor qoshun bashlap, béngjinggha hujum qilip, u jayni tamamen ghelbilik bésiwaldi. padisha juwadi shéngdi qublayxangha teng kélelmey bir jaygha yushurundi kéyinche özini yoq idi. bijin ehli qublayxanni ” eywang“dep atidi. bu yigirime üchinchi sulalini teshkillep, béyjingni paytexti qilip olturup, on besh yil hökümranliq qilip, adaletlik ishlarni qildi we barliq chin ölkilirini zebit qilip qolgha kirgüzüp, bu jaylarda öz hökümranlighini yolgha qoydi. uning ewlatliri « eywang ewladi» dep ataldi. shundaq qilip, eywang ewladidin toqquz kishi seksen sekkiz yil xan bolup ötti. yigirime tötinchi sulalige kelgende, ming ewladi tey zung xuangdi bash kötirip xan boldi. bu xanning nahayti kücheygen waqti, emir témur koragani dölitining ottura chaghlirigha toghra kélidu. bu uruqtin on yette neper kishi ikki yüz yetmish yil hökümranliq qildi. lékin, ular moghul xanlirigha bash igip xizmet qilatti. axiri moghullar bilen tatarlar ittipaqliship, béyjing shehirini bésiwélip, moghul ewladi we manju neslidin bolghan shünjir binni tey zung digen kishige taj seltenet kiydürüp, béyjingda textke olturghuzdi. ta hazirghiche bolghan xanlarning hemmisi bu uruqqa mensup. bu tayipe ”daching“ dep ataldi. xitaylarning «kang jang» digen xanlar tarixda, yigirime beshinchi sulalini teshkil qilghan daching ewladi shunjirdin bashlap, hazirqi esirdiki kangshüy xanighiche bolghan arliqta, toqquz neper kishi ikki yüz atmish ikki yil xanliq qilghanlighi heqqide melumatlar bar. chöcheklik molla qurban eli haji ependi bu xanlarning tarixi we ularni qaysi milletke, qaysi mezhepke mensup ikenligini xitay tarixini yaxshi bilidighan danishmen xitay molliridin sorap terjime qilip, lowang yeni hezret binni noh zamanidin bu zamanghiche ötken namlirini, höküm sürgen döletlirini bayan qilip, bu yigirme besh sulalining her biride qanche kishi, qanche waqit hökümranliq qilghanlighini, ularning hökümranlighi qachan bashlinip, qachan ayaqlashqanlighini, ularning hökümranlighi adem eleyhisalamdin nechche ming yil ilgiri yaki kéyin ötkenligi, dunyagha ewetilgen peyghemberlerning qaysi biri qandaq namliq xanlar bilen zamandash we yandash ötkenligi, qaysi padisha qachan we qaysi xanning waqtida toghra kelgenlini tekshürüp, béyjing tarixi bilen islam tarixini sélishturup, köp waqit tiriship tetqiq qilip, bir toplam kitap yazghan idi. [63] menki kemine raqim (qelem tewretküchi – t) mezkur kitaptin bir qanche sözni tallap élip öz kitawigha kirgüzdum. emdi yene esli sözge kéleyli, mengu qa an qublayxanni sherq terepke yolgha salghandin kéyin, yene öz qérindishi hilaku xanni bir yüz yigirime ming mukemmel qorallanghan qoshungha qomandan qilip, gherp tereptiki abbasiye xelpiligige [64] yürüsh qilishqa yarliq qildi. hilakuxan mawara unnehri, [65] xorasan [66] qatarliq jaylarni bésiwélip, melahidiler (heqiqiy din yolidin azghanlar – t) memilkiti – qehistangha [67] bérip, rukindin xorshahni [68] boy sundurup, iraq, erep tereplirige yürüsh qildi. bu chaghda mewlane nesiriddin tusi [69] digen bir alim bar idi. hilaku uni öz xizmitide aldurdi. uninggha reset ( asman jisimlirini küzitish öyi – t) baghlatquzup, buninggha «zijju ilxaniye»( ilxaniye kalindar hisaplash orni – t) dep nam qoydi. hilaku mewlane nesiriddin tusigha nurghun in am teqdim qildi. yene her qaysi sheherdiki molla, fazil, ölima we hökümalarni aldurup, qéshida turghuzup, in am éhsanlarni bérip turatti. hetta nisara « xiristiyan – t) we feghghurchini danalirini aldurup we furqani mejid we injilni hem béyjing ehli peyghember dep étiqat qilidighan shakimuni (shakiya muni – t) teripidin toplap yézilghan «shingwuye» digen bir ataqliq kitapni moghul tiligha terijime qildurdi. hilaku gerche islam dinigha étiqat qlip, uningdin behrmen bolalmisimu, lékin bir munche ishlarni peyda qildi. omumen, hilakuxan binni toluyxan binni chingiz qa anning weqe hem shöhret, jasaretlik ishliri köp. bu jayda peqet moghulistan xanlirinila bayan qilishni meqset qilghanlighimiz üchün, hilakuxan we qublayxanning qisse we dastanlirigha tepsili toxtalmaymiz. hilakuxan iraq ziminidiki baghdatni qolgha kirgüzüp, abbasiye xelpiligining ottuz altinchi xelipisi muste iism billa we uning ikki oghlining aghizigha altun, kümüshni éritip qoyup öltürdi, netijide besh yüz yigirme ikki yil hökümranliq qlighan abbasiye xelpiligining dölet selteneti we sölet- heshemetlirini tamamen xuddi chang- tozangdek bit- chit qilip, bulap- talap weyran qildi. ulargha buningdinmu yaman qilish mumkin emes idi. ularning mexpi we ashkare mülük, gheznilirige, yurt we memilketlirige ige bolup, hökümranliq qilidi. bu weqeler tarix hijri alte yüz ellik altinchi yili (miladi 1258- yili – t) yüz bergen idi. hilakuxan abbaslar ewladi qaysi jayda bolsa, ularning hemmisini tépip tamamen yoq qildi. ilgiri abbasiye xelipiliri öz xelipiligidiki bir qanche ming abbaslarni xelipilikke ziyan salidu yaki xelipilik dewasini qilidu digen banalar bilen zindan we türmilerge tashlighan idi. belki ularning birmunchisi zindanda tughulup, shu jayda ösken idi. hilakuxan hetta bularningmu hemmisini pütünler yoq qildi. u erebistanning misir, sham, helep qatarliq zimin we sheherlirining köp qisimini boy sundurup, öz teweligige ötküzgendin kéyin, ezerbeyjan terepke yürüsh qildi. iran ziminini paytext qilip, toqquz yil hökümranliq qilip, shu iranning özide wapat boldi. hilakuxan ölgendin kéyin, uning oghli abaqaxan textte olturdi. uningdin kéyin abaqanning oghli arghunxan textke chiqti. uningdin kéyin exmetchan binni hilakuxan textke chiqti. bu musulman diyanetlik we dindar bir kishi bolup, üch yildin kéyin balayi alemge perwaz qildi. (wapat boldi – t). andin kéyin kenqatu binni hilakuxan textke chiqti. islam shripi yene rawaj tapti. andin bayduxan binni taraghay binni hilakuxan textke mindi. bu téxi islam dinigha kirmigen idi. hiratning ulughi emir noruz binni arghun aqaning ( abaqning – t) teshebbusi bilen ghazanxan binni arghunxan xanliqigha kötirldi. u islam dinini qubul qildi. yene islam dinining nur- sholisi uning pishaniside zahir we ashkare boldi. uningdin kéyin oghli oljaytu sultan muhemmet xudabende xan boldi. uningdin kéyin oghli sultan seyid ghazi bahadurxan textte olturup, on sekkiz yil hökümranliq qilip, hijri yette yüz ottuz altinchi yili (miladi 1335 – 1336- yli - t) bu alem xakidanidin ( alem yüzidin – t) u dunyaning reyaz jawdanigha ( isil jennet baghchisigha – t) ketti. uning warisliq qilghudek oghli yoq idi. shunglashqa, her qaysi yultrargha ewetilgen emeldarlar öz béshimchiliq qilip, bir- birining emir- ita itige boy sunmay, her xil mülki tawayip ( öz- özige tewelik dölet – t) peyda qildi. omumen gepning xulasisi shuki, chingiz qa an xitay memilkitining sheriq teripidiki xanbaliqtin, gherpte misir we sham, shimalda qazan shehiri, jenupta sind deryasi, tibet, uyghurghiche bolghan jaylarni qolgha kirgüzgen idi. uning ewlatliridin jahan témurxanighiche bolghan arliqta yigirme besh neper kishi bu da ire ichidiki memilketlerge bir yüz qiriq sekkiz yil hökümranliq qilip ötti. yene buning ichide chingiz xandin bashlap uning toqquz neper ewladi jem iy toqsan besh yil kapirliqta ching turup, islam dinigha kirmey, moghul- qalmaqlarning yasaq tüzümlirini saqlap,chong sheherlerge wali we muteweli bolup, hökümranliq qildi. bulardin kéyinkiler muhemmet eleyhisslamning ulugh «hedis»te ” söhbet ademge tesir qilidu“ digen sözi boyiche, musulmanchiliq sheripige ige bolup, özining höküm we yarliqlirini musulmanlarning nurluq sheri et we güldek millet hökümlirige maslashturup hökümranliq qildi. kéyinche her qaysi orunlardiki mülki tayipilarni tikligen noyanlar, emir- emiralar, wezir- wezuralardin sheyix ebu ishaq paris memilkitige, al muzepper xorasan ziminigha, ebu ishaq paris memilkitige, al muzepper xorasan ziminigha, emir chopan binni emir tölek toran, sulduz, rom tewesi, demeshiq, sham etirapigha, emir hesen büzrük binni emraq buqa binni emi ilkani bahadur iraq terep we baghdatta höküm sürdi. ilkani [71] padishalirining özlirimu moghul nesli we qalmaq tayipisige te elluq idi. bular yene tarixta özining musolman dindarlighi, sheri etperwerligi, insanperwerligi we adaletperwerligi bilen meshhur. moghul sultanliri bu ulugh memilketlerge ikki yüz yilgha qeder musteqil padishaliq qilip, musteqil hökümranliq qildi. uningdin kéyin chingiziye ewladining hökümetliri bu memilketlerdin ayaqlashti. lékin bu jeryanda, chingizxan we hilakuxanning qirghinchilighi we weyranchilighi tüpeylidin ölgen ademlerning sanigha ghayipni we hazirni bilgüchi ( alladin) bashqa, hichqandaq aqillarning eqli tessewuri we hökümalarning pikiri we tepekküri yetmeydu. ger birer kishi bu ehwallarni bilishni xalisa «tarixi rewze tussafa» gha murajet qilsun. lékin chingiziye ewaldining mughulistangha bolghan hökümranlighi taki tughluq témurxanning [72] neslidin isma il [73] we muhemmet imin minchi yilghiche (miladi 1708- yilghiche) dawamlashti. [75] shuningdin kéyin bu hökümranlighimu ayaqlashti. lékin, beziler deshti qipchaq türkistan we orusiye tewesidiki keng bolosilar we qalmaqlar, feghufurchingha tewe ayal xanlar wangliq qilip ötken ulugh mertiwilik emiralarmu chingiz ewlaigha mensup dep hikaye qilidu. qisse we hikayilerge asaslanghanda, tarix hijrining yette yüz ottuz altinchi yili (miladi 1335 - 1336- yili – t) sultan se id bahadurxan [76] wapat boldi. shu yli emir témur koragan wujutqa keldi. tarix hijri yette yüz yetmish birinchi yili (miladi 1369- 1370- yili - t) belxde text seltenette olturdi. mawara unnehri, iran, toran, paris, baghdat, tom, misir, sham, demeshiq, hetta hemis be elbék, anatoli, ispahanghiche, jenubir chégirsi hindisan, shimali chégirisi türkistan, qazan shehirigie bolghan rob i meskunning köp qisimini yolgha kirgüzüp, u jaylardiki öz aldigha musteqil boluwalghan hökümranlarni yoq qilip, hemmini bir merkezge yaki bir diwangha boy sundurdi. emir témur koraganning esli nesli chingiz qa anning ejdatliri ta ki qalmaqlar ewladi bilen bir idi. yene emir témurning dadisi emir taghatay, uning dadisi emir tokel, uning dadisi emir ilingiz noyan bahadur, uning dadisi emir échil bahadur, uning dadisi emir qaraar noyan bahadur, uning dadisi emir irumchin balas bahadur, uning dadisi qachuli bahadur, uning dadisi domnayxan idi. emir témur koraganning sekkizinchi dadisi bilen chingiz qa anning tötinchi dadisi bir tuqqan idi. qaramin hökümi boyiche xanliq qubul xangha , wezirlik tachuligha teyin bolghanlighi üchün, emir témur koragani gerche herqanche ulugh padishaliq mertiwisige ige bolsimu, lékin u yenila xangha wezirlik yaki xizmetkarliq we yaki nöwkerlik ” jereke“ (derije - t) side olturatti. faraminining hökümlirige bashqiche özgertish kirgüzülmeytti. hetta bir qanche ewlatqiche shu teriqide ötti. özlirige xan yaki padisha dep leqem qoyalmidi. emir témur koraganning peytexti semerqent shehiri idi. bu chaghda emir témur koragani toqsan ming le shker bashlap deshti qipchaq xanliridin toqtamish xanning[77] üstige yürüsh qilip, jeng we qirghiniliq bashlidi. u, toqtamish xanni qoghdap bir jaygha bardi. bu jayda tomuz ayliri kün olturup shepeq yuqalghiche qalmayla digüdek sübhi tang yurup qalatti. bu jayda hezriti imameyinning [78] mezhepliri boyiche namaz xuptenni oqumisimu bolatti. emir témur koragani bu jaynimu bésiwélip, uningdin kéyin, demeshiq, sham, ispahan qatarliq jaylarnimu igelep, qirghinchiliq we éytip tügetküsiz talan- tarajlarni qildi. uningdin kéyin hindistan sheherlirinimu özige qaratti. u özige tewe bolghan bu jaylarni ottuz alte yil hökümranliq qilip, özini ghalip we mughrur dep hisaplaydighan barliq padishalar we emira ilerning üstidin ghelbe qildi. tarixi kitaplarda emir témur koragani ” a lim“ ( ebjetche yil hisaplash usuli boyiche 71 yashqa toghra kélidu – t) yéshigha yétip, tarix hijiri sekkiz yüz yettinchi yili (miladi 1404- 1405- yili) wapat boldi we semerqent shehride depne qilinidi dep yazidu. melumatlargha asaslanghanda, yene muhemet eleyhissalam peyghembiri axir zaman ( axirqi peyghember – t) zamandin bashlap ta bu dewrige yetkiche, moghul xanliri ichide emir témur korangandek musolman dindar, ulugh we katta padisha ötmigen. u nahayti shija etlik (batur – t) , küreshchan, qehiri qattiq, téz ghezeplik bir padisha idi. shundaqla u yene jesurluq bilen keshpiyatchiliqni birleshtürgen padisha idi. u wapat bolghan chaghda, ulugh we eziz hezriti bahawidin neqshe bendining [79] nepesliridin ” témur örlep ketti, özining imaninimu bille élip ketti“digen awaz chiqqan idi. ewliyalarning sözi- xudaning sözidur. emir témur koraganining mubarek zamanlirida, emir seyid eli binni muhemmet elhemedani, [80] bahawiddin neqshe bendi, xoja hafiz shirazi, [81] ellameteftazani ]82] we mir seyit sheriq elamejorjani [83] qatarliq ehli pezili, ölma i izam we mashayixi kiramlar nurghun idi digen melumatlar bar. lékin demeshiq, sham, rom, barliq erebistan, baghdat, helep ehlining ulugh ölimaliri, erep tarixchiliri ( alla ularning sirlirini pak qilsun – t) , yeni ” tarixi imam gerdiri“[84], ” tarixi ellame ibini xeldun“[85], ” tarixi ibni erebshah“[86] ” tarixi buxari“[87] qatarliq erepche tarix kitaplirining mu ellipliri, özlirining bu erepche tarix kitaplirida, emir témur koragani ehli islamning mezhep we milletliridin sirtta dep hisaplap, uni shi e mezhipide yaki kapir dep höküm qilidu. chünki emir témurning hemme jeng- jidelliri islam diyari bilen bolup, u asasen bu rayunlardiki ölima i akabirlarni qirghin qilghan idi. bu hal uning zalimlar ichidiki eng yaman zalim we pasiqlar ichidiki eng yaman pasiq teb itini ipadileydighan delil we höjjet bolup hisaplinidu. emir témur shamni boysundurup, demeshiqni muhasire qilip, qirghinchiliq bashlighan chaghda,” eskerlirining her biri ikki neper musulmanning béshini késip kélip, méning köz aldimdin ötkezsun“ dep yarliq qildi. bu jaydiki musulmanlarning béshidin bir yüz yigirme töt ” kalla munare“yasatti. her bir kalla ” kalla munare“toqquz ming ademning béshidin teyyar boldi. uningdin kéyin rom tewesidiki anatolni bésiwélip, padisha ilidirim bayzidni [88] yéqitip, öz namigha pul soqturup, xutbini öz namigha oqutti. uningdin kéyin ispahanning barliq er we ayallirini, hetta yash we qérilirini tamamen yoq qilishqa yarliq qildi. heddi- hisapsiz pak we narside qiz- oghullar, yash- qérilar uning tix siyasitidin ötti. bu chaghda zaman pazillirining biri emir témurning shir yéqin emirining aldigha kélip, ” padisha ali janapliridin shuni ümid qilimizki, bu narsidilerning hichqandaq ishtin xewiri yoq. bu mehrem bigunalargha shahane iltipat qilip, rehim- shepqet qilishni sorap, erz qilduq. buni yetküzüp qoyushlirini soraymiz“ dep iltimas qildi. arida wastichiliq qilghan bu emir mulayim we shirin sözler bilen bu narsidilerning qanliri bkar zaye bolup ketmise dep erzni yetküzdi. lékin emir témur buninggha iltipat qilmidi. özining top- top bolup turghan eskerlirige yarliq qilip, padishadin teqqazaliq bilen merhemmet kütüp turghan nechche minglighan pak qiz- oghullarni basuruq qildi. bu biguna narsidilerning hemmis at ayighida yoq boldi. emir témurning rehimsiz we tash yürek bir nsan ikenligini ene shuningdin uchuq bilgili bolidu. muhemmet eleyhissalamning sehi hedislirini bayan qilghan alte kitawida ”türk tayiplirining közliri kichik, burunliri yapilaq, yüzliri keng tawaqtek we kki mengzige bir nerse yépishturup qoyghandek igiz bolidu“ dep yézilghan idi. bundaq oxshitish moghul padishaliri we qebile- qewmlirining sheklige mas kélidu. bu söz resulilla kérem sellellahu wesselemning möjiziliridindur. allata alaning ”qur an“ kérimdiki ” ol peyghember yalghanni sözlimeydu, alladin wehi qilinghan wehini sözleydu“ digen ayitide resoli ekremning rast sözleydighanlighi heqqide xewer bergen. hichqandaq padisha islam rayunlirini chingizxan, hilaku we emir témurdek urush- jidel qilip weyran qilmighan idi. emir témur sham we demeshiqni muhasire qilip, ademlirige qirghinchiliq qilishni qest qildi. «hesnu hüseyin» digen kitapning aptori imam jeziri [89] bir yushurun jaygha qéichip bérip, «hesnu hüseyin» digen kitapni yazdi we janabi seydulmurselin (muhemmet peyghember – t) din medet we ümit kütüp «hediste»te keltürülgen du alarni oqush bilen shughullandi. demeshiqning hemme musulmanliri bolsa derwazilarni tash bilen mehkem békitip yigha- zare bilen qaxshayti. «hesnu hüseyin» ning melumatigha qarighanda, shu halett imam jeziri allaning ulugh elchisi, musulmanlarning shu bashpanasi muhemmet sellellahu eleyhi wesellemni chüshide körüp, «yaresulilla, bu düshmenler bizning üstimizdin ghelbe qildi. biz ümetliri üchün du a qilmamla» dep iltimas qilghanda, peyghembirim ikki qolini ikki qoltughidiki aq bedini körüngiche nahayti igiz kötürüp du a qildi. düshmenler üch kün ötmestinla shamning muhasirsini tashlap qéchip ketti.musulmanlarda shadi- xoramliq peyda boldi. yene ellame siyoti[90] digen alim emir témurning bu ishlirini, uning dini islamgha düshmenlik qilghanlighining delili we ishariti, eger undaq bolmisa, peyghember qollirini kötürüp, bu tayipiler heqqide du a qilmighan bolsa, peyghember qollirini kötürüp bu tayipiler heqqide du a qilmighan bular idi. chünki, sheri ette musulmaning ziyini üchün du a qilish toghra emes idi dep mulahize qilp kélip, ”tarix hijri sekkz yüz sekkizinchi yili (miladi 1405 – 1046- yili - t) islam dinigha asiyliq qilghuchi témur leng öldi, jehennemge ketti we axiretligi yaman boldi, dep bayan qilidu.mawara unneheridiki ulugh ölimalardin töt yüz kishmu bu mulahizilerge qoshulidu“digen geplermu bar. buning rast yaki yalghanlighi peqet heqiqiy ilim igisi bolghan allaning özige melum bolup, alla unng öz ilmi qédimi (qur an) bilenla bileleydu. «muntexebbuttawarix» digen kitapning melumatigha qarighanda emir témur tarix hijri yette yüz yetmish birinchi yili (miladi 1369 – 1370- yili -t) texti seltenetke chiqqan. uning ewlatliridin on sekkiz kishi jem iy bir yüz atmish yilche emir témur igelligen memilketlerge hökümranliq qilip ötken. uningdin kéyin bu sulale munqerz bolghan.témurilerdin kéyin özbék qebilisige we juji neslige mesnup bolghan muhemmetxan sheybani [91] bu jaylagha hökümranliq qilishqa bashlidi. emdi özbék sheybanining bayanigha kelgek, chingiz qa anning tunji oghli juji xanning on oghli bar idi. altinchi oghlining ismi sheybani idi, sheybanining tötinchi newrisige ” özbék“dep at qoydi. bu bala balaghetke yétip, chong bolup, dölet we hökümetke ige bolup, ferghane wilayiti we mawar unnehrini istila qilip, hökümranliq qildi. uning musulmanchiliq, möminchilik, insanperwerlik, adaletperwerlik, puqraperwerlikte bashqa tengdishi yoq idi. shu halette, u ellik töt yil hökümranliq qildi. puqralar ammiisda nahayti parawanliq, tinch turmush peyda qildi. shuning üchün, xelq ichide ” özbék“ digen nam bilen baqi qaldi. lékin muhemetxan sheybani binni juji xan neslidin bolghanlighi üchün, özige sheybani dep texellus qoydi. pütün özbékler yuqiridiki özbék xangha te elluq qebililerdin bolghachqa ” özbék“ tayipisi digen nam bilen atilidighan boldi. emir témur koragani seltenet üstide turghan chaghda, uning töt oghli bar idi. tunji oghlining ismi jahangir mirza idi, bu emir témur textke chiqqan yili wapat boldi. ikkinchi oghli ömer sheyx bahadur bolup, buninggha paris memilkitini teqsim qilip bergen idi. bumu emir témurning hayat waqtidila urushta oq tigip ölgen idi. üchünchi oghli miranshah mirza idi. buninggha iraqi ejem [92] iraqi erep [93] we shamghiche bolghan rayunlarni teqsim qilip bergen idi. tötinchi oghli dadisi bésiwalghan memilketlerge dadisigha wakaliten alte yil we özi qiriq ikki yil musteqil padishaliq qilip, adaletlik siyaset yürgüzüp, ölima we qazilargha hörmet we htiram qilip ötti. uningdin kéyin oghli mirza ulugh bék shahrohqa warisliq qilip, semerqentni paytext qildi. bu dadisining hayat waqtida semerqentke hakim idi. padishalar ichide mirza ulugh biktek molla, fazil we ölima adem ötmigen idi. mirza ulugh bék «jami ol remuz» digen kitapning aptori mewlane shemsidin muhemmet [94] bilen hemders- sawaqdash idi digen gepler bar u herqandaq penge ehmiyet béridighan, we hemme pen bilen shughullinidighan toluq bilimlik bir alim idi. u sansiz muhendes (gé ométiriye – t), extershunas ( astiroligiye ilimining alimi – t) we kitap yazghuchilarni yighip, ularni asmanda kézip yürgen seyyarilerning shekli, qiyapiti, igiz- pes heriketliri, chong we kichikligi, yaxshiliq alametliri, yaman sa etliri qatarliq mesililerni obdan mulahize qilip we inchikilep tekshürüp tetqiq qilip, hel qilishqa dewet qilip, reset ( obisérwatoriye _ t) baghlatquzdi. bu resetke ”zijju koragani“ (koragani kalindarxanisi – t) dep at qoydi. bu jayda ishleydighan alimlargha heddi- hisapsiz in am we mukapat teqdim qildi. bu chaghda mirza ulugh bék öz ornida oghli abdulletip mirzini quyuq dölet we hökümet ishi bilen iraq terepke atlandi. bu urush ikki yilda axirlashti. bu mezgil ichide abdulletip mirza döletning baylighi we hökümranliq abroyigha ige bolushni niyet qilip, dölet we hökümranliq ghoruri uning dimighini buzup, dadisisin textni tartiwélip, öz aldigha musteqil padishaliq qilishqa jür et qildi. leshker teyyarlap, dadisining üstidin ghelbe qilip, uni hepisige (türmige – t) tashlidi. uning leshker, uchuq- ashkare gheznilirige ige bolup,”sheri etning toghra hökümliridin yushurun ish qilmaymen, sheri et qa idilirige dadam bilen balam xilapliq qilidighan bolsa, ularghimu yuz- xatire qilmaymen“ dep élan qilip, öz hökümini jari qildi. bu chaghda, abbas digen bir adem méning dadamni ulugh bék sewepsiz we biguna öltürgen idi dep erz qildi. abdulletip mirza bu ishni sheri etke buyrup, dadisini qisasqa layiq petiwa élip, petiwaning mezmunini dadisigha melum qilip, dadangning qisasini al dep abbasqa buyruq qildi we uni bir kéchide mexpi jaygha élip bérip öltürdi. tarixchilar ehli özining tarix waraqlirida uni ” abbas öltürgen“ dep yazidu. alte ay ötkendin kéyin, abdulletip mirzimu öz ademliri teripidin öltürüldi. mirza ulugh bék zamanida, uweys xanining [95] oghli yünüsxan digen kishi urushta oljigha chüshüp, shirazgha ewetilip, musapirchiliq turmushqa tashlanghan idi. u shirazda ilmiy kespler bilen shughullinip, kamaletke yétip, ” usta yunus“digen nam bilen shöhret qazandi. arida ottuz yil ötkendin kéyin, sultan ebu se id mirza [96] binni sultan muhemmet mirza binni miranshah binni emir kebir témur korgani dewrige kelgende, sultan ebu se id shirazgha kishi ewetip, yunusxanni aldurup, semerqenttiki ”baghi zaghan“ (qarghilar baghi – t) digen jaydiki bir textte olturghuzup, jiq geplerni arida qoydi. u söz arilap ”méni xizmetker we newkerler qatarida körmey, dost dep bilsile, özlirini puqraliq kochisidin élip chiqip, öz yultririgha xan qilip ewettim. shunglashqa bizning üstimizge leshker tartmisila“ dep moghul qewmliridin yaraq we at- ulaqlar bilen mukemmel qorallanghan on ikki ming leshkerni hemra qilip, moghulistangha yolgha saldi. u yunusxanni uzitiwétip, yene ”menmu öz aldimgha bir padisha, bayam emir témur koragani dewridimu birer janni nezerbent teriqiside saqlap, uning yimek- ichmek we kiyim- kécheklerni teyyarlap béridiken, yarliq- nishanlarghimu bu palan xanning yarlighi, emir kibir témur koraganning sözi, dep yézilidiken. eger undaq qilmisa memilket eyyanliri uninga boy sunmaydiken“ dep eskertti. emiliyette, bundaq ehwal del bu sultan ebu sultan ebu seyid mirza zamanighiche destur- tüzüm bolup kelmekte. netijide sultan ebu se id mirza yunusxan bilen dostluq munasiwitini ornatti. yunusxanmu adimigerchilik qilip, özining bir qizini sultan ebu se id mirzining oghli ömer sheyx mirzigha teqdim (yatliq – t) qildi. bulardin zahiridin, muhemmet babur shah wujutqa keldi. babur shahning weqelirini kéyinche bayan qilishim mumkin. sultan ebu se id mirza bolsa gheyret- shija et, himmet we saxawetlik bexshende qilinghan bir padisha idi. uning himmetlri shu derijige yetkenki, beziler xuddi bu alemge bir ked xuda (birla hökümran – t) kupaye qilinghindek, yer yüzidiki barliq zimingha ikki padisha hajet emes, belki sultan ebu se id mirzidek birla padisha kupaye qilidu deyti u témuriye texti we memilkitige on alte yil hökümranliq qildi. uningdin kéyin, oghli ömer sheyix mirza ferghane wilayiti we mawara unnehir memiketlirige igidarchiliq qildi. uningdin kéyin, inisi muhemmet mirza textke warisliq qildi. ikki yildin kéyin özbék tayipliri istila qilip, ferghane wilayiti we mawara unnehrige ige boldi. sultan ebu se id mirza zamanida, sultan hüseyin mirza binni mirza bayqara binni ömer sheyx bahadur binni emir kebir témur koragani xorasan memilkitige hakim idi. bu chaghda témuriye texti sultan hüseyin miriza qarar tapti we hiratni peytext qildi. iraq, ejem, ispahan, paris, ezerbeyjan qatarliq jaylardiki töt yüz qiriq töt chong sheherni musteqil ottuz sekkiz yil padishaliq qilip höküm sürdi. buning dewride birmunche fazil yazghuchilar, ölimalar, sha irlar jem bolup ötken idi. mewlane hüseyin wa iz kashfi [97] mewlane mo inddin [98] mewliwe jami [99] qatarliq muheqqiq ölimalar hisaptin tashqiri köp idi. bularni terpleshke we teswirleshke til yetmeydu. hüseyin mirza yetmish ikki yil yashidi. tarix hijri toqquz yüz on ikkinchi yili (miladi 1507 – 1508 – yili – t) bu alemdin u alemge uchup ketti. tarixchilar ehli ”xorasan “( ebjet hisawi boyiche hijri 912 – yili – t) digen sözni alahide uning wapat yiligha texlit qilip yazidiken.


Buningdin on bir oghul yadikar qaldi. uning bedi uz zaman we mirza muhsin digen ikki oghli shirik padishaliq qildi. ” qarimu- qarishi ikki nerse bir orunda turlmaydu“digendek, ularning shirik hökümranlighimu buzuldi. emira lirimu ikki pirqige bölündi. bu hal memilket nizami we qa ide- tüzümliride sustluq we parakendichilik peyda qildi. netijide juji xandin bölünüp chiqqan xanlar neslidin bolghan özbék xan ewladi muhemmet shah bext xan yaki shahi bék xan we yaki muhemmetxan sheybani digen her xil leqem- namlar bilen atilidighan we eslide muhemet sheybani binni shah bedagh binni abulxeyir xan binni toxtamish xan digen nam bilen meshhur bolghan adem xorasanni istila qilip, döletni yoq qildi. bu özbékye we desht qipchaqiyiler döletning ghezne baylighigha, eskerlirige, yer- ziminigha, hetta ipetlik qiz, melikilirige, insapliq we pakiz shahzadilirige, témuriye böshügining ayim- aghchilirigha, dewrning nazininliri, jahanning ippetlik er- ayallirigha ige boldi. bu öbék we qipchaqlar ularning nursiman yürliridiki niyet we haya peridisini yirtip tashlap, sheri etke xilap her xil yaman ishlarni peyda qilishqa bashlidi. bularni teswirleshke qelem ajizliq qilip, til yétishmeydu. sultan hüseyin mirzining oghulliri öz jénini saqlash üchün, her qaysi memilketlerni bayan qildi. ularning xotun, qizliri we perzent qérindashlirining köp qisimi özbéklerning qoligha olja bolup esir chüshti. tetür mangidighan bu pelek ulargha öz tetürligini körsetti. buningdin on ikki yil kéyin, muhemmetxan sheybani seferwilerdin [100] qizil bash isma il qolida öltürüldi. xorasan dölitige qizil bashlar ige boldi. bu chaghda küjem xan binni mehmutxan binni ubulxeyir xanlar [101] mawara unnehrige qana et qilip hökümranliq qildi. uning ornigha ebeydulla xan, abdul eziz xan, abdulla xan, heyder muhemmet xan imam quli xan we uning oghli muhemmet xan, qatarliqlar buxara, semerqent, örgench qatarliq sheherlerge nöwet bilen hökümranliq qilip ötti. bu chaghda zahiriddin muhemmet babur padisha binni ömet sheyx bahadur binni sultan ebu se id mirza binni sultan muhemmet mirza binni mirashah mirza binni emir témur koragani mawara unnehri we ferghane turalmay, ismayil sefewige özini tashlap, qizil bashlarning yardem we medetliri arqisida, ferghane we mawara unnehrige ige boldi. lékin u bu jaylardimu turalmay, kabol we gheznewilerning [102] üstige basturup kirip, ta déhilghiche bolghan jaylarni igellep, bu jaylarda ottuz ikki yl hökümranliq qildi. u tarix hijri toqquz yür beshinchi yili (miladi 1499-1500- yili - t) textke chiqqan, tarix hijri toqquz yür ottuz yettinchi yili (miladi 1530-1530- yili – t) wapat bolghan idi. uningdin kéyin, oghli humayun padishaliq textige warsiliq qilip, hindistanning nurghun sheherlirini qolgha kirgüzdi. uning ewladi ekber shah padisha, alemgir padisha, ewrengzip padishadin bashlap, ta exmet shah padishaghiche bolghan arliqta, on yette neper kishi besh yüz atmish yil bu memilketlerge hökümranliq qilip ötti. tarix hijri bir ming ikki yüz atmish ikkinchi yili (miladi 1846- yili – t) ularning dölet chirighi öchti. ali mertiwilik bu padishalardin nurghun yaxshi ishlar nemune we yadikar qaldi. alla ularning yaxshi namini ta inqirazi alemgiche ( alem tügigiche –t) mehkem we uzun saqlighay, amin! babur padisha ewlatliridin jemish bi we nar botaxanlar ferghane wilayitige hökümranliq qilip, atamiras yultririni özbéklerdin tapshurwélip, qoqanni paytext qilip, bu memilketni awat we memurchiliqqa yetküzdi. ularning ewladi ta mellexan we xudayarxanghiche yeni tarix hijri bir ming ikki yüz seksen alte yilghiche (miladi 1869- 1870- yili – t) ferghane wilayitide höküm sürdi. uningdin kéyin ferghane döliti orusiye teweligige ötti. xudayarxan shérip ziyapitige bérishni telep qilp yolgha chiqip, bendichiligini kabul shehiride tügetti. (wapat boldi - t). témuriye ewladidin muzepper xan binni muhemmet eli xan bolsa yaqup beg ataliq ghazining permani bilen korlida öltürüldi. ulardin kéyin témuriye ewladidin bash kötirip chiqqanliri anche melum emes ( ularni alla özige yéqin tutqay), qaldisini xuda özi bekrek bilidu. qelem tizginining téz qéqilishi we xushxetlerning bi ixtiyar algha yürüshi tüpeylidin, padisha we shah dep qosh nam blen dangqi chiqqanlar yeni iran, turan, iraqi ejem we iraqi erep, hindistan, erebistan, türkistan qatarliq jaylarning chong sheherlerige uzun zaman musteqil hökümranliq we igidarchiliq qilghan moghul qewmi- qebililiri hem ularning ewlatlri heqqidiki az- tola qisse we ajayip hikayiler bu kitapning muqeddimside totiyezilige (shirin söz yiplirige - t) tizilishi layiq we munasip körülüp, mezmunliri qisqichila bayan qilindi. bu mesililerni tepsili bilishni xalaydighanlar bolsa «rewze tussfa» we «tarixi reshidi» qatarliq kitaplargha murajet qilsun. bizning meqsidimiz bolsa moghullar yurtida höküm sürgen xan, padisha, shewketlik ulugh eserlerni bayan qilishtin ibaret. shunglashqa, qelemning güzel chulwuri moghulistanda ötken ulughlarning qisse we dastanlirini bayan qilish terepke mayil bolup, esli meqset terepke qedem tashlidi. yuqirida chingiz qa an öz dewride pütün memilketni töt oghligha teqsim qilip berdi digen iduq. chingiz qa an ikkinchi oghli chaghatay xangha amu deryasining sherq teripidiki mawara unnehri, ferghane wilayiti, moghuliye, tatarlar yurti, uyghurlar zimini we qedimqi nayman qewmlirige tewe jaylarni teqsim qilip bergen idi. chaghatayxanmu öz emir lirige bu yultrarni teqsim qilip berdi. jümlidin doghlat qebilisidin babdaghan doghlatige manglay süyeni in am qilish bilen teng, yene uninggha üch mensepni julidu (miras – t) qilip berdi. ” manglay süye“digen söz moghul tilida ” aptap terep“(sherqi terep –t) digen menide iken. bu ziminning sherqi chégirsi baghrash, korla, shimali terepte muztagh, gherpte alay taghliri we katta dawan, jenupta le li kan, bedexshan we qarangghu taghin ibaret. babdaghanning ewlatliri uzun zaman in am qilinghan bu zimin ichige hökümranliq qilip ötti.” doghlat“ digen söz ”tokuz“, ” aqsaq“ digen menide. chünki chingiz qa anning üchinchi akisi qubul xanning sekkiz oghli bar idi. altinchi oghlining isimi buljar bolup, bu aqsaq iken. shunglashqa ” doghlat“dep leqem qoyulghan iken. doghlat tayipiliri buning nesil- ewladi bolup hisaplinidu. emirul emra i yeni emir xudayet binni emir bolaji doghlatining qisse we weqeliri hem sergüzeshtiliri maqalati, perzent- newrilirining we bashqa mirza beglerning bu yette sheherge hökümranlighi hem aqiwetliri bayani saghlam tebi etlik yarenlerning toghra zéhnilik buraderlerning mulayim tebi etlirige pétip roshen bolghayki, babidaghanning newriliridin emir tulek doghilati kashigherde, emir bolaji doghilati aqsuda hökümran idi, bu chaghda chingizxanning altinchi newrisi isen buqaxan digen textte olturatti. uning ikki xotuni bolup, chong xotuni tughmas idi. kichik xotuni bolsa xandin hamildar idi. künlerning biride isen buqa xan awgha ( ow qilishqa – t) yaki yawgha ( urushqa – t) kétip, uzun muddet turup qaptu. bu chaghda doxtiwi qebilisining shirawul digen bir katta emirasi toqsen tartuq bilen xangha körünüshke keptu- de, xanni kütüp bir qanche kün turup qaptu. xan yenila kelmeptu. xanning chong xotuni kündishining hamildar bolghanlighini sézip, xanning kelmigenlidin paydilinip, uninggha zishki- heset qilip, uni shirawulgha in am qilp yolgha séliptu. moghunlarning qa ide- resmi boyiche, chong xotuni kichik xotunni xalisa saqlayti yaki xalimisa bashqa erge béretti. bir küni xan aw ( ow) din yaki yawdin qaytip kélip, kichik xotuni menglikni yoqlap, ” nege ketti“dep sorighanda, chong xotuni” doxtiwi shirawul tartuq élip kelgen iken, menglikni shirawulgha in am qilip yolgha saldim“dep jawap berdi. xan” menglik mendin hamile idi, obdan bolmaptu“didi- de, artuqche te erruz qilmidi. xanning oghli yoq idi. az pursettin kéyin, xan bu jahan bilen xoshlashti. netijide moghul qewmi xansiz qaldi. chünki chaghatay ewladi bilen toluy ewladi öz- ara jeng- jideller tüpeylidin bir- biridin bölünüp ketken idi.bu chaghda, aqsudiki emir bolaji doghlat emiralirini yighip, ”xan ewladidin birersini tépip, uning ita itide bolsaq, xan öz urughidin bolmisa puqralargha parawanliq, yurtqa tinchliq bolushi müshkül“digende, ular: ” isen buqa xandin menglik xotun hamile idi, u shirawulgha in am qilip bérilgen idi, eger u oghul tuqqan bolsa élip kélp xan kötürsek“ dep meslihet qilishqanda, emir bulaji” sheghawulning (shirawulning - t) jay- menzili uzun, uzuq wapa qilmaydu, bérshqa mumkin emes“ didi. bu chaghda tash témura mirza digen bir emirasi bar idi. u ” uzuq wapa qilmaydighanlighi rast, lékin manga üch yuz oghlaqliq öchke tépip bérilse, men ularning özini we sütini uzuq qilip barsam we xanni tépip kelsem“didi. hemmeylen buninggha qoshulup üch yüz oghlaqliq öchke tépip berdi. u buni uzuq qilip, axiri bir öchke qalghanda shirawulning jay makanigha yetti. we bir bana qilip menglik xotun bilen körüshti. barliq weqeni uninggha toluq bayan qildi. u tekshürüp qarisa, menglik xotun xandin bolghan hamilisidin bir oghul tughup, uning étini tughluq témur qoyuptu. yene shirawuldinmu bir oghul tughup, uninggha ongche mülük dep at qoyuptu. shundaq qilip mirza tash témur bu jayda bir qanche kün turup , tughluq témurni élip qachti. bir qanche mudettin kéyin muzat dawinigha keldi, xan oynap yürüp hanggha chüshüp ketti. tash témur mirza buningdin bixewer idi. u xanni izdep heyranu- sergerdan bolup turghan chaghda, yette neper sodiger yétip keldi.bashlighining éti begchek idi. u xanni hangdin élip chiqti. bular kéyinche xas begler qataridin orun aldi. bashqilirighimu öz layighida mensep bérildi. ali muqam xanni tash témur mirza aqsugha élip kélip, emir bulajingha tapshurup ber di. bu chaghda xan on töt- on besh yashlarda idi. emir bolaji yurt beglirini hazir qilip, obdan sa ette uni textke chiqardi. xan emir bolajining bu qilghan xizmiti üchün, uni begler bégi qilip teyinlidi. uning yene aba i- ejdatliridin miras bolup kelgen üch mensepke yene üch mensep juldur- jasaq qilip, qoligha yarliq nishane bérip, uninggha nahayti yuquri orun berdi. bir qanche kündin kéyin emir bolaji büyüklük alimige perwaz qildi. xan emir bolajining mensiwini uning oghli emir xudaydadqa bérip, uni ” jaysang“digen emirlerning emiri qildi. bu özbék tilida ”begler bégi“, qizghiz, qazaq tilida ” él bégi“yaki ” ulus bégi“, erepche ” emiruljeys“(herbi qomandan –t) digen söz bolidu. emir bolaji bir atidin emir tölek, emir bolaji, emir qemeriddin, emir shemsiddin dep töt oghul idi. bu chaghda emir qemeriddin ” akamning oghli yette yashta téxi kichik, bu mensepke men layiq idim, akamning bu menwisini manga merhemet qilsila, heq öz ornining merkizidin orun alghan bolar idi“dep erz qildi. xan ” ata oghul üchün qilidu“dep iltipat bilen yarliq qildi we ” emir bolajining ötkenki xizmetlirini qayta eslige keltürüp turup, emir xudaydad gerche kichik bolsimu, uning aba i- ejdatlirining menwisini buninggha berdim“ dep dawamliq yarliq qildi. lékin emir qemerididin buninggha hichnime dep jawap bérelmigen bolsimu, uning dilida kine- adawet peyda bolup, mijezi bashqiche bolup, özgirip qaldi. az waqittin kéyin xan wapat bolup, gunani ep etküsi qadir allaning rehmitige sazawer boldi. emir qemeriddin bolsa bundaq pursetke nahayti intizar idi. shunglashqa u qarishliq naghirisini ashkare chaldi we on sekkiz shahzade bilen bir nechche katta emra lerni yoq qildi. xanning yurti, yushurun ashkare ghezniliri, yaraq- japduqlirigha ige boldi. uning höküm sürgen dewri- zamanisi on ikki yilda tamamlinip axirlashti. u emri témur koragani bilen hem esir idi. ularning arisida jem iy yette qétim qattiq jeng- jideller bolup, nurghun ademning qéni töküldi. axiri emir qemeriddin barawerlik qilalmay qéchip kétip, bir jezir- deshtide yoq boldi. uning ülügimu tépilmidi. eger kimki bu qisseni könglide bilishni xalisa, elwette ”rewze tussafa“gha nezer salsun. elqisse, meghfur - (gunayi kechürülgen – t) rehmetlik xan u alemge seper qilghandin kéyin, xizir xoja xandin bashqa oghli aman qalmighan idi. lékin xizir xoja xan aranla ikki yashta bolup, nahayti kichik idi. bu chaghda emir xudaydadining mir tagha digen sap meslihetlik, ziyade tedbirlik we eqilliq bir anisi bar idi. u ”xan nesli üzülüp qalmisun“ dep, on ademni qoshup xizir xoja xanni qachurdi. mezkur ademler xizir xoja xanni élip qéchip birqanche zaman alay taghliri ichide, bir nechche waqit bedexshan, sériq qol jezirilerde we bir nechche muddet lop, cherchen janggallirida hayat kechürdi. qemeriddidn ularni xéli tekshürüp we teptish qilip tapalmidi. qemeriddin yuqalghandin kéyin, emir xudaydad xizir xoja xanni tépip kélip, uni aba i- ejdatlirining paytextige olturghuzdi. xizir xoj xanmu uning bu xizmiti üchün, yene üch mensep we juldu- jasaq qilip, jem iy toqquz mensepke ige boldi. uning shir eli xangha [103] bir qétim xizmet körsetkenligi üchün, yene üch mensep juldu qilip berdi. shundaq qilip, emir xudaydad hemmisi bolup on on ikki mensepke ige boldi. bu on ikki mensep mundaq: birinchisi jaysang, yeni emirler emiri; ikkichinisi manglay süyening hökümranlighi; üchinchisi, yarliq- nishanlargha xanlarning ulugh möhüri- tamghisi bésilghandin bashqa, yene emir xudaydadning möhüri- tamghisini bille qoshup bésish, eger mundaq qilinmisa yarliq- nishanlar inawetke élinmasliq; tötinchisi, emir xudaydad xangha bir ya miqdari yéqin olturush; beshinchisi, xangha chay we qémiz qoyushqa ikki mehrem mes ul bolsa, emir xudaydadqa bir mehrem mes ul bolup, chay, qémiz qoyush; altinchisi, toqquz guna sadir qilmighuche gunagha layiq qilmasmish; yettinchisi, toqquz guna sadir bolsa we uni özi itirap qilghan teqdirde, emir xudaydadni qizil kigiz üstide olturghuzup, sorighini bir terep qilish; sekkizinchisi, eger tayaq soqmaqliqqa layiq bolghan teqdirde, kursa üstige qizil kigiz sélip, uni üstige olturghuzup andin tayaq soqush; toqquzinchisi, toqquz guna sadir bolmighiche ölüm jazasi bérilmeslik; oninchisi, eger ölümge layiq bolghanda, insan guruhi tayaq yaki qilich bilen yaki ésip öltürmeslik; on birinchisi, eger ölümge layiq bolsa, uni kishi yoq yerge élip bérip, köndürülmigen at- taychaqqa söritip öltürüsh; on ikkinchisi, uning jénini jan alidighan erwahqa tapshurghandin kéyin, xan bashliq memilketning hemme e yanliri matemdar bolup, yigha- zare qiliship, bille kötirip élip bérip depine qilshi qatarliqlardin ibaret idi. bu gunalar uningda zadila sadir bolmighan bolsa kérek. halbuki bu peqet xanliqning sölet we shewketidinla ibarettur. sözning hasili shuki, bu ali maqaliq emira lerning ewlat- newrilirimu xanlarning aldida xuddi yuqurqidek izzet we hörmet hem yuquri derijilik mertiwe bilen ötken idi. emir xudaydad bolsa toqsan yette yashqa kirgen we toqsan yil hökümranliq qilghan idi. u: ”yette xanni öz qolum bilen kötirip xanliq textige olturghuzdum“dep zikir qilidu. axirqi ömride mekke- mu ezzemege bolghan muhebbiti we medine i munewwerge bolghan ishtiyaqi uning yürek qatlamlirida jush urup örleshke bashlidi. u xandin ruxset soridi, lékin hichqandaq jawap alalmidi. andin u xandin ruxset bolmidi. bashqa bir tedbir bilen muradimgha yetsem hejep emes digenni könglige pükti. bu chaghda ferghane wilayiti, mawara unnehir, xorasan, paris, iraqeyin, ezerbeyjen qatarliq jaylar irza ulugh bék koraganining emir- permanida turatti. moghulistanni qolgha kirgüzüsh qesti bolsa, xuddi tashqa uyulghan neqishtek uning yürek qatlimigha orunlashqan idi. bu chaghda emir xudaydad mirza ulugh békke mexpi kishi ewetip, ”mirza! tashkenttin töt- besh mezil yürüp moghulistan terepke musheqqetlik qedem qoysila; men moghulistan yurtini mirza ulugh békke tewe qilip bersem“dep xewer berdi. mirza ulugh bék bu xosh xewerni anglash bilenla semerqenttin atlinip, tashkentke kélip, bu jaydin leshker tartip chiqti. moghuliye yurtidinmu xizir xoja xan bashliq emir xudaydad qatarliqlar leshker élip tashkent terepke yolgha chiqti. axiri bu xuddi deryadek aqqan ikki xunxuwar qoshunlar arisida bir menzildin kemrek musape qalghanda, emir xudaydad : ”mirza ulugh bék aldigha özem bérip, uning ra i nurlirini qaytursam, naheq xunlar tökülmise“dep xangha iltimas qildi. xan buninggha maqul bolup, emir xudaydadni mirza ulugh békke ewetti. xudaydad uning bilen uchuriship : ” ey mirza muddi a hasl boldi, emdi öz textgahlirigha yansila, men tedbir bilen özlirini élip kelgen idim ta özliri bu yerge kelmigiche méning meqset we muddi alirim hasil bolmas idi“dep barliq weqeni toluq süretlep ashkare qildi. mirza ulugh bék tebessum we yaxshi mu amile qilip, özining pirdewis digen jennetke oxshash textigahi semerqentke qaytip ketti. jümlidin amir xudaydadmu xizir xoja xanning hökümiti we zimin da irisidin chiqti. mirza ulugh bék koragani emir xudaydadning istiqbaligha chiqip, bir nechche qedem julawida ( atning yénida piyade – t) méngip we qoltughidin kötirip attin chüshürüp, ziyade izzet we hörmet bija keltürdi. u emir xudaydadni herqandaq chaghda özidin üstün turghuzup, öz qedimini zadila uningdin ilgiri qoymidi we birnechche kün uning xizmitide bolup, hökümet ishliri toghrisida uningdin köp nersilerni soridi. aldi bilen u padishahi chingiz qa anning qa ide- qanunliri, yasaq- yosunliri, yarghutorilikliri heqqide su al sorighanda, emir xudaydad ” elhemdulilar we elmine budurki, islam dinining dölet- sheripige ige bolghandin kéyin xanlarning qa ide- yosunliri bilen karim bolmidi “dep jawap berdi. mirza ulugh bék bundaq su al sorighanlighigha nahayti xijalet bolup qattiq pushayman qildi, hetta ömür boyi bundaq xijaletchilikte ötti we köp ibretlendi. chünki mirza ulugh bék hemme ilimde mahir we kamil kishi idi. öz- ara mihmandarchiliq pisheshekesh- tartuq qa idiliri ada qilghandin kéyin, mirza ulugh bék öz ademlirini xizmetke qoshup, emir xudaydadni heremeyin shripin ziyaritige yolgha saldi. «tarixi reshidi» melumatlirigha qarighanda, emir xudaydad mekke mu ezzemge bérip, hejning rokinlirini we sheltririni toluq beja keltürüp, medine i munewwerge bérip, muhemmet enhezretning bagh qewrisige ziyaret qildi we töwe- istighpargha shughullinip turghan bir halette késelge duchar boldi we bu qarangghu tupraqtin axiret baghchisigha yötkeldi. shu kéchisi enhezret chüshige kirdi. u chüshide enhezretning ”türkistan tereptin méning bir mehbube meshughum méni dep kélip wapat boldi, uni abbasning ayighida depine qilinglar“dep hassa bilen bir yerni sizip körsetkenligi namayen boldi. u uyqudin turupla abbas reziyellahu enhuning qewrisige barsa, hassa bilen sizilghan yer nahayti ochuq köründi. u, bu ejep sa adetmen merda ( adem – t) kim bolghiydi dep hajilarni tehqiq we teptish qilip körse, bu chaghda emir xudaydaddin bashqa haji wapat bolmighan iken. uni qa ide boyiche sün et- ghusul qildurup, bisharet bérilgen yerge depne qildi. shu yili xoja ebu nesir muhemmet parsa [104] quddussire el ezizmu heremeyin shérifin ziyaritige barghan idi. uning murtiliridin biri emir xudaydadning qewrisi üstige”hezza qewre emir xudaydadning türkistani“(bu türkistanliq emir xudaydadning qewrisi – t) digen sözi tashqa neqish qilip turghuzulghanlighini öz közüm bilen ashkare kördum dep neqli- hikaye qilghan iken. xoja muhemmet parsaning heremeyin shérifin ziyaritige bérip wapat bolghan waqti hijri sekkiz yüz yigirime ikkinchi yili zulhejje (12- ay – t) ning yigirime toqquzinchi künige (miladi 1420- yili 1- ayning 16- küni – t) toghra kélidu dep hikaye qilishidu. bleki emir xuydadmu del mushu yili wapat bolsa kérek. emir xuydaddin kéyin uning newrisi seyid eli bini seyin exet mirza emri bolup, aba i- ejdatliridin miras qalghan mensepler boyiche bu yette sheherge hökümranliq qilip ötti. andin kéyin chong oghli sansiz mirza hökümran bolup sekkiz yil yurt soridi. andin kéyin kichik oghli heyder muhemmet mirza hökümran boldi. bu chaghda dost muhemmetxanning [105] qizi jimak aghcha sansi emirning nikahida idi. buningdin ababekri mirza we ömer mirza dep ikki oghul dunyagha keldi. sansiz mirza wapat bolghandin kéyin, uni yengge dep heyder muhemmet mirza öz eqidige aldi. heyder muhemmet mirzidinmu muhemmet hüseyin we muhemmet se id mirza dep ikki oghul wujutqa keldi. muhemmet hüseyin mirza bu yette sheherning hökümitini pisen qilmay, tashkentke bérip, yunusxanning oghli muhemmetxanning xizmitide boldi. u muhemmetxanning yarlighi bilen oratöpege toqquz yil hökümranliq qildi. mehmutxan bir hemshirisini muhemmet hüseyin mirzining eqidige baghlap, uni koraganliq (xangha küyoghul) mensiwi bilen ulughlidi. oratöpede bulardin mirza heyder wujutqa keldi. lékin u zamane hadisliri we bezi kélishmeslikler tüpeylidin, oratöepde turalmay, perzenti mirza heyderni élip hirattiki sultan hüseyin mirza binni bayqara mirza xizmitige bardi. bu chaghda hiratta emir burunduq digen bir mötiwer qéri emira i bar idi. sultan hüseyin mirza uni muhemmet hüseyin koraganning istiqbaligha chiqardi we munasip jay- makangha chüshürdi. sultlan hüseyin mirza blen qandaq körüshüshning meslihitini qilishti. emir burunduq: ”herqanche bolsimu oljap (xan, padishalarning qollirini bashlirighiche yetküzüp körüshüsh aditi –t) körüshken yaxshi bolur idi“didi. muhemmet hüseyin mirza buni maqul tutmidi. chünki, muhemmet hüseyin mirza doghlat neslidin idi. sultan hüseyin mirza bolsa, barlas neslidin idi. doghlat qebilisining mertiwe derijisi bolsa barlas ta ipiliridin nechche derije artuq idi. axiri ular körüshidighan boldi. sultan hüseyin mirza: ” aba i- ejdatlirining qa ide- resmiyetliri yoq bolup ketmisun, muhemmet hüseyin mirza manga oljap körüshmise men oljap körüshimen“dep oljap körüshti. her ikkisila barawer oljap körüshti. bir- birining izzet- hörmitini ashurup qilishti. lékin bu chaghda sultan hüseyin mirzining ömür aptiwi pétish waqtigha yetken, oghlanlirining qarshiliq heriketliri ewjige chiqqan, hemme jayda pitne- pasatlar qozghalghan idi. shunglashqa muhemmet hüseyin mirza bu yerde turmaqni munasip körmey, heremeyin shérifin ziyaritige seper qildi. perzenti heyder mirza bu chaghda sekkiz yashta idi. uni mewlane muhemmet qazining xizmitige tashlidi. mewlane muhemmet qazi errehme xoja bolsa xoja ehrar welilullaning [106] muridi mexdum ezzemning [107] pirliridin biri idi. kéyinki zamanda sultan se id xan binni exmet xan [108] dewride, mirza heyder koragani yigirime ikki yil yarkentte emirler emiri bolup turdi. tibet, bolur qatarliq jaylarda leshker tartip bérip, tola sheherlerni ishghal qilip, nurghun ademlerni islam dinigha zumresige (guruhigha – t)bashlap, ularni allaning birligige ishengen musulman- mömindarchiliq yoligha terghip qildi. lékin, zamane inqilawi tüpeylidin, u kabulgha bérip, babur padisha xizmitige kirdi. babur padishaning anisi bilen mirza heyder koraganining anisi bir tuqqan bolup, ular yunus xanning qizi idi. u babur padisha teripidin keshmirge ewetilip, bu jayni töt yil soridi. nurghun yaxshi ishlarni berpa qildi. hindistanning nurghun sheherlirini boy sundurdi. axiri seltenetni tashlap, öz ömirini ibadetke serp qildi. u «”tarixi reshidi“ni keshmirde yézip toplam qildim» dep hikaye qilidu. xanlarning qizliri emir xudaydadning ewlatlirigha kofo ( eqide nika üchün tengdash bolush salahiyiti – t)bolidiken. shu seweptin ular xangha küyoghul qilinip, ”koragan“liq mensiwi bérilidiken. ”koragani“digen söz mungghul tilida ”xangha küyoghul“yeni ”damadi padisha“(padisha küyoghuli – t) digen menide bolidiken. yene bu mirzilarning qizlirimu xanzadilerge kofu qilinidiken. sansiz mirzining oghli mirza ababekri bolup, bu yette sheherde mirza uruqliridin yene bar, hemmisining nesepliri emir xudaydadning binni emir bolajigha baghlinidu. mirza ehmet wang bégimmu öz neseplirini mirza ababekrige apirip baghlaydu. bu sözni tepsili we uzun bayan qilishtin meqset we telep shuki, chaghatay xan binni chingizxan zamanidin sultan se id xan zamanighiche üch yüz yildin artuq waqit ötüptu. babdaghan doghlatining ewladi – newriliri emir xudaydadbinni emir bolaji neslidin nesligiche, zamandin zamanghiche, u pushtidin bu pushtighiche bu yette shehege hökümran bolup, yuquri mertiwe tutup kéliptu. bu ehwal eng axiri mirza ababekri dewrige kelgende tamamgha yetti. andin kéyin mirza ababekrining burader zadisi mirza heyder koraganining teshebbusi we dalaliti bilen sultan se id xan bu yette sheherge wali we mutewelli boldi. bu doghlat xanidanliri emirler emiri hem wezir bolup, ta isma il xan we muhemmet imin xan zamanlirighiche yene ikki yüz yildin köprek waqit hökümran bolup ötüptu. hetta xafani chin ehli bu yette sheherge malk bolghuche ularning hökümliri jari bolup kéliptu. mirza ehmet wang bégimning neseplirimu mirza ababekrige yétiptu dep hikaye qilishidiken. lékin qandaq yol bilen uninggha baghlinidighanlighi bu menki keminige melum emes. riwayetlerning mezmunigha qarighanda, ularning bu yette sheherge bolghan hökümranlighi taki hijri bir ming üch yüz yigirime altinchi yilghiche (miladi 1909- yilghiche – t) jari bolghan iken. chünki ularning ewladi mirzahidi beyse bégm yarkentni sorap ötüptu. andin kéyin oghli mirza osman beyse bégim kashigherni sorap ötüptu. mewlane muhemet sadiq kashigheri [109] eleyhirrehim «zubde tul mesa il» (tallanghan mesililer) namliq kitawini mezkur mirza osman beyse bégimning namigha béghishlap yazghan iken. andin kéyin oghli mirza ishaq bégim wangliq mensiwige uliship kashigherni sorap ötüptu. andin kéyin oghli mirza mehmet wang bégim aqsugha hakim bolup, yigirime sekkiz yil soraptu, yarkentni sekkiz yil soraptu. buxaraliq mola abdulkérim damollam « aqayid» ( eqidiiler – t) digen kitapni mirza ehmet wang bégimning namigha béghishlap türk tiligha terjime qilip we uni tola terip- teswif (süpet – t) ler bilen toshquzuptu. mirza exmet wang bégim bolsa döletmen, iqbalmen, zérek, hushyar, hökümetdarliq qa ide- qanunlirida, puqraperwerlik yol körsetküch desturida bir söz we bir qulluqta mustehkem kishi idi. pé il- etiwari we exlaqi, xelqperwerlikte burun ötken padishlarning resmi- adetlirige, xelq- mijezige nahayti oxshash idi. qarimaqqa u xaqani chinge tewe hem ita et qilidighan bolsimu, lékin u emiliyette öz aldigha padisha we musteqil hakim idi. herqandaq dewa- desturlarni aq we sheri etning ölchimige sélip, sheri etning nazuk we toghra- yolluq imamliridin qoligha muwapiq petiwa élip we petiwa hökümliri boyiche öz hökümlirini jari we ijra qilatti. sher i shéripning xatire we ri ayelirige qattiq emel qilip, allaning sheri et chégra- sizighidin chiqmay, hökümdarliqni shu chégra- siziq boyiche waste meqam ( ottura derijide –t) derijiside ornatqan idi. shunga xaqani mensepdarliridin xan, ambal bashliq hemmisila uningdin nahayti éhtiyat qilip, toluq izzet we hörmet bilen mu amile qilatti. haraqu- sharap, beng, boza qatarliq sheri et teripidin men i qilinghan we bihude ishlardin özini ihtiyat qilip saqlayti. shunglashqa puqra i re iyeler yaki akabir eshrep begler, begzadilermu mundaq men i qilinghan ichimliklerni zadila mexpi yaki ashkare qilalmayti. yérim kéchidin kéyin közliri uyqugha barmay, derhal ornidin turup, taharet élip, ibadetxanilirigha kirip namaz tehejjutni (kéchilik namaz – t) ada qilghandin kéyin, ishan, hezzetlerdin alghan telimi hem wezipiliri boyiche du a we tekbir bilen shughullinatti. ibadetxanisida bir parche boridin bashqa kigiz bisati yoq idi. turusqa bir qara arqan ésiqliq bolup, du ay- tekbir wezipisige meshghul bolghanda, mezkur arqanni boynigha ésip andin wezipige meshghul bolatti. namaz waqti toshqanda, michitke chiqip, her waqit namazni az digendimu ellik, atmish adem bilen jama et bolup eng aldi bilen ada qilatti. u öz ömride jama et bilen oquydighan namazni peqet tashlighan emes. ayning béshi we on beshide adet boyiche shangtang we shang yamuligha chiqqanda, xitayche jungyi otaghat we mensep kiyim ayaqlirini kiyip andin chiqatti. bashqa chaghlarda bolsa hemishe selle- salahi, périje qatarliq sheri et sheripige muwpiq kiyimlerni kiyetti we bashqilardinmu shuni telep qilatti. ölimalar, ishanlar, ependilerge bolghan eqide- ixlasliri ziyade, köngli we mu amilisi illiq idi. shunglashqa, bedexshan, hindistan, buxara we türkistan qatarliq etiraptiki jaylardiki heziret ishanlar, bu wang bégimning türlük- türlük né metliri, in am we éhsanliri, nami- shöhritini anglap, bu yerge kélip, bir nechche kün turup, behre we paydigha muyesser bolup, wang bégimning du ay- döletlirini qilip, özi ösken wetinige qaytip kétetti. wang bégim bashliq bir qanche eqide- ixlasliri pakiz murt- muxlislarmu öz ixlasliri barawéride behre- payda élip qalar idi. bularmu qadiriye [110], neqshebendiye teriqe- sülükke kirgen idi. wang bégim molla, fazil we perhizkarlarni (diniy eqidilerde perz tutquchilarni – t) chaqirip, her düshenbe we peyshenbe künliri teriqetchiler guruhining ibadet qa idisi boyiche kalami shéripni xetme qildurar idi. mezkur fazil qarilarning hemme waqit hajetliridin chiqip, ulargha tartuq- hedislerni béretti. uning bulardin bashqa yene lenger- rabat, medrise, michitlerge qilghan nezir- chiraq, xeyrixahliq we sediqiliri köp idi, u bu xil nezir- sediqilerning xirajet serpiyatini tamamen öz aba i- ejdatliridin mülki miras bolup qalghan ziminlirining mehsulati we bashqa chahar payliridin serp qilatti. bu zaman axirida emir xudaydad eleyhu rehim we elghufuran (xudaning rehmiti we meghpiriti bolsun)ning ewlat- ixpatliri ichide, wang bégimdek fazil, sheri etni yaxshi bilidighan ölima dost, puqraperwer ulugh kishi ötmigen idi. xudaning bendilirige qilghan yaxshiliq, netijiliri we eser- alametliri ta bügüngiche xalayiq arisida meshhurdur. u bu eqide- ixlaslirining saplighi berikitidin, eng axirqi ömride shahadetlik derije- mertiwisini tapti. u chaghdiki islam ölimaliri uni ” ela shehit“dep höküm qilip, naheq tökülgen qanliri bilen, ghusla qilmay namaz jinazisini oqup depne qildi. ( islam dinida shéhit bolghanlar ghusli qilinmay qanliq kiyimliri bilen kömülidu – t). andin kéyin oghli mirza hamut bégim wangliq mensiwige yétip, aqsu, xotenge hakim bolup alemdin ötti. andin oghli mirza muhemmet bégim ata mirasi wangliq mensiwide olturup, dölet we izzet bilen”wang ghojam“digen nam bilen meshhur- merup boldi.

sözning hasili shuki, moghul xanliridin chingiz qa an bu yette sheherge hijri alte yüz on altinchi yili (miladi 1219- yili – t) istila tapti. shu zamandin bu kemgiche bu jaygha bashqilarning istila qedemliri yetmigen iken. lékin emir kibir témur koragani iraq teripige leshker tartip mangghanda, paytexti semerqentke bir newrisi sultan muhemmetni we yene bir nerwrisi iskender sultan binni ömer sheyx bahadurni enjangha hakim qilip ketken idi. emma iskender sultan téxi on üch yashta kichik bolghanlighi üchün, emirliri ishkargha chiqimiz dep élip qéchip kashigherni bésiwaldi. andin ötüp yarkentni qolgha kirgüzdi we uningdin kéyin sériq qumush, kellin, zali köli qatarliq jaylarni béswaldi. andin kéyin aqsuni qiriq kün qamal qilip talan- tarj qildi. andin ötüp bay arqiliq kucharni bésiwélip, kuchar ehlini balayi- méhnetlerge duchar qildi. bu jaydin ötüp tawm arqiliq xotenni bésiwaldi. bu jayda bir qanche kün turup, nechche toqquz qiz balini élip enjangha chiqip, emir témru koraganigha ikki toqquz qiz, sultan muhemmet mirzagha bir toqquz qiz tartuq qiliptu. lékin bu jaygha taghiliridin bijawap chiqqanlighi üchün, bed guman bolup, yigirime sekkiz emirni tigh siyasettin ötküzdi. iskender sultanni nezerbet qildi. bu ehwallar «rewze tussafa»da bayan qilinghan. lékin bu jayda sériq qumush, kellin, zali köli, tawm digen jaylar qaysi makanda we qaysi yerlerning nami ikenligi melum emes. mezkur iskender sultanning kélip ketken waqti bir yildin köprek bolsa kérek. uningdin kéyin bu yette sheher hökümiti yene emir xudaydadning newrilirige te elluq tapti. shuningdek emir kibir témur koraganning newrisi mirza ulugh bék koragani qeshqer ulugh emir xudaydadning newrisi qara qul exmet mirzidin xapa bolup esker ewetip, qeshqerni bésiwélip töt yil sorap, öz hökümlirini jari qilip, bu jayni emri ita etlirige kirgüzgen iken. muhemmet yaqup beg ataliq ghazidin bashqa mawar unnehri, ferghane wilayiti yaki erebistan ulughliridin kélip, bu yette sheherni bésiwélip, bir yil yaki alte ay miqdari sorighanliri hichqandaq tarix kitawidin körülmidi we melum bolmidi. emma moghul tayipliri nechche qétim erebistan sheherlirini qolgha kirgüzüp, nechche yüz yil höküm sürüp, wetendar bolghanlighi hemme tarix kitawida ashkare bayan qilinghan. (xuda hemmidin bekrek bilgüchidur) moghulistan padishasi tughluq témurxan ( alla uning yatqan jayini nurluq jenette qilsun) ning ésilzade nesepliri, her bir ewlat- newrilirining zikri we sanliri, ularning deslepki we axirqi weqeliri bayani tarix bilgüchilerning nazuk we kélishken ölchemlik tebi etlirige hem sözini güzel sözleydighan sözmenlerning chongqur zéhinliridin mexpi we bi elan qalmighaykim, tughluq témurxan bolsa isen buqaxanning oghli, u dawachichen xanning oghli, bu buraq xanning oghlidur, buraq xanning meshhur isimliri sultan ghiyasiddin bolup, musulman we dindar adem idi. bu sissu qaraning oghli, bu mamukbayning oghli, bu chaghatay xanning oghli, bu chingiz qa anning oghli idi. tughluq témurxan on besh yashlargha kelgende, emir bolaji doghlatining yarem dalaliti arqisida, aqsuda xanliq textige olturdi. bu heqte yuqirida toxtalghan iduq. u yigirime töt yashlar chammisida mewlane ershidin welilulla ( uning siri pak we mubarek bolsun!) ning qolida islam dinining sa adet sheripige ige boldi. weqesini kéyin bayan qilimiz – insha alla! ( alla sewir qilghuchilargha yéqindur!) bu chaghda mawara unnehri sheherliri öz béshimchiliq wezipisige chüshken idi. tughluq témur ikki qétim leshker tartip bérip, ta qunduzghiche bolghan jaylarni öz qoligha kirgüzüp yandi. bu chaghda emir témur koragani shehiri sebizge hakim idi. istiqbalgha chiqip, nahayti tola sogha- salamlarni teqdim qildi. faramin desturi boyiche, u aba i – ejdatliridin miras qalghan wezirlik mensiwige layiq idi. uninggha iltipat qilip semerqenttiki chong oghli ilyas xojaning xizmitide qoyup, özi peytexti iligha qaytti. az pursettin kéyin ilyas xojaxan bir terep boldi. tughluq témur bu jahanni méhnet ghoruridin sarayi jennet shatlighigha köchti. bu chaghda u ottuz töt yashta idi. ilida depne qilindi. jahan ehlini ot azawida qoyghan bu weqe hijri yette yüz atmish altinchi yili (miladi 1364- 1365- yili – t) yüz bergen idi. xelq arisida , bolupmu ili shehiri we etiraptiki jaylarda shu zamandin bashlap islam dini sherapiti ashkare boldi. lékin bu yette sheher xususen kashigherning ehwaligha kelse, hijri üch yüz ottuz ikkinchi yili (miladi 943 – 944- yili – t) janabi enhezret selilulla eleyhi wesselamning bishariti arqisida, ebu nesir samani [111] kashigherge keldi. bu chaghda kashigherde bughra xanlar neslidin harun bughraxan [112] höküm sürüwatqan mezgil idi. bu chagha oghli sultan satuq on üch yashta idi. u allaning tewpiq hidayet bérp toghra yolgha bashlishi, ebu nesir samanning yardem dalaliti bilen musulmanlar guruhining ichidin orun aldi. sultan satuqning dalaliti bilen bu yette shehermu musulman bolup, her qaysi sheherlerde musulmanchiliq ashkare boldi. her qaysi yultrarning hökümetlirimu buninggha tewe boldi. peqet xoten ulughila uninggha boy sunmay hijri üch yüz atmish ikkinchi yili (miladi 982 – 983 – yili – t) aran islam dini sherapitige ige boldi. mushu waqittin bashlap, belki uningdin xéli burunla bu yette sheher hökümranlighi bughra xanlargha te elluq iken. ta chingizxan zamanighiche bugha xanlarni efrassiyap [113] ewladidin idi digen riwayetler bar. sultan satuq bughra xanning qewmi- mazari hazir atush digen jayda. emdi yene esli sözimizge kelsek, tughluq témur xandin kéyin oghli xizir xoja ata mirasi paytextige ige boldi. bu sheri et sho ar, diyanetlik, shija etlik hem baturluqta tengdishi yoq kishi idi. xelqning rahitini oylaydighan we puqraperwerlikte barawiri yoq idi. emir témur koragani bilen dostluq ornitip, öz qizi tukel bégimni emir témurning eqidisige sunup, uni koraganliq mensiwi bilen üstünlidi. yultrarni xatirjem qilip, bijin [114] terepke ghazatqa atlandi. bu chaghda turpan, qaraxoja, qumul ehli dini islamdin bibehri idi. bu jaylar xizir joja qoli bilen islam dini sherapitige muyesser boldi. bijinning köp sheherlirini bésiwélip, axiri shahadet sherwiti ichti. jesidini élip kélip yemshi digen jayda depne qildi. andin kéyin oghli shem i jahan xan textide olturdi. uningdin kéyin oghli muhemmet xan textke chiqti. bu chaghda u mirza ulugh bék reset baghlghanlighini anglap, atush üstida tash rabatni bina qildurdi. bu musulman, mömin dindar bir kishi idi we yash alemdin ötti. dadisining ayighida depne qilindi. andin kydin shir eli xan textke chiqti. bu qalmaqlar bilen tola ghazatlarni qilip, axiri bu jahan bilen widalashti. andin kéyin oghli uweysi xan textke mindi. uning oghli yunus xan on üch yashta bolup, téxi kichik idi. oweysi xanning emirliri irzan bayrin, mirek türkmenler bash bolup, ottuz ming leshker bilen bille élip qéchip, semerqenttiki mirza ulugh béktning üstige basturup kirdi. arida nurghun qétim qattiq jeng- jideller bolup ötti. axiri mirza ulugh bék ghelbe qilip, irzan bayrin, mirek türkmen qatarliqlarni ottuz ming eskiri bilen basruq qilip olja esir qilip, birqanchisini tigh siyasettin ötküzdi. yunus xanni bolsa hirattiki dadisi shahruh mirzining qéshigha ewetti we bu jaydin yene shirazgha yolgha sélip, mewlane sheripidin elyezidige [115] tapshurdi. bu heqte yuqurida sözligen iduq. yunus xan bolsa, ölima, molla we dindar kishi idi. padisha we xanlarning ichide, mirza ulugh béktin qalsa, yunus xandin bashqa ölima, fazil padisha ötmigen bolsa kérek dep riwayet qilinidu. uning paytexti tashkentte idi. xoja ehrar welilullagha murit- muxlis idi. bu chaghda yultrarda moghuliye ademlirini bezi ewbash- bashbashtaq ademler élip qéchip bérip, her qaysi yultrarda satidiken. janabi ehrari weliyulla: ” bundaq mömin, musulman padisha islam puqraliri sétilmisun we élinmisun“ dep sheri et emri boyiche yurt ulughlirigha uqturush chiqirip, bu ehwallarni qattiq cheklep name berdi. shuningdin bashlap puqralarni sétish we sétiwélish ishliri ayaqlashti. yunus xan tashkentte wapat boldi. andin kéyin chong oghli mehmut xan textke olturdi. bu on ikki yil xanliq qildi. bu özbék ewladidin shahi bék xan yeni muhemmetxan sheybani bilen urushqan idi. shahi bék xan ghalip kélip, uni besh oghli bilen shéhit qildi. xojendtiki sheyx muslihiddin shirazning [116] ayighida depne qilindi. andin kéyin kichik oghli exmetchan textte olturdi. buni qalmaqlar alajexan dep atayti. bu tashkentte turalmay kashigherdiki mirza ababekrining üstige keldi, urushta yéngelmey aqsugha bardi. leshker yighip bahar peslide yolgha chiqip, kashigherni alsaq dep teredut qilip turghanda, ejel purset bermey aqsuda wapat boldi. mirza ababekri kélip aqsu xelqini exmet xangha ar boldi dep qetli am, talan- taraj qilip, aman qalghanlirini köchürüp alte sheherge tarqitiwetti. ushbu sewepler tüpeylidin aqsu on alte yil weyran bolup, huqushlarning uwisi, diwe- pirilerning makanigha aylandi. exmet xanning jesidini altun dep atidi. chünki moghullar xanlarning jesetlirini izetlep” altun“dep ataydiken. hetta xanlar, hakimlarning buyruq nishane xetlirinimu” altun nishan“, ” altun destek“dep atayti. exmet xanning taghisi isen buqa xanning altun jesidimu bu jaygha qoyulghan bolup, ikki xanning qewrisi bir yerde idi. xoja shehbaz xojam wapat bolghanda, binni xoja ishaqi welilulla [117] uni ”xanlarning ayighida depne qilinglar“ dep emir qilghan iken. bu chaghda uning murit- muxlisliri ” xanning üstün teripide depne qilimizmu“dep sorighanda ” xoja shehbazning béshi xanning kökrigi bilen teng bolsun, chünki xanlarning hörmiti ziyade“digen iken. netijide xoja ishaqi welilullaning iltipati bilen xoja shehbazning qewrisi del mushu terzde yasalghan iken. exmet xandin on sekkiz oghul yadikar qaldi. chong oghli mensurxan bolup, qumuldin korlighiche bolghan jaylar uninggha te elluq idi. kichik oghli sultan se idxan bolsa kabulda babur shahning qéshida idi. bu birmunche adem bilen kélip enjanni ilkige élip, bu jayda üch yil hökümranliq qildi. andin kéyin yette sheherge barsaq obdan bolarmikin dep meslihet qiliship, doghlat, doxtiwi, barlas, joras qatarliq toqquz tebeqe urughidin töt ming neper namdar bahadur- merdaniler bilen kashigherge chüshti. bu chaghda emir xudaydadning newriliridin mirza ababekri kashigher we yette sheherge padisha bolghanlighigha qiriq sekkiz yil bolup qalghan mezgil idi. bular arisida öz- ara jeng qirghinchiliq bolup, axiri mirza ababekri barawerlik qilalmay qéchp bedexshan taghlrida yoq boldi. bu yette sheherning texti selteneti sultan se idxangha qarar tapti. mirza ababekrining yushurun we ashkare ghezne, yaraq- jabduq, chaharpay we baghu- waranliri heddidin ziyade tola idi. xelqqe qilghan zulum jebrisi buningdinmu dehshet idi. eger bir ademdin sella guna- eyip ötse u ademni öltürüp, barliq mal- mülkini gheznige alar idi. belki uning uruq- qayashilirini élip kélip ”séning urughungdin bu adem mundaq yaman ishlarni qildi“dep bir bana qoyup, bar- yoqini tamamen bulap alar idi. mirza ababekri padishadek zalim padisha ötkenligi toghrisida hichqandaq tarix kitawida melumat yoq idi. eger her kimning hewisi tughulup, mirza ababekrining ehwalini biley dise ” tarixi reshidi“ge nezer salghay. bu yette sheher del mushundaq weziyette sultan se id xangha qarar tapti. her qaysi sheherlerdiki, meyli aqsluq yaki bashqa sheherlik arzument ademlerni köchürüp aqsuda orunlashturdi we bu jayni awat qildi. shu seweptin aqsuning ademliri bir- biri bilen ittipaq emes. chünki ular yuqirqidek chachqun we parakende ademlerdin jem bolghan idi. sultan se idxan mirza ababekrining ghezne baylighini eskerlirige teqsim qilip berdi. hemme adem mal- dunyagha bihajet we biniyaz boldi. «tarixi reshidi» ning mu ellipi merhum mirza heyder koragani (xuda uning yatqan jayini nurluq qilsun) öz kitawida ” u chaghda men on alte yaki on yette yashlarda idim. pul we dunaygha anche hewisim yoq idi. shundaqtimu teqsimatta manga neq dunyadin bashqa yene on yette ming qoy tegdi, lékin mal- dunyagha hewisi bar ademlerge qanchilik tekkenligini we ghenimet mal hem oljining qanchilik köp ikenligini buningdin qiyas qilip bilgili bolidu“dep yazghan idi. sultan se idxan ( alla uning gunasini kechürgey!) musulmanlarning ajiz we xarap bolghanlighini bilip we eskerlirining mal- dunyagha bihajet bolghanlighinimu sézip, bu yette sheherning on yilliq baj- xirajitini puqralargha in am we éhsap qilip: ” on yilghiche puqralardin bir nerse almanglar, salmanglar, puqralarmu bermisun“ digen misli körülmigen we alemni qayil qildurdighan ita et yarlighini jakarlidi. besh yilghiche eskerlerning ehwali yaxshi ötken bolsimu, lékin kéyinche ular xarap we weyranchiliqqa yüzlendi, hetta ötne élip kün ötküzüshkimu mejbur boldi. shundaq qilip ular altinchi yilnimu ötküzdi. ular yurtta bir nime diyishke yol tapalmidi. xan bolsa yarlighidin yanmidi. axiri dölet erkanliri meslihetliship,”jahan pana, bu yette sheherge beqer (kala – t)yili kelgen iduq, hazir at yili kirip, biz kelgili on yil boldi. puqralardin baj- xirajet alsaq yarliq bolarmikin “ dep töt yilni tashlap, alte yilni on yil dep hisaplap xangha melum qildi. xan maqul bolup yarliq qildi. sheri etke muwapiq baj- xiraj aldi, yarliq- nishanlirighimu palani yili dep yazdi. puqralarmu shu yilni hisapqa aldi. bashqa sheherlerdin bu yette sheherning yil hisawi töt yil ewwel bolushidiki sewepmu del mushuningda, emma tarixtiki yilnamiliri oxshash. sultan se idxan yigirime ikki yil xanliq qildi. qiriq toqquz yéshida alemdin ötti. bu hijrining toqquz yüz ottuz toqquzinchi yili (miladi 1532 – 1533 – yili) bolup, yarkente depne qilindi. andin kéyin oghli abdulreshit xan textke chiqti. bu shija ette tengdishi yoq, saxawetlik we diyanete nahayti üstün bir padisha bolup, molla fazil, sha ir bolup, parische, türkche nezmilerni yaxshi éytar idi. muzika ilmide goyagi fisaghorus (pipa gorus – t) digen bir muqam ixtira qildi. buning dewride wilayet tereptin xoja muhemmet shérip buzrukwar [119] ( alla uning sirini pak we mubarek qilsun!) keldi. sultan abdulreshit xan bu zatqa irade we ishench baghlap, bir munche yaxshi ishlarni qildi, mirza heyder koragani binni mirza muhemmet hüseyin koragani ali derijilik abdulreshit xanning meshhur namigha béghishlap tarix yézip, uni «tarixi reshidi» dep atidi. abdulreshitxan qiriq toqquz yil ömür kördi. yigirime yette yil xanliq qildi. hijri yüz atmish toqquzinchi yili (miladi 1562 – 4562 – yili – t) wapat bolup, yarkentte depne qilindi. uningdin kéyn oghli abdulkérem xan textke olturdi. adaletlik bilen yultrarni awat qildi, zulumni yoq qildi. yaman ademlerni berbat qildi we ” abdulkérim adil“dep shöhret tapti. ottuz üch yil xanliq qildi. hijri minginchi yili (miladi 1561 - 1562 – yili _ t) wapat bolup, yarkentte depne qilindi. uning bir inisi sops sultan kashigherge hakim idi. yene bir inisi muhemmet sultan aqsugha hakim idi. buni aqsudiki yarkentke élip kélip xan köterdi. bu hem padisha, hem derwish kishi idi. xan bolup sekkizinchi yili wilayet teripidin murshitlikning heqiqiy warisi we layighi bolghan xoja ishaq binni mexdum ezzm ( alla uning sirini pak we mubarek qilsun!) keldi. muhemmet sultan buninggha iradet we ishench baghlap, nurghun yaxshi ishlarni peyda qildi. tepsili bayan qilsaq sözimiz meqset tereptin yiraqlaydu. muhemmet sultan yetmish yil ömür kördi. on sekkiz yil xanliq qildi. andin oghli ziya ididin exmet xanliqqa olturdi. üch yildin kéyin öz ademliri barchuqda (maralbéshida – t)shéhit qildi. we ” xan shéhit“dep meshhur boldi. andin kéyin oghli abdulletip sultanni xan qildi. u on ikki yil xanliq qildi. yigirime alte yéshida wapat boldi. andin kéyin polat xan, mehmut xanlar öz ehwali boyiche xan bolup, öz- ara majralarni bashlidi. elqisse, mundin kéyin abdulreshit xanning toqquzinchi oghli abdulrehim xan mensur xanning desturi boyiche qumuldin korlighiche bolghan jaylargha xan idi. merkur abdulrehim xanning birinchi oghli abdulxangha xanliq tégip texti seltenetke ige boldi. bu chaghda tarix hijri ming qiriq sekkizinchi yili (miladi 1638 – 1639- yili – t) bolup, u ottuz ikki yil aba i- ejdatlirining paytextide olturdi. abdullaxan shija et- baturluqta tengdashsiz, himmet we saxawtte keng qolluq padisha idi. lékin yene rehimsiz, zalim, peyli yaman, jahil, adawetchi, gumanxor adem idi. u burunqi xanlardin qalghan ishenchlik, yaxshi niyetlik, döletxwar begzade we mirzilar hetta özige bash ekkenlerdimu gumanlinip, ularni yurtidin qoghldi. bezilirini öltürdi. hetta öz inisi isma il sultlan, ibrahim sultanlarnimu qoghlidi. bir inisini öltüwetti. hichqandaq ademge ishenmidi. belki öz perzentliridinmu gumanlandi. perzentlirimu dadisidin xatirjem bolalmidi. qisqisi, yultrargha qizghizlarni hakim qildi. qoy sari biyini kashigherge hakim qildi. oljatar biyini aqsugha hakim qildi. xojayar biyini kuchargha, alte qurutqa biyini uchturpangha, chiriki (chirikchi) biyini bügürge, alla yar biyini binni satim biyini xotenge hakim qildi. mensepning tolisini qirghizlarghar berdi. axiri qirghizlar we yultrardinmu guman qildi. naheq qanlarni tökkech, özidin xatirjem bolalmay, ilajisiz mekke muezzemge barimen dep widaliship yolgha rawan boldi. yurtni oghli yolbas xangha tapshurdi. bu waqitta tarix hijrining bir ming sekseninchi yili (miladi 1669- 1670 – yili –t) moghuliye paytexti yolbas xangha te elluq tapti. bir nechche yildin kéyin bumu bir terep boldi. andin kéyin emekliri isma il xan binni abdulrehim xan textte bolturdi. puqralarning üstige adalet nurini chachti. hemme puqra xatirjem bolup, yüksek turmushqa ige boldi. bu xanning zamanida wilayet teripidin mexdumi ezemning perzenti we newrisi xoja yüüp xojam we uning oghli xoja hidayitulla (meshhur isimliri xoja afaq) qatarliq ikki adem kashghirege keldi. [120] isma il xan xoja yüsüp xojamgha inawet we irade baghlidi. bir bana bilen seyidler arisida we muritler ichide, yultrar ottursida qarimu- qarishliq we jidel- majralar peyda boldi. chünki, janabi seyid mexdumi ezem, ismi shéripliri xoja muhemmet xojeki ( alla uning sirini pak we mubarek qilsun!)din rokin teriqette töt oghul yadikar qalghan idi. bular xoja kalan, xoja muhemmet imin we xoja dosti, xoja ishaqlardin ibaret. xoja ishaqning aniis esli kashigherning etiwarliq olughliridin bolghan sultan satuq bughraxan ghazining ewladidin idi we mexdumi ezemning xotunliri ichide eng kichigi bolup, fazil we kamaliti ziyade ayal idi. bu yette sheher ziminigha aldi bilen ishaqi welyulla qedem teshrip qilghan idi. bu chaghda muhemmet xan textide turghan mezgil idi. u xoja ishaqqa murit- muxlis bolup, mertiwe- kamalet hasil qildi. shunglashqa uning yurt- puqralirimu xoja ishaqqa murit- muxlis bolup kelgen idi. xoja ishaqtin kéyin ishaqning newriliri xoja shu eyyup xoja we daniyal xojamgha murit- muxlis bolghan zamanlarda, xanliq nöwiti isma il xangha kelgen idi. bu künlerde wilayet tereptin muhemmet imin xojamning perzentliri xoja yüsüp xojam, newrsi xoja afaq ikkisi kashigherge keldi. isma il xan: ”xoja shu eyyup bilen xoja daniyal ikki pirzademiz bolsa téxi yash we kichik, xoja yüsüp xojamning yéshi chong iken, hemmiliri bir derexning shéxi we miwisi ikensiler“dep xoja yüsüp xojamgha inawet qildi. mezkur ikki xoqa zadiler: ” ey xan ata- bowilirimizdin tartip bizning ata- bowilirimizgha murit- muxlis bolup kelgen ikenla. emdi bizni tashlap xoja yüsüp aghimizgha inawet qipla“dep xapa bolup xangha erz qildi. xan didiki: ”pir zadilirimizning köngli renjimesmikin dep xiyal qilghan ikenmen, hilimu özliri bizge bash, hemmimizge erwahi hezretlirige (hezretlirining rohlirigha – t) yüzlinip, tewejju qilsaq ( istixare qilip baqsaq – t), uningdin qandaq ijazet bolsa shuninggha qarap ish tutsaq“ dep purset ijazet berdi. kéchisi isma il xan chüsh kördi. chüshide bir chong töge ikki taylaqni qoghlaptu. mezkur ikki taylaq ushtutut arqigha yénip bughra töge bilen élishiptu. axiri töge özini chetke aptu. netijide isma il xan oyghinip kétiptu. xoja yüsüp bu jayda turushni munasip körmey, oghlini élip kashigherge rawan boldi we uzun ötmey uning rohi qushliri alem baqigha uchup ketti, kashighirede depne qilindi. xoja afaqmu bu jayda turalmay seperni ixtiyar qilip ili shehirige ketti. bu chaghda ili shehiride joras neslidin bolan qun teyji [121] digen bir munapiq qalmaq barliq qalmaqlargha, hetta xaqani chinining bezi rayunliridin türkistanghiche bolghan jaylarni öz hökümini bilen qilatti we töre digen nam bilen xuddi xan we padishalargha oxshash musteqil hökümranliq qilatti. u yette sheherni qolgha kirgüzüsh üchün her da im chishlirini bülep, ishtihasini toghrlap turmaqta idi. del mushundaq weziyette xoja afaq qun teyjige özini tashlap: ” manga chérik bersingiz, alte sheherni sizge tewe qilip ilkingizge ötküzsem“digen mezmunda erz qildi. qun teyji nahayti xoshal bolup bir munche chérik qoshti. afaq xoja qalmaq qun teyji mushirik (xudagha shériklik qilghuchi – t) ning muddi a we yardimi arqisida, yette sheherni qolgha kigüzüp, isma il xanni a ile tawabi atliri bilen qoshup iligha köchürüp chiqti. bu hijrining bir ming yigirime ikkinchi yili (miladi 1613 – yili ) idi [122]. afaq xoja bu sheherge ige bolup hökümranliq qildi. qalmaqlardin ghaldan sirin [123] digen bir kishigimu chong mensep bérip, yene bir qanche qalmaqni yar we hemdem qilip, yette sheher ishliridin xewer alidighan qildi. qalghan qalmaqlar bolsa iligha yanidighan boldi. bular quruq yénishni munasip körmey, yurt- yultrardin böz- xam yighdurup, qalmaqlargha ehwalining yétishiche teqdim we in am qildi. lékin bu chaghlarda yette sheherde pul yoq idi. pulning ornida böz- xamni ishlitetti. qalmaqlar her yili bundaq böz- xamni teme qilatti. bermey bolmayti. bu séliq- tölemlerning miqdari yildin- yilgha köpeydi. u zamanda mundaq yaman we nalayiq mejburiyetler musulmanlarning zimmisige chüshetti. ey eziz yarenler! u zamanning seyid pishiwaliri we bashlamchiliri öz hökümranlighi üchün disnsiz- müshiriklarning xizmitini lazim tutup, islam padishaliri we musulmanlarning üstige kapirlarni olturghuzghandin bashqa, yene zulum, qebih ishlarni peyda qilip, musulmanlarning pul we mal- dunyasini kapirlargha élip bérip, besh künlük dunyagha meghrur bolup ötüptu. bu zamanning qarachuq awam begliri, tongchi- tilmach emeldarlirini yamen dep shek- shikayetke qandaqmu éghiz achqili bolsun. xudawendekérim ularning insap we diyanetlirini pakiz we ziyade qilghay, amin! sözning hasili shuki, bundaq yaman nalayiq ishlar ta hijri bir ming ikki yüz seksen birinchi yilighiche (miladi 1864 – 1865- yilghiche – t), yeni rashidin xojam zamanighiche baqi we jari bolup keldi. xoja afaq bir nechche yil höküm sürüp alemdin ötti. andin oghli xoja exmet xojam uning ornigha dessep hökümran boldi. bu zamanda isma il xanning inisi muhemmet imin xan bash kötirip, xoja exmet xoja bilen ittipaq bolup, qun teyjining ita itidin chiqip hökümran boldi. bu chaghda qon teyji chérik ewetip, bu yette sheherni ikkinchi qétim qolgha kirgüzdi. xoja exmet xojamni ilgha élip chiqip ketti. muhemet imin xanmu bu jayda turalmay özini alay terepke aldi we bu jaydiki qirghizlar uni shahadetlikke yetküzdi. buningdin kéyin bu yette sheher hökümiti xoja ishaqi weliyullaning newrisi xoja daniyal xojamgha tapshuruldi. bu qalmaqlar bilen birliship yurt soraydighan boldi. xoja daniyal xojam alemdin ötkendin kéyin oghli xoja abdulla xojam textte olturdi. bu xojamning dewride tola obdanliq boldi. bu chaghda «séyer shirif [124]» xoja abdulla xojamning tiligha terjime qilindi. andin kéyin uning oghli xoja yaqup xojam textte olturi. we ”xoja jahan“digen leqem bilen ataldi. yene bir inisi xoja yüsüp xojam kashigherge hakim boldi. yene bir inisi xoja xamush xojam aqsugha hakim idi. xoja ebeydulla xojam xotende idi. qalmaqlar her qaysi xojamning birdin oghullirini ilida barimtay qilip saqlar idi. xojamlar her yilda bir nöwet yaki ikki nöwet tartuq- hedislerni élip iligha chiqip, mezkur törege tazim salamlarni qilip körünüp bérip, jawap bolghanda yétip kélip, her qaysisi öz jay- makanlirida turatti. xoja yüsüp xojam uchuq kéngeshlik, taza tedbirlik kishi idi. tola sogha- salamlar bilen iligha chiqip, qun teyjining neziridin ötüp, hile- tedbirler bilen xojazadilerni ajirtiwélip, nahayti téz sür et bilen yurtigha rawan boldi. muzat dawinigha yétip kelgende, töre pushayman qilip, yarlighidin yénip, xojalarni yandurup kelsen dep kishi mangdurghan iken. xojalarmu bu kelgen ademlerge boy sunmay, dawanni mehkem étip, aqsugha kélip, ötken weqelerni sheher- sheherlerge xewer qilip, ”her biringlar bir shehiringlardiki qalmaq nijislarni bu pak zimindin yiraq qilip, gedenlirige islam qilichining tighini ayimay urunglar“dep xet ewetti. xet yétip barghan haman hemme qara xanlarni tawabi atliri bilen yoq qiliptu. u zamanda qalmaqlarni ”qara xan“, musulmanlarni ” aq xan“dep ataydiken. shuning bilen bu sheherlerdiki kapirlarni yoq qilip, emir ita itidin chiqip, islam shéripini yéngiwashtin ashkare qildi. qun teyji özini rastinla intiqam alghiche yoqluq xelwetxanisidin makan tutti. qun teyjining ornigha oghli dabaji töre boldi. uning kichik xotunidin bir oghli bar idi. buning jama et we el- ulisi köp idi. u kichik oghlini töre qilmaqchi bolup turghanda, tosttin jidel- majra peyda boldi. dölet erkanlirimu ikki pirqe bolup, qalmaqlar ichide jidel- majra bashlandi. ularning ichide amursana namliq bir shöhretlik bir qalmaq bahadur bar idi. u waqini ghenimet bilip, xaqani chinning mitige bérip xaqangha :”moghulistan yurtini ulugh xangha tewe qilip bersem , manga chérik yardem bérilse“dep erz qilghanda, xaqan xoshal bolup chérik qoshti. u ili chégirsigha yétip keldi. dabaji buninggha barawerlik qilalmay, imkaniyetnng bériche gheznilirini élip, bir nechche tuzini yigen ishenchilik adimini hemra qilip qéchip ketti. u nege bérishni bilmey, axir burun qun teyji teripidin üchturpangha hakim qilip belgilengen xojesi bék digen bir mötiwer kishidin wapa we ümit izdep üchturpangha keldi. xojesi bék istiqbalgha chiqip izzet we hörmetlerdin kéyin öz ordisigha chüshürdi. uning üch adimini her bir jaygha tarqitip orunlashturup, yaxshi ziyapetlerni ötküzdi. xojesi békning hile- tedbiri ziyade kishi idi. töreni ordisigha baghlap aldi we ademlirini chüshken jaylirida baghlap, uning ghezne bayliqlirigha ige boldi. bu chaghda iligha xitay chérigi kelgenligi anglanghan idi. u bu kapir nijisini kelmekchi kapir napakqa sogha qilip élip barsam, mundinmu yaxshi ish bolamdu dep qarar qilip, dabachini özi bille élip yolgha rawan boldi. u tikeske yétip barghanda xitay chérigining ulughi bilen körüshti we weqeni bir- birlep bayan qildi. xitay chérigining ulughi ” ey xojesi bék, bu töreler ulugh xanning chong düshmini idi. yaxshi waqtida élip kélipsiz, emdi özingiz ulugh xanning xizmitige élip bérip, özingizni meluq qilip yanghaysiz“dep alahide erz yézip bérip adem qoshup béyjinggha mangdurdi. ulugh xan xojesi békning bu xizmiti könglige yaqqanlighi üchün, uni wangliq mensiwi bilen juldur- jasaq qilip yarliq qildi. nezm: tuttiler dabachisini tartiq qilip qiliban xojesi, andaq ish qilghangha mundin kéyin kérekdur juldusi. andin kéyin xojesi békning oghli qadir bégim wangliq mensipige ötti. chin xaqani aldida jungtang wezirliri qataridin orun aldi. andin kéyin oghli abdulmöminbék, yene meshhur isimliri kuchi bék wangliq mensiwige yetti. bu xannng oghli bilen epyünge muptila bolup nalayi ishlarni peyda qilghanlighi üchün, ulugh xan xapa bolup wanglighini bikar qilip, heqqini gheznige saldi. we ”li qayta“(li fayuen – t) tapshurdi. shundaqla qedimdin buyanqi ”li wayen“(li penyuen – t) qa idisi we resmiyetliri boyiche xojesi wangning wanglighini töt hesse qilip, üch hesse wangliq heqqinimu ghezinide qoyup, bir hessini ömekzadiliri abdulrehman bégimge yarliq qilghan iken. abdulrehman bégim wangliq mensiwige ulanghandin kéyin, yarkentni sorap ötüptu. tola yaxshi ishlarni berpa qiliptu. bu kishining eqide- ixlasliri pakiz, in am we éhsanliri ziyade idi. bir qétim teriqet ehlining ghewsiye [125] furuhidiki bir ishangha bir qétimdila bir yüz yüen yambu we nezir- hediye bergen iken. bashqilarning neqil qilishiche, yarkentke hakim bolghan chaghda bir katta soraq ishi bolup, hemme xan, ambal we mensepdar xitaylar, bék, axunlar yamulgha yighilip turghan iken. bu künlerde hawa nahayti soghaq mewsumi bolup, aptap delwe burchida turghan we qishning shiddetlik shiwirghanliri, behmen (shemsiyet 11- ay – t) éyidiki qattiq shamallar qozghalghan bir mezgil idi. mezkur xan, amballar soraq ornigha chiqalmay, hayal bolup turghan bir halette, eslide haman medirisdin chiqmay ilim öginish bille shughullinip, shé iriyetchilikte zéhni- idreklirini oynitip, ghezel- naxshilarni peyda qilip yürgen muhemmet niyaz axunum digen bir kishi bu soraqni tamasha qilip köngül échish üchün kelgen idi. buni- bu kishini wang bégim körüp chaqirtip : ”siz mediriste yatqan talip bolsingiz, bundaq yerge nime üchün chiqtingiz“dep siyasetke aldi we zangliq qilghan ahang bilen yumshaqqine qilip, ” sizni obdan shé ir éytidu dep anglidim, qéni bu soghaq toghrliq bir nerse disingiz“ dep mihriban bolghanda, u hich hayal qilmayla bu nezmini oqudi: muzladi keshmi qolida kangkire kangda xtay, békke titrek chüshti axun muzladi, gah tongladi. u bu uslupta on nechche béytni keyni- keynidin toxtatmay éytqen iken. bék nahayti xosh bolup, tehsin- aprin oqup ”méning étimni mindüraüp qoyunglar“dep étini in am qiliptu. atning üstidiki iger- jabduq, jügen- noxta we yopuq- qushqun qatarliqlar nahayti toluq bolup, wangliq jerek- mertiwisige layiq idi. sha ir atni minip medrisige kirip at we iger- jabduqlirini qimmitige sétip, yene ilim bilen shughullanghan iken. dimek, wang bégimning bu xil yaxshi süpetliri we nami- nishanliri heqqidiki medihiyiler tola idi. abdulrehman wang bégimdin kéyin muhemmet éziz bégim wangliq mensiwige yétip, xotenni sorap ötüptu. yuqirida bayan qilinghan molla muhemmet niyaz axunum ( alla uninggha rehmet qilsun!«tarixi reshidi»ni bu wang bégimning namigha béghishlap türki tiligha terjime qilip, nurghun leqem we süpetlerni bayan qiliptu. bu wang bégimdin ikki oghul yadikdar qaldi. bular muhemmet imin bégim we abdulwahap bégimler idi. muhemmet abdulwahap wangliq mensiwige ötti. oghli yoq bolghanliqtin abdulwahap xan bégimning oghli abdulqadir bégimge wangliq mensiwi yetti. buning meshhur isimliri wang ghojamdur. elqisse, amursana xaqani chinning muddi a we yardimi astida ili tewesini qolgha kirgüzdi. xaqan mensepdarliri qalmaqistan yultririning herbi we memuriy hökümranlighini tamamen amursananing ixtiyarigha tapshurdi. jümlidin bu yette sheherni qolgha kirgüzüsh tereddutigha kirishti. ilida xoja afaq ewaladidin xoja burhanidin digen bir seyid kishi bar idi we aq taghliqlarning ulugh pishiwasi idi. aq taghliqlar tayipisi xoja ishaqning newriliri we te eddisidin azar yigenligini unutmighan idi. shunglashqa amursana qatarliqlar ”seyid burhanidinni bash qilip, yette sheherge ewetsek, bu jay asan qolgha chüshemdikin“dep meslihet qiliship, uni nurghun qoshun bilen yolgha saldi. bu aqsugha kélishi bilenla aq taghliqlar istiqbalgha chiqip, aqsuni ötünüp berdi. bular bu jaydin ötüp üchturpanni igelldi.

Xoja yüsüp xojam bu ehwalni oylap, kashigherdiki oghli xoja sidiq xojamni bash qilip leshker mangdurdi. Üchturpanda tola jengge- jidel bldi. Aqiwet islam chérigi öz ichidin parakende bolup, kashigherge qarap mangdi. Xoja yüsüp bitap idi. Leshker yétip barghiche uning rohi tuti qushliri bu tar qepezdin alemni balagha (üsüntiki alemge – t) perwaz qildi. Kapirlar ularning keynidin bérip kashigherni aldi. Andin kéyin yarkent üstige bardi. Bu jayda bir qanche qétim ghelbe we meghlubiyetler yüz berdi. Axiri xoja jahan xojam urushta özini chetke aldi. Arqisin adem ewetip tutup kélip, te'elluq tawab'atliri bilen qoshup shahadetlikke yetküzdi. Bu tetür mangdighan pelek cherxi xoja is'haqi weliyullaning ewladigha qandaq hadise- weqelerni keltürgenligini bayan qilishqa ikki tilliq qelem we eqil ajizliq qilidu. Andin kéyin xotennimu özige tewe qildi. Hijri bir ming ikki yüz ellik ikkinchi yili (miladi 1836- 1837- yili –t)bu alte sheher hökümitini burhanidin xojamgha tapshurdi. [126]. Xitay we qalmaq chérikliri öz makan menzilige qaytip, az qisimi qalidighan boldi. Ilidiki xitay chériklirimu öz yurtigha yénip, bir qisimi toxtaydighan boldi. Shuning bilen yurtta tinchiliq weziyet peyda boldi. Bu chaghda amursananing dimighini dölet we hökümetke bolghan ghoruri buzup, yaxshiliq qilghan'gha shükri qilmay, ilidiki béyjing ehlini tamamen yoq qilip, öz aldigha töre bolup hökümni jari qildi. Bu xewerni alte sheherdiki burhanidin xojam anglap, ita'et belwéghini nisyan (ötünüsh –t)tekchisige élip qoyup, musteqil padisha bolup, baghlan'ghan ita'et yipini leqep qoydi. Yarliq we permanlarghimu bu leqepni yazdi. Feghfurchisini bu ehwalarni anglap, ikkinchi qétim chérin mangdurushqa yarliq qildi. Chérikler ili tewesige kélip amursana bilen qattiq jenglerni qildi. Amursana barawerlik qilalmay, sinbiriye digen jaygha özini aldi we mushu terepte halaketke uchurdi. Xaqani chin bilen mongghul- qalmaqlar ottursida, qedimdin buyanlar jeng- jideller we adawetler bolup turatti. Xaqani chin ili ehlini qirghinchiliqqa saldi. Bir munche adem jénini saqlash üchün qipchaq, qirghizlar ichige ketti. Ilini serenjam qilghandin kéyin, ikki ming chérikni kuchargha mangdurdi. Bu chaghda xan xojam padisha kashigher, yarkent, xotendin on ming leshker raslap, aqsu arqiliq kuchargha kélip, béyjing ehlining aldigha bérip yolini tosap turghan idi. Ushtumtutla ilidin ikki ming leshker kélip qaldi. Arida qattiq jeng- muharibiler boldi. Béyjing ehli az bolghanlighi üchün barawerlik qilalmay turghan peytte, on ming xaqani chérigi turpan yoli arqiliq kuchargha yétip keldi. Tola muhariye- jengler bolup, bular axiri ghalip keldi. Islam chérigi ziyan'gha uchrap, burhanidin xan xojam padisha barawerlik qilalmay, muqur yoli we janggal ichi bilen yarkentke qarap qachti. Béyjing ehli kucharni igellep, köp ademni halak qildi. Andin ötüp aqsuni qolgha kirgüzüp, nahayti téz sür'et bilen yarkentke bardi. Xan xojam padisha tola urush- jenglerni qilip, yene barawerlik qilalmay, xoten terepke qachti. Kapirlar xoten'ge bardi. Xan xojam padisha bu yerdimu barawerlik qilalmay bedexshan terepke yüzlendi. Xitay leshkirining ulughi buningdin xewer tépip bedexshan ulughigha xet yazdi. Bir nechche nesli yaman eski adem xan xojam padishaning béshini késip élip kélip mensepdarlargha tapshurdi. Bu mensepdarlar uni tömür qepezge sulap, béyjingdiki xanning aldigha bardi we sheher- sheherlerge ewetip, kishlerge seyir- tamasha qildurup namini chiqardi. Bu yette sheherni serenjan qilghandin kéyin, yette sheherde qiriq ming chérik turghuzushqa höküm qildi. Lékin ilini igelligen chaghda bir milyundin artuq ademni halaketke giriptar qilghan idi. Nurghun adem terep- terepke qéchip, ili etirapida adem guruhi az qalghan idi. Shunglashqa, alte sheherdin adem köchürüp kélip ilida orunlashti. Bu tayipiler her qaysi sheher we kentlerdin élip bérilghanlighi üchün,”taranchi“digen nam bilen meshhur boldi we bu ademlermu kupaye qilmay, béyjing tereptin nurghun adem köchürüp kélip bu jaylargha orunlashturdi. Yene shuni körstip ötüsh kérekki, bu qétimqi parakendichiliktin kéyin, ili xelqi xaqani chinning emir ita'itidin chiqqan chaghda, ili ziminini urusiye béswalghan idi. Béyjing ehli yétip kelgende, ili ademliri qorqup, özini urusiye himayitige tashlap, tamamen orus ichige köchürüp ketti. Ili zimini xali qaldi. Shunglashqa, alte sheher ademliri, bolupmu kashigher ehli öz ixtiyari bilen köchüp bérip, tériqchiliq qilip, bu jayni yene awat qildi. Ey zamane ehli! bu zamane ehlinip pé'il- etiwarlirigha sinaq közünglar bilen qarap körünglerki, gerche hemme musulman bir din we bir mez'hepte bolsimu, lékin ular ikki pirqe, hetta bir qanche tayipilerge bölünüp, bir- birige heset- adawet qiliship, bir tayipe bir seyidke inawet- ita'et qilishp, yene bir seyidke inkar we adawet körsitip, ”qara taghliq“dep at qoyup, özlirini halaket zalaletke sélip, ittipaqsizliq qilip, bu yurtlarni we yurt ademlirini qalmaqqa yaki xitaygha tewe qilip bériptu. Hetta bundaq eqide we nalayiq ishlarni özige layiq we munasip körüp, bu ishlarning yaman we shumlighini ayrip alalmaptu, belki bu jahil , wapasiz we mekkar sopilar özining bu qilghan ishliridin haya yaki nomusmu qilmaptu. Lékin bezi mexdumzadilerning esli teb'itide bir- birige bolghan düshmenlik yaki adawet yoq idi. Bu ishlar ularning xam we eqli kem murit- muxlislirining shumlighidin peyda bolghan bolsa kérek. Shunglashqa bu saghlam nesepilik zatlarning hemmisinila oxshash körüp, adawet we öchmenlik qilmasliq lazim. Munapiqliq qilmighanlarnimu munapiqliq qildi dep éghiz échish, elwette toghra bolmayla qalmastin, belki kishini allaning azawigha giriptar qilidu. «Hedis shérip» dimu ”étiqadimizning buzulushidin xudadin pana tileymiz.“Digen söz bar. Afaq xojam ewaladidin burhanidn xojam shahadetlikke yetküzülgendin kéyin, uning perzenti xoja salix xojam yeni bezilerning melumati boyiche, u yene samsaq xojam dep atalghan bolup, bu kishi ferghane wilayitige qéchip ketken idi. Bu dadisining qisas- intiqamini tama qilip, nechche qétim kashigherge keldi, lékin muradigha yételmey yandi. Buning perzenti xoja jahan'gir xan törem bir nime qilip muradigha yetti. Buning zikiri kéyin kelgüsidur. Bu chaghda eger enjan tereptin xojamlar kelse , aq taghliqlarning jahan aptiwi chiqqandek bolup, xoshal- xoram bolup kétetti. Qara taghliqlar bolsa béyjingdiki xojamlargha nezir- hediye ewetip medet tileyti. Bu xojamlardin kök chay tewerük qilip sogha- xalta kéletti. Bularni buni tewwerük chay dep nahayti eziz- étiwar bilen qarayti. Bu weqelerni kéyin yene üchturpan zikiride bayan qilimiz insha alla (alla bolsa sewr qilghuchilargha yéqindur!) dimek, aq taghliq ehli bilen qara taghliq ehli ta bu zamandimu bir- birige qarishi idi. Bu tayipiler kashigherde nahayti köp, her ikki tayipining étiqadi xata we bihödidur. Nezm: Shüküülla farix oldum men qara, aq taghidin, Ne üchünkin miwe yepdurmen sheri'et baghidin. Elqisse, xanlarning dölet chirighi öchken, qalmaqlarning yardimi astida xojamlarning dölet chirighi yan'ghan zamandin bashlap, bu xojamlar bezide teriqetning zikiri we pikir yoli bilen ibadet qilip, alladin medet tileshke shughullansa, bezide eyshi- ishret, neghme- nawa we chay bilen bezme qilip,nepisperwerlip, shughullinip ketkenliri üchün, gheywet- shikayetchi suxenchiler we ichidin yaman sheytan süpetlik ademler ulargha yéqinliship, özini nahayti ixlasliq körsitip, tashqirgha chiqish bilenla her biri xuddi ach böre sheklige kirip, böre qoygha chapqandek, puqralarning mal- mülkige , hetta ularning jan- imanigha qattiq zulum sélishqa bashlidi. Bu tayipiler”ushshaq“dep ataldi. Ata- babaliridin tartip jeynamazdin qopmay sejide- ibadet bilen ömür ötküzüp kelgen xojamlarmu yurtdarliq ishidin we siyaset rewishidin xewersiz idi. Shunglashqa, puqralarning ehwali xarap we weyranchiliqqa yüzlendi. Hetta ular öy- makanlirida aram alalmay we turalmay janggal- jezirlerge qéchip kétip kün ötküzdighan derijige yetti. Kéchiliri mexpi öylirige kélip, tapqanlirini ghiza- tamaq qilip yep, qazan-tawaqlirini saqliyalmay, bulaq we chongqur yerlerge tashlap, esla kishige körünmey jénini saqlaydighan boldi. Yurdarliq ishliridin taqetliri taq bolup, chidashqimu hich derman qalmidi. Del mushundaq bir weziyette, bir nechche yiraqni körgüchi hem ilgiri dewr sürüp dölet- mensep tutup, kéyinche xar we bi étiwar bolup, puqraliq kochisigha kirip qalghan we addiy xelq qataridin töwen hem qedirsiz orun alghan bezi qedimqi beglerning ewladi öz- ara meslihet qiliship,”qedimdin buyan yurt sorap kelgen xanlar bulung- pushqaqlargha olturdighan boldi. Bulung- pushqaqlarda olturup kelgenler bolsa xan boldi. Puqralar heyran we sersan boldi. Eng yaxshi meslihet shuki, bir nechche kishi xaqanning xizmitige barsaq, erzmizni éytip chérik telep qilsaq, eger chérik berse, biz shu iqlimgha tewe bolup, yiraq- yéqin düshmenlerdin qutulsaq. Taki bir iqlimgha tewe bolmay turup yurtimiz awat, bala- perzentlirimiz tinch- aman bolalmaydiken“ dep qarar toxtitip, alte yaki yette jan kishi kipishlini tetür kiyip yolgha rawan boldi. Bir nechche waqittin kéyin qawawullargha uchrashti. Qawawulchilar ularni bir qaradin yene bir qaragha élip bérip, feghfurchin xaqan bilen körüshti. Xaqan ularning erzini maqul körüp, nurghun chérik qoshup berdi. Ular kelgendin kéyin bu yette sheher jeng- jidelsizla xaqani chinning emir- ita'itige kirdi. Xaqani chin bu alte jan kishining her birige wang, gung, beyli qatarliq chong menseplerni juldur- jasaq qilip, her birining xizmitige bir nechche öylük adem teynlep, her yili gheznidin kümüsh, wezipe- ma'ash béridighan bolup, her biirni her qaysi sheherge hakim qilip toxtatti. Ilgiri xaqan bu zimin'gha muqim hömranliq qilghan chaghda, bu yette sheherning hakimlighi mezkur beglerning ejatliridin bashqa ademlerge nahayti kemdin- kemdin nsip bolatti. Bu döletke ulan'ghan alte jan kishining biri mirza hdi beysi bék iken. Buning weqe- xewerliri yuqirida bayan qilindi. Yene biri chérikchi bék bolup, bu kishigimu beysilik nésip bolghan iken. Uning sétiwaldi bék we aq bék dep ikki oghli bar idi. Sétiwaldi békke beysilik mensiwi yétip, yarkentni sorap ötti. Andin oghli muhemmet abdulla bék beysilikke yétip, aqsu we yarkentni sorap ötüptu. Buning newrisi muhemmet musa beysi bék aqsu ziminidiki aqyar digen jayda turidu we aba'i- ejdatlirining meniswini tépip alalmay yürüptu. Aq bék iligha hakim bolup, aqsu, yarkent qatarliq jaylarghimu hakim bolup sorap ötüptu. Andin oghli muhemmet yüsüp bégim aldi bilen iligha, andin yarkentke we axirida sayramgha hakim bolup dunyadin ötüptu. Oghli muhemmet abdulla bék ishik aghaliq mensiwi bilen ötti. Buning ewladi köp. Dölet- mensepke érishkenlerning yene biri bayliq gaday muhemmet gung iken. Bu aldida kashigherni, andin üchurpanni sorap alemdin ötüptu. Oghli ibrahim bék hem inisi muhemmet musa békke ötüptu. Andin oghli muhemmet talip bék gungluq mensiwige yéitp shehyar (shayar – t)ni sorap ötti. Andin oghli ehmet bék gung boldi, andin oghli muhemmet sidiq bégim gungluq mensiwide izzet we hörmetlerge sazawer boldi. Qalghanlirining ewladi we nam- nesepliri roshen melum bolmighanliqtin, bu jayda bayan qilinmidi. Xaqan bu alte jan begning süritini qildurup, ushshaq talda bir katta butxan bina qildurup, ularnng süretlirini qoydurup, ” bu beglerni yette sheherning igisi terbiyigerdari we saqlighuchisi qilip mensep berdim. Mundin kéyin yette sheherge ötken mensepdarlar bu beglerni yoqlap ötsun“ dep yarliq qilghan iken – aghizigha tash sapal tupraq tolsun! ta islam bolghiche bu zatlar béyjing tereptin her qandaq mensepdar yaki sodigerler meymeychiler qeghezlerni köydürüp we nechche qétim bash urup ötidiken. Bu butxanini ”ulugh öy“dep ataydiken. Bu butxanini beglerning ewaldimu” bizler ulugh öy ademlirining ewladidin bolimiz “ dep pexirlinip maxtinidiken. Islam échilghandin kéyin bu butxanilar buzuldi. Begler yene puqraliq kochisigha kirip qaldi. On töt yildin kéyin yene xaqani ehli ata yurtlirigha yene malik we sahip boldi. Feghfurchindin ”ménng ata- bowilirimgha xizmet qilip kelgen ademler bar idi. Bularning sözi yaki ewlatliri barmu, buni sorap tekshürüp bilindürülsun“dep yarliq keldi. Bu beglerning ewladimu burunqi xanlar bergen yarliq, höjjet we asas xetlerni saqlighan iken. Bular bu höjjetlerni melum qilip, taba'i- ejdatliriidin miras qalghan menseplerni tapti. Gerche ular yene nechche ushti we nechche yüz yillarghiche ulugh xan'gha birer xizmet qilghanlighi melum bolsimu, lékin xanlar teripidin burun belgilen'gen ma'ashlirini her yili élip turidiken. Her üch yilda bir qétim xanning xizmitige bérp, tazim- éhtiramlarni beja keltürüp turidiken. Ularning perzent- newrilirimu esiridin boyan tinch- aman we xatirjemlik bilen belgilen'gen ma'ashlirini élip ”tarxan“liq dölet- izziti bilen yatidiken. Feghfurchinning ulugh we kattilighini shuningdin qiyas qilsh lazim iken. Bir qétim qilin'ghan xizmet bilanla bundaq mensep we menpe'etke yetkili bolar idi. Ey malikul mülük! padishaliq heqqilighi sanga xasdur. Heqiqi padisha peqet sendursen. Bu bendiliringning ellik- atmish yil ichide qilghan bendichilik xizmitini ulugh dergahingda bir qétim bolsimu qubul eylep, puqraliq jennitingdin orun bérip, jamalingni körüsh döliti hasil qilip, ularning gunahigha bashtin- axir epu- qelimingni sürseng, bu séning qudretlik we yétishken küchüng aldida hichqanche ejep emes. Sen bendiliringge méhrbanliq we shepqetlik keltüreleysen, ulughluq qilalaysen. Ey rehim qilghuchilarning rehimlikregi we ulughlarning ulughraghi, ya errehime er rahman, amin! Xoja jahan'gir xan töremning bu yette sheherge istila tapqan weqeliri, muhemmet eli xanning kashigherge kélishi, kashigherning pethi bolushi, nurghun qara chérikler kélip ikkinchi qétim yette sheherni igellishi, jahan'gir xan töremni tutup béyjinggha élip mangghini we köp musulmanlarni olja- esir qilip, xitay memilkitige élip ketkini, muhemmet eli xan (alla uning gunahini kechürgey!) elchi ewetip esir chüshken musulmanlarni feghfurchindin Tilep élishi qatarliq weqelerning söz – bayani Riwayet asar (riwayetlerdin eser yazghuchilar - t)we naqilan exbar (neqil qilip xewer bergüchiler – t) lerning keyni- keynidin bergen riwayet we xewerliridin mundaq melum we mezmun boldiki, tarix hijri bir ming ikki yüz otuz toqquzinchi yili (miladi 1823 – 1834- yili) muhemmet ali xan binni ömer xan binni shir eli xan (alla uning gunalirini kechürüp rehim qilghay!) qoqent wilayiti we ferghane ahalilirigha hökümran bolup olturdi. Tarix hijri bir ming ikki yüz qiriq tötinchi yili (miladi 1828- 1829- yili) xoja jahan'gir xan törem qoqentte kashigher eqidetmenliridin bir munche adem toplap, ferghane wilayitidin qéchip chiqip, moghulistan sheherliridin kashigherge kélip, uning etirapidiki jaylarni özige tewe qilip, xitay shehirini pethi qilish üchün jiddi teyyarliq qilip turghan künlerde, muhemmet eli xanning gheyret tomuri jushqa qélip leshker jem'iy qilip, dölet erkanlirigha : ”alemning igisi bolghan xudawendekérim bu padishaliqni bizge ata qiliptu. Eger biz susluq- bushangliq we ghepletni özimizge lazim we rawa körsek, hökümetdarliq we padishaliq öz da'ire jama'et asasidin yiraqlaydu. Bir eski xoja bir nechche lükchek we bashbashtaqlarni toplap, kashigher shehirini muhasire qilip, wilayetlerge ige bolush dewasini qilip, xanliq naghirsini chélip, memilket qurushni özige nisbet qiliptu. Ularning bu ishlirge yol qoyghili bolmaydu – elwette. Eger bular sheherni pethi qilidighan bolsa, xitaylarning nechche yil mabeynide toplighan gheznbe- bayliqliri bu bashbashtaqlarning qoligha chüshüp zaya bolidu. Xaqani chin bolsa katta we zor padishaliqtur. Eger bu chaghda béyjing teripidin kufarlar yene kélip istila qilsa, ular yene ghezne serp qilmay bashqa ilaj yoq. Eger kapirlar ghelbe qilip, bu parakende leshkerlerni yene parakende qilidighan bolsa, islam wilayetlirining ghezniisi yoq bolush éhtimali bar. Yene biri shuki, jahan'gir töre yurtni bashqurushqa ajiziq qilip, xitay chérigi bu jaylargha yene ige bolsa, jahan'gir xoja na'ilaj bu yerge qéchip kélidu. Halbuki, xitaylarning gep- sözliri bizge taqilip mu'amile yamanlanlaydu. Emdi obdan meslihet shuki, biz kashigherge barsaq, kashigher qolimizgha chüshse téxi yaxshi. Eger bundaq bolmisa ghazat sawabi yenila bizge mensup“ dep meslihet berdi we üch ming leshker bilen kashigherge keldi. Jahagir xan törem bir munche adem bilen aldigha chiqip, bir- biri bilen at üstide körüshüp, padishalargha xas hörmet- tazimlirini beja keltürüp, muhemmet eli xanni bir katta hoyligha chüshürdi. U chaghda kashigherdiki xitay musulmanlar shehirining ichide idi. Shu künning etisi jahan'gir xan törem ali muqamiliq xan'gha hörmet we edep- kemterlik bilen, muhasirdiki jengni ulugh mertiwilik xan'gha ötünüp, öz ademlirini qayturup keldi. Xanning yarlighi bilen qoqent leshkerliri ashkara we shiddetlik muhasirige ötti. Xitay shehirining tüwige dora qoyup we lexme kolap ot qoydi, sheherning bir teripini hawagha kötürüp, alem yüzige chang- tozanglarni chéchip, künning kündüzi goya qarangghu kéchige aylinip ketti. Bu chaghda esker nusret ichide xuddi perwanidek özini sépilgha urdi. Kapirlar, belki musulmanlar bu tamning buzulghan teripidin hujum qilarmikin dep, töshük yolini tosap, jeng- muhasirige kirishti. Sheherning ichidin top- zembirek, jezayil qatarliqlargha ot tutashturdi. Musulmanlarmu tashqirida turup top- zembireklerge ot berdi. Kapirlar bilen musulmanlar öz- ara arliship gireliship, qattiq jeng qilishti. Musulmanlar shota raslap, sheherning her qaysi terepliridin xuddi dawazlardek, sépilning üstige chiqip, urush qildi. Lékin kapirlar küch körsitip, musulmanlarni üch qétim sépil üstidin heydep chüshürdi.Tötinchi künige kelgende shéhitlerning köpligi, yaridarlarning tolilighidin sépilgha baridighan yol étilip qaldi. Xan qazi muhemmet eli xan bu ehwallarni körüp, ichi aghirip, yighlap- yighlap, ölüklerni aldurtup, hezret afaq mazirigha depne qildurdi. Zexmidarlarni dawalashqa yarliq qildi – de, na'ilaj muhasiridin qolini üzüp, bir hepte dem alghandin kéyin, jahan'gir xan töremge du'a- pete bérip, qoqenttiki dar seltenetke qaytti. Bir aydin kéyin, qiyi ishlarning derwazisini achquchi allaning yaridimi bilen xitay shehiri pethi boldi. Jahan'gir xan törem pethiname yézip, urush heqqidiki xosh- xewerni ali derijilik muhemmet eli xan'gha yetküzüsh üchün, özining ishnchilik ademlirini nurghun sogha- salamlar bilen qoqentke ewetti. Keynidinla kashigher, yéngi hisay, marabéshi, yarkent qatarliq jaylarni qoligha kirgüzdi. Xotenni muhasirige aldi. Lékin, bu muhasire tügimeyla, bezi eskerliri aqsugha ikki tash miqdari yéqin kélip, beziliri deryadin ötüp, etisi aqsuni pethi qilimiz dep xatirjem yatqan chaghda, xitay chérikliriningmu aqsugha kelgenligi melum boldi. Bular sheherdin chiqip, zor küch bilen hujum qildi. Jahan'gir xan törining eskerliri burulup arqigha qachti. Qara chérikler qoghlighanliriche bérip kashigherni aldi. Yéngi har, yarkentlernimu qoligha kirgüzdi. Xitay chérigining köpligini beziler yigirime tümen, beziler on tümen idi dep riwayet qilidu. U chaghda feghfurchinning textigahida dawwang xan (dawguang xan – t) digen xan olturghan iken. Bu döletlik xan u chaghda nahayti quwetlik bolup, hich terepte düshmenning esiri yoq iken. Bu chérik, qoral- yaraq we bashqa hésapsiz jeng qoralliridin bashqa, yene ikki yüz harwida töge we qoy mayaqlirini yaghda qorup mangdurghan iken. Chérikliri yol boyi qar, yamghurda qélip, ash- ghiza qilip yeydighan otun tapalmay qalghan künlerde, bu mayaqlarni otun ornida qalap, ash- ghiza qilip yisun dep yarliq qilip mangdurup, mayaqning aldi qara sheherge, keyni turpan'gha yétip kelgen künlerde, bu yurtlar qolgha kirgenligini anglap, mayaqlarni yandurup ketken iken. Dimek, chérikning tollighi we xanning küch- qudretlirining qanchilik ziiyade ikenligini buningdin qiyas- pem qilip bilgeysizler. Shundaqla, xitaylarmu jahan'gir xan töremning chong we zor teripini qilip, ”jahan'gir zung ten, di dung ten“(yene ”jahan'gir midirlisa, ziminmu midirlaydu – t“) digen iken. Emdi esli sözimizge kéleyli, xitay chérigining serdari ay xangün [127] digen iken. Kucharliq mirza osman beysi begning ikkinchi oghli mirza is'haq bék digen adem chérik bashlap kashigherge bériptu. Bu jahan'girxan törining keynidin qoghlap alay digen waqitta menzilge barghanda, törem na'ilaj bolup,”ey is'haq bék, na'ümit bolmang, méni baghlap, xitaylarning ulughigha élip béring“ digende, bék ”heddim emes“ dep özre- xaliq we éhtiramdin söz échip, teqsir dep turghanda, jahan'gir xan törem mubarek romalliri bilen öz qolini özi baghlap,” emdi yaghliqning uchidin tutup élip béring “ digende, bék emir alilirigha boy sunup, janabi xan töremni xitaylarning ulugh aldigha élip barghan iken. Ay jangjün bolsa ”ulugh xanning düshminini is'haqbak tuttdi “dep melum qilip, ”ey is'haq bék, emdi bu xojani özingiz béyjinggha élip bérip, ulugh xan'gha melum qilip yan'ghaysiz“dep bir qanche adem qoshup béyjinggha ewetiptu. Bu jahan'gir xan töremge nahayti yaxshi izzet we hörmet qilip we yaxshi sözler bilen béyjinggha élip bériptu. Beziler xan buni körüp, soraq qilip shéhit qildi deydu. Beziler xan buni körmidi, belki mexpi jaygha qoyghanda, öz ejili- teb'iti bilen öldi deydu. Mesuliyet elwette riwayet qilghuchida bolidu. Xaqan mensepdarliri bu yette sheherde töremge yar bolghan yaki töremning ishini tutup xizmet qilghan ademlirini izdep tépip öltürüp, ularning charwa mal we ziminlirini olja qilip, on mingdin köprek xotun- qiz we oghul riside- narside balilarni olja- esir qilip, u terep lenju ölkisi, bu terep, ili, chöchekkiche élip bérip, xitaylargha tapshurup we xizmitige tutup berdi. Bu ehwalni ebulmuzepper we elmensur muhemmet eli xan (alla uning yatqan jayini nurlandurup, gunayini kechürgey!) anglap, bunng'gha biz sewep boluptimiz“dep xaqani chin'gha nahayti kengri sogha- salamlarni raslap, alim baywechche mingbéshini bash qilip, bir nechche ademni uning xizmitige teyinlep, xaqani chin'gha erz yézip bérip, bir qanche muddi'ani tizip yolgha saldi. U erizde ”mesile shuki, bularning ichide .Ulugh xan'gha we ajiz xotunlarning qolidin hichqandaq yamanliq ötmise kérek, bu gunakarlarning gunasini ulugh xandin tileymen, yene bir mesle bolsa, yette sheherdiki enjanliqlar üstide bir aqsaqal toxtatsam, yaman adem kirip qalsa xewer élip tutup manga chiqirip berse, ularning jazasini men bersem, buningdin kéyin, ulugh xanning köngli renjiydighan ishlar bolmisa“digen mezmunda bir qanche maqul sözni yézip, elchilerni yolgha rawan qlghan iken. Bu elchiler nahayti izet we abruy bilen paytextke yétip bériptu. Xaqan erzni körüp, kamalisi insapni maqul tutup, hemme olja- esirge yoldin yolghiche at- ulaq, uzuq- tamaq teyinlep, özining esli wetinige qayturuptu. Lékin, bu arida töt yil miqdari ötüptu. Ularning burmunchisini xitaylar ilkige éliwélip, bala- perzentlrinimu tapqan ken. Ularni bu bala- perzentliri bilen yandurghan chaghda, ular bundaq ghérip- musapirchiliqtin qutulup, öz jay- makanlirigha yan'ghanlighigha xosh bolup, chong- kichik hemmisila mungluq we ghemkin awaz bilen awaz kötirip, ”nazugum! way- way nazugum“dep ghezel- muqam ixtira qilip, chong yol bilen ötken chaghda, xalayiq uzun yerlerni körgili kélip, ularning mung- zarini anglap taqet qilalmay, yigha- zare qilishqan iken. Shunglashqa, ”nazugum“ ghezel sadasi el ichide ta bügün'giche yangrimaqa. Shundaqla, bu yette sheherdki enjanliq digenning hemmisining üstige aqsaqal turghuzush yarlighi bolghan iken. Bumu ta hazirghiche mewjut.



Muhemmet eli xan (uning gunahini kechürgey!) aqiwet bu paydisiz alemdin xoshalliq sariyigha köchti. [128] Uning wapatidin kéyin xudayarxan textke chiqti. Bir qanche waqittin kéyin alamanchilar xudayarxandin yüz örüp, uning akisi melle xanni xan kötürdi. Xudayarxan özini buxarayi sheripige aldi. Qirghiz molla elem qulning ighwasi bilen melle xanni shéhit qildi. Bu aran töt yil hökümranliq qildi. Bu chaghda tashkent hakimi qana'etsha ghazi tajikning mesleheti we dalaliti bilen, buxaradin xudayarxanni élip kélip, yene xan qildi. Emma eqilsiz qirghiz molla elim qul birnechche bölün'güchi lükchek we bashbashtaqni toplap, hökümet totush arzusi bilen, xudayarxan'gha qarishliq naghirisini ashkare yangritip soqti. Ferghane wilaytining dölet sharapiti kündin- kün'ge ze'iplikke qarap yüzlendi. Tarix hijri bir ming ikki yüz yetmish sekkizindi yili (miladi 1861 – 1862 – yili) xudayarxan ikkinchi qétim textte olturdi. Bu arliqta weli xan törem kashigher shehirini muhasire qilip, qishlaq we kentlerni qolgha kirgüzüp, nurghun pasiq- buzuq we zalim jewirlerni qetli qilip, jessetlirini it we qargha- quzghunlargha tashlaptu. Kapir we yaman pasiqlar musulmanlar ichidiki er – ayal pashiwazlarning béshini késip arilashturup , töt kalla munarisi yasaptu . Munarning igizligi on ikki gez miqdari kéletti deydu . Lékin uning özi beng chékish , hayasiz ishlarni qilish we qan töküshtin hichqandaq özini tartip , éhtiyat qilmaydiken , künlerning biride sehraliq bir qéri mezlum nan – toqach we qétiq – qaymaqlarni élip , töremning ordisigha kiriptu . Yasawul béshi” ey ana , nime erzingiz bar ? “ Dep sorighanda , u” xojamdin iman tilep keldim , buningdin bölek erzim yoq “ deptu . Yasawul béshi ” ey ana , enjandin élip kelgen imanlirimizni tamamen ademlerge in'am qilip berdük , halbuki , xojamda yaki bizde iman qalmidi . Enjandin iman élip kilish üchün nechche at chiqarduq . Iman kelgende men xewer qilay . Shu chaghda kélip imanni élip kéting “ dep , öz zamanigha layiq we aqillarche ajayip yaxshi jawap bériptu . Kéyinche yene nurghun qara chérikler keldi . Törem barawerlik qilalmay qachti . Nurghun naheq qanlar tökülüp , tola adem halaketke uchridi , yene mundaq bir riwayet bar , yeni künlerning biride bir shaxker tömürchi ( qilch yasaydighan ustat ) bir qilich teyyarlap , töremge körünüsh bérip , du'alirini élip , birziyaret qilip kelsem digen niyet we arzuda on yette – on sekkiz yashlardiki tépilmas bir oghulini hemra qilip , töremning huzurigha élip kirip , körünüsh bérip , nezerdin ötüptu . Buchaghda törem ” ey usta , bu qilichingiz késemdu “dep sorighanda usta ” bek yaxshi késidu “dep jawap biriptu . Törem ” ey oghul , manga yéqin kel “digen iken . Bu bala yéqin bérishi bilenla qilich bilen u balining gedinige urghan iken , balning béshi sekrep yerge chüshüptu . Törem ” késidiken , ustigha ton élip chiq “dep bir chit ton bérip chiqiriwétiptu . Usta yighlap – yighlap balisining jesidini kötirip öyige kétiptu . Kéyinche yene kattaxan törem , kichik xan töremler kélip , kashigherni üch ay qamal qilip alalmay , meqsidige yételmey , öz weten – yurtlirigha qaytip ketti . Bularning qise we epsanilirini tepsili bayan qilsam , oqughuchi we anglighuchilargha malal keltürüp , sözimiz meqset tereptin yiraqqa chüshüp kétermikin digen éhtimal étiraz bilen , qelemning xush güzel yürüsh tizginini meqset yoligha tarttim . Bularning qisse we hikayliridin qayttim , allaning qudriti bilen sözümni tügettim .
Xaqani chinning awalqi zamanida musulman bolghanlghi, tunggani tayipilirining memilkitide weten tutqanlighi, ularning xiyatlar bilen bolghan jidel- majralirining peyda bolushi we xaqani chini memilkitini ze'ipleshtürüp buzushi qatarliq weqlerning bashtin- axir tepsiliy bayani


Ras sözlük riwayetchiler we parasetlik buraderlerning qisse we élan qilishliridin shu nerse melum we mezmun boldiki, tarix hijri bir ming ikki yüz seksen birinchi yili yeni yilan yili mahi muherremning birinchi küni (miladi 1864- yili 6- ayning 6- küni ) jewza (erendiz yaki gizek yultuzi) peslinip axiridiki shenbe kéchisi kucharda olturushluq tunggani mashur axun, malung shemshidin xelipiler bash bolup, kucharning weyshang bazarlirigha ot qoyup, mensepdar, chirik we meymeychilerni öltürüp, xaqanning emir- ita'etidin chiqish sewep- illetlirini bayan qilish lazim idi. Lékin bu heqte her xil kishler her xil sewep- pakitlarni körsitip, her xil riwayet qilishidu. Birisning sözi yene birisning sözige muxalip kélidu. Bu müjimel neqil qilghuchilarning aghizidin chiqqan her xil sözlerni bu waraq sehpisige ornitish layiq we lazim körülgen bolsimu, lékin aqillarning eqlighe maqul boldighan hikayilerge emel qilishi kérekligini maqul körüp, buning ichidiki bezi riwayetler qisqiche we azraq neqilen bayan qilindi.

Weqeler toghrisidiki riwayetlerge qarighanda, eng burun ferghuchini memilkitide bir adalet süyer we puqra endishe tawang xan [129] digen bir xan bar iken. Bu xan bir kéchisi chüshide bir ejdihaning xan ordisida peyda bolup, tüwrükke chirmiship, xanni dem tartqili turghanlighini körüptu. Bu chaghda yéshil chapan kiygen we béshigha bir aq nerse yögigen heywetlik bir adem kélip, hasisi bilen ejdihani uruptu. Ejdiha ikki parchige bölünüp ölüptu. Xan qorqup uyqusidin oyghinip, wezir, emir we chüsh örüydighan mu'ebirlirini hazir qilip, körgen chüshini bayan qilip, tebirini soraptu. Dana mu'ebirler” bu zamanda qible terepte ushbu süetlik bir adem peyda bolup, peyghemberlik dawasini qilarmish, belki shu kishini körgendursiz “ dep melum qildi. Xan ”mezkur ademni tépip élip kelsun “ yarliq qildi. Wezirliri ”undaq bolsa sogha- salamlarni raslap bersek“digende, chay, chine, tawar hediye- sogha qilip, ishenilik ademliridin qabiliyetlik bir kishini bash qilip yolgha saldi. Bu kishi shehermu- sheher yürüp, axiri mushu süpetlik mezkür ademge, yeni peyghembiri axir zaman'gha uchrashti we erz ehwalini bir- birlep melum qilip, chay, tawar, chinilerni sogha qilip, uning neziridin ötküzdi. Peyghember xosh bolup du'a qildi. Shunglashqa chay, chine, tawarlar hemme memilkette ezir- étiwar deydiken.

Bir nechche kündin kéyin peyghember xet qilip elchige bérip,”emdi sizge ruxset“ dep jawap berdi. Eli” men özlirini teklip qilghili kelgen idim “ dep edep bilen turghanda, peyghember ”ushbu xetni élip béring, ulughingiz özi qoli bilen achsun, bölek kishi achmisun, menmu shu waqitta hazir bolimen “didi. Elchi yolgha rawan bolup, bir nechche mudettin kéyin bir menzilge keldi. Sheytanning weswesi bilen xetni achmaqni ixtiyar qilip achti. Xetning ichidin bir kishi chiqip ketkendek melum boldi, pushayman qildi. Lékin uningdin payda chiqmidi. Xetni burunqidek yemlep, xanning hozurigha bérip, hemme ehwalni sözlep berdi. Xan xetni échip kördi, bu xet béjinche pütülgen iken. Te'ejjup qilip ”bu xetni kim pütti “dep sorighanda, elchi ”men bilmidim“dep jawap berdi. Chünki u esli weqeni körmigen we bilmigen idi. Xan ”xetni kim achti? Eger rast éytsang gunayingni epu qilimen, yalghan éytsang tirik qoymayman“dep sorap siyaset yarliq qilghanda, elchi yalghanchiliq qilalmay, weqeni melum qildi. Adalet sho'arxan buning gunahini epu qilip,” epu qilghan gunahingni yuyush üchün, ikkinchi qétim bérip, özini we xétini élip kelgin“ dep yarliq qilip buyrudi.

Elchi bir qanche muddet yol yürüp, mingbir musheqqet bilen bu berketlik zatning ali wetinige bardi. Peyghember uni körüsh bilenla” sheytanning keynige kirip özenggimu qilding, ulughingghimu qilding, xetni achmighin dimidimmu“dep sahabiliridin weqas, as, ekkash digen üch kishini buyrup, yene yette adem qoshup, bu on kishini mezkür elchi bilen yolgha saldi. Bular menzilmu- menzil yürüp, jayuen (jayuyguen – t) ge yéqinlashqanda, uning birsi wapat boldi. Buning maziri ” weqqas bowam“digen nam bilen meshhur. Elchi qalghan sekkiz kishini xan shehirige yéqin élip barghanda, xan ularning istiqbaligha adem chiqirip we özimu chiqip, izzet- hörmet resmiyetliridin kéyin paytextige chüshürdi. Xan” men chüshümde körgen kishi kelmeptu“dep köngli ghemkin boldi. Lékin u imani shéripni ada qilidighan chaghda wezirliri bilen meslihet qilishti. On ikki weziri bar idi. Beziliri maqul bolup, beziliri maqul tutmidi. Lékin xan wezirlirini mexpi islam dini sherapitige ige boldi digen gepler bar.

Lékin, bu sekkiz kishi béyjing ehlining sözini bilmeyti. Béyjing ehlimu bularning tilini uqmayti, ular nahayti köp tenglikte qaldi. Xan ” bu musulmanlar bu yerde ghérip bolup qaldi, bular bilen sözliship, mung- ülpet qilishidighan adem tépip kélinsun“ dep yarliq qildi. Ishenchilik bir adimi seksen öylük puqrasini élip, semerqent memilkitige bardi. Bu ademlerge semerqenttin qiriq adem tégiship élip keldi. Bu musulmanlarning sani jem'iy qiriq sekkiz adem boldi. Tunggani tayipliri ”biz semerqenttin bolimiz“ digenlirige sewep mushu bolsa kérek. Semerqent padishasi bu seksen öylük ademge kengri zimin we yaylaqlarni körsitip berdi. Bular mushu jayda weten tutup qaldi. Ewlatlirimu köpeydi.”Xitay qipchaq“digen tayipilerni ushbu urughidin bolidu dep riwayet we hikayiler neqil qilinidu.

Lékin, bezi inawetlik tarixi kitapliridiki melumatlargha qarighanda, axirqi bir zaman peyghembiri dewride semerqent ehli téxi islam dini sheripige ige bolmighan iken. Bu tarix kitaplirida yene ”béyjing birer name yazdi yaki u tereptin elchiler keldi“digen sözmu körülmidi. Lékin ilgiriki axirqi peyghemberler sheri'etperwer karamet igisi ötken bolsa kérek. Tunggani tayipiliri buni bilmey, bu weqe peyghembiri axirqi zaman dewride bolghan ish dep, özlirining neseplirini shu ademge baghlighan bolsa kérek. Shunglashqa, hemme tungganlar mushu qiriq sekkiz musulmanning ewladidur digen geper bar. Lékin, sheher- sheherlerdiki xitaylar ehli toghra yol tépip, tungganlarning din, mez'heplirini ixtiyar qilip, musulman boluptu. Tunggan ehli bolsa, öz din we millitini tashlap kapir we dinning asisi bolmaptu. Tunggan guruhi barghanséri köpiyiptu dep bayan qilinidu.

Künlerning biride, toghra yol arqiliq islam dinining dölet sheripige ige bolghan xan öz yurtirigha ”islam dini menpe'etliridin behrmen bolghan herqandaq adem tarxan (erkin – t) bolidu we aman saqlinidu. Eger aba'i- ejdatlirining qa'ide- resmiyetliridin chiqmaysiz disimu itiyar özide bolidu“dep yarliq chüshürdi. Xaqani chinning qedimdidn buyanqi qa'ide- resmiyetler boyiche, puqralar qaysi din we qaysi mez'hepke kirse, bunigha hich kimning kari yoq idi. Öz dinidikilerni bashqa din yaki mez'hepke terghip we teklip qilmayti. Her kim öz dinide we millitide mustehkem bolsa, yaxshi ish dep qarilatti. Xan yene musapir bolup kelgen musulmanlarni özige yéqin tutup, ularning béyjingda turushigha her xil bana- seweplerni qilip, öz qa'ide- resmiyetliri boyiche changshile yeni oyun- tamasha ötküzmekchi bolup, ”er we ayal, yash we qérilarning hemmisi bu oyun'gha jem bolsun, eger bu tamashigha kelgen yash xotunlar yaki kichik qizlar bu musulmanlarning teb'itige yaqsila, men ularni buyrup bérimen, eger bularning éri yaki perzenti bolsimu, men uninggha ri'aye qilmaymen“ dep yarliq qildi.

Bu musulmanlar köngli we teb'iti xalighanlarni tutti. Xanning yarlighi bilen ularni sher'iti mustapawiye (peyghember sher'iti _ t) qa'idisi boyiche emir- eqidige élip, öy- te'elluq tutup qaldi. Bular ” tugani“ dep ataldi. Lékin, ular yighilghan bashqa herqandaq jaylardimu éri bar xotunlar we qiz balilarni igellep élip, puqralarning neziridin yiraqlashti. Shunglashqa puqrlar ularni”soxey xoy iken“ diyishti. Bu ”yüzi yoq iken“digen söz bolidiken. Xitaylar bilen tungganlar jidel- majra qilip qalsa, xitaylar ulargha ”soxey xoy“dep deshnem béridiken. Lékin, xaqan ellik xitayni bir tunggani bilen teng qoyatti. Ellik xil guna ötmigiche tungganlarni syasettin ötmüzmeyti. Dimek, tungganlar buninggha oxshash bir qanche ishta yüz- xatire qilinip kelgenliktin, ularning köngli kötirilip, xitaylarni közige ilmaydighan boldi, sheri'etning dosti bolghan xan bir nechche yildin kéyin baqi alemge perwaz qildi. Uning ornini oghli igellidi. Bir qanche ewlat ötkendin kéyin, ular yene toghra yoldin chiqip, öz dinilirigha yandi dep riwayet qilinidu. Weqqas bowammu menggülük baghchisigha chirayliq yürüp ketti. [130] Uning maziri ta hazirghiche meshhur dep hikaye qilinidu.

Shundaq qilip, tunggan tayipiliri ene shundaq bir qanche esir we bir qanche yüz yillarghiche erkin ötti. Aqiwet ular shi nen fu [131] digen bir sheherde medrsidek bir xaniqa bina qilip, bir munche binem zimin xandin tilep su chiqirip, mehsulatni xaniqagha wexpe qilip, mediriside turidighan talip we elem axunlarni teyinlep yashap kelgen iken. Künlerning biride wexpe ashliqqa xitaylarning tungguzi kiriptu. Birqanche adem heydep chiqirip, arida jidel- majralar boluptu. Axiri bughdayni xaman qiliwatqan chaghda, chech bughdaygha yene tungguz kirip yep kétiptu. Tungguzning igisi xitay bilen majra qilip bir- birini uruptu. Xitaylar xitaygha, mediriside yatqan taliplar tungganlargha hami boluptu. Jidel- majra ulghiyip, buni sheherning ulughi anglap, jidelni peseytip qoyup, özining ulughigha xet yézip ” bu wexpe ziminni tungganlar nechche yildin buyan tikip- térip, husulni aldi. Emdi bu yerni xite (dölet – t) ixtiyarigha tapshurwélip, yerni sétip pulini gheznige tapshursaq“dep melum qilip, ulughini maqul qiliptu. Yerni sétish qararigha kélip adem chiqirip, yerni chizilap, nerqini teyin qiliwatqanda, medrisidiki mollilar we tungganlar ghelwe qilip, yer satqili chiqqarn mulazimlarni heydep urup sheherge qoghlaptu. Bular sherherge kiripla derwazini mehkem qilip, jeng- muhariberge kirishiptu. Tungganlar goruhimi nahayti köp bolup, öz ichidin maxalung molla (132) digen pir ölimani xan kötirip, ching jufu [133] digen bir katta sheher bina qilip, xanni bu sheherde seltenet textide olturghuzuptu.

Lékin bu chaghda xaqani chin'ge birmunche jaylargha en'gilis (én'giliz – t) xiristiyanliri ghalip kélip, bérma digen bir qanche sheherni xarap we weyran qiliptu. Yene bir tereptin usungkuy yeni jen muza [134] digen tayipiler xanliq talashti we yene bir tereptin tungganlarning jidel- majrasi boldi. Aqiwet tungganlar ching fuda turalmay, özini bir yaqa yurtqa almaqni gherez qilip, gherp terepke qedem qoyuptu. Ulugh xan bu xewerni anglap, bu yerdiki wilayetlerning chonglirigha ”bir nechche tungganilar emir- ita'itidin chiqqan iken, bular teshwiq- nesihet hem wedilerni qilsaqmu anglimay, özlirining eyipliridin qorqup endishe qilip turalmay, gherep terepke yüzliniptu. Eger bular u terepke baridighan bolsa, u jaydiki tungganlar bulargha yar- hemdem bolup, ushshaq puqralarni parakende qilidighan éhtimali bar. Bu yarliqni körgen haman her qaysi sheherlerdiki tungganlarni tamamen yoq qilip, uchur menki ulugh xan'gha yetküzülsun“ dep yarliq bériptu.

Bu yarliq ili janngjnigimu kelgen iken. Ili jangjüni heyran bolup, ”bu tungganilar tola xelqtur , ularning pé'il- xuylirimu bashqiche. Eger bular bu ehwaldn azla puraq sezse, biz axshamliq qilghiche, bu tayipilerning nashtiliq qilish éhtimali bar. Ichkiridin kélidighan tungganlarning menzili téxi uzun, uningghiche bu tungganilarni élip kirip, mulayim sözler bilen teshwiq- nesihet qilip, ehdi- peymanlarni mehkem qilip qoysaq, bularmu xatirjem bolup, öz kesp we hunerlirini, puqrachilighini qildu “dep bir nechcher tungganni élip kirip, ehdi- peyman we ant imanlar bilen nes'het qilip chiqardi. Emma tungganlar xatirjem bulalmay, kéchiliri uyqughimu baralmay, michit, mazarlarda tünep, nezir- chiraqlarni qilip, bir ayda bir nöwet teret almaydighanlarmu her küni nechche nöwet ghusul- teret qilidighan boldi. Ghem- endishisi kündin künige kücheydi. Jangjün tungganlarning pé'il-etiwarini bilip we öz- özidin endishe qilip, ehdi- peymanlirini yirtip tashlap, xanning yarlighini jari qilip, sheher- sheherlerge öz hökümini ijra qilip, ”palani küni, palani sa'ette tunggani tayiplirini qirip tshlanglar“dep xet ewetti. Emma ürümchide sodaloye [135] digen bir tungganni xitay ichide mensepdar idi. Oghli bolsa bir jam- ötengde siye (xet- chek bashqurdighan emeldar – t) iken. Mezkür siye bu qirghinchliq yarlighining mezmunidin waqip bolup, dadisigha dep qoyuptu. Dadisi sheher- sheherdiki tungganlarning chonglirigha süret- weqeni iz'har qilip xet yéziptu. Jangjünning xétini bolsa bésip qoyuptu. Sodaloyening xéti kélishi bilenla, kuchardiki tungganlar bir kéchidila buzulup, bazar weyshanglargha ot qoyup, uchirghan xitaylarni öltürüp, qet'i ita'ettin chiqiptu. Téxi ötküzülmigen gunagha jawapkar qilish bolsa, hichqandaq mez'hepte durus emes idi. Shunglashqa, bular uni qildi- de , jazasini tapti.

Yene öz qissimizgha kéleyli. Tunggani we musolmanlarning ita'itidin chiqip, bash qayturushigha yene mundaq bir sewep bar idi. Yeni awalqi zamanda feghfurchini chirik ewetip, bu yette sheherni tunji qétim igelligen chaghda, xan iltipat bilen ”musulmanlar puqralar qedimdin buyan qandaq qa'ide- resmiyetlerni tutup, qandaq ishlar bilen shughullinip kelgenligini ularning pishqedem salnamchiliri we dana ademliridin sorap bilip manga uchur béringlar“ dep yarliq qilghan iken. Mensapdarlar yurtning dana pazlillirini yighip, xanning yarlighini uqturup sorighanda, bular:” biz musulmandurmiz, xudawendekérim bizge besh perzni yeni bina'i musulmanchiliqni emir qilghan idi . Biz bu besh perzni ada qilip kelduq “dep jawap bériptu . Uchurini ulugh xandin yene ”andaq bolsa menmu ushshaq puqralirimgha besh türlük ishni buyrudum . Yeni ulartérighan ashliqliridin deyek ( onda bir xiraj – t ) bersun , ötengde xizmet qilip , qaradin qaraghiche xet , erz élip barsun we qararlardin xewer alsun . Shang böz – xamni burunqi qa'ide – resmiyet boyiche tölep tursun . Bu besh türlük alwangni teyinlep toxtitip berdim . Mundin artuq nerse bérilmisun we élinmisun , belgilen'gen mezkur alwangni kem we artuq qilmay tölep , ténchliq bilen öz puqrachilighini qilsun “dep yarliq qiliptu . Mensepdarlarghimu ehwalgha qarap kümüsh . Zémin we ademlerni teyinlep ma'ash – kulen belgilep , her qaysi yurtlargha destur – emel yeni en – qa'idilerni toxtitip bergen iken . Mensepdarlar uzun zaman'ghiche bu yarlqni ching tutup , kem yaki ziyade qilmay ( yoldin chiqmay ) ish qilptu .

Lékin , mensepdarlar waqitlar ötkenséri bu yarliqlargha chékidin ashqan her xil belgimilerni qoshup , her xil yaman qa'ide – yusunlarni peyda qilp , jewri – zulumni kücheytiptu . Shunglashqa , puqralar bu ehwallargha taqet qilalmay , erz ehwalini amban , daloye we hakimlargha melum qildi . Meslen , aqsu tewesdiki bay zimindin eysa günbez , muhemmet eli bughra digen kishler bashchilighidiki bay xelqi erz qilip” xan bizge en – qa'ide qilip toxtitip bergen besh türlük alwanni bérimiz , lékin , mensepdarlar mundin artuq almisun we bermisun digen yarliq bérilgen idi hem mensepdarxitay we yerlik emeldarlarghimu öz ma'ashini toxtitip bergen idi . Mensepdarlirim öz ma'ashini yep ushshaq puqralirimdin tinchliq bilen xewer alsun dep yarliq bérilgen . Emma bizning ulugh xan bizning artuq bergen alwanlirimizni bilmeydu . Bu alwanlar xanning ghezinisigimu kirmeydu . Biz ulugh xanning yarlighidin chiqmaymiz , lékin belgilen'gen bu besh türlük alwandin artuq bérishke ajizdurmiz “ dep melum qildi . Lékin , bu xil besh türlük alwanlarni töleshni toxtatmay we uninggha taqetmu qilalmay , yene bir nechche waqit yashidi . Xitay we yerlik mensepdarlar bir nime dep jawap bérelmey charisiz qaldi . Aqiwet yurt begliri we tungchi – tilmachlar meslihet qiliship ,”bir nechche adem ulugh xanning emir – ita'etliridin chiqip baghi we taghi bolup ( maliman bolup – t ) , chomaq , kalteklerni kötirip topilang köterdi“ dep amban'gha melum qildi . Mensepdarlarmu bilmeydighan kishi bolup , bu beglerning erzini hisapqa élip , chérik ewetip , ularni baghlap tutup keldi . Eysa günbez bashliq on yette ademni dargha asti . Bir qanchisini mehkem nezerbent qildi . Bezlirini ussuz we ach qoyup , hakni doghap qilip bériptu . Uni ichkenler shu orundila qétip qaptu . Bularni mensepdarlargha késel bolup öldi dep melum qilip kömdürüwétiptu .

Yene kuchar ademlirimu bundaq ziyade alwang – yasaqlargha taqet qilalmay , nurghun ademni toplap , muhemmet eli sheyx , molla musa imamlar bashchiliqida mensepdarlargha erz sunuptu . Mensapdarlar anglimay dise, bu erzler en- qa'ide boyiche rast idi. Shunglashqa, ular puqralarning dadi ehwaligha yetken bolup, chektin chixmasliqqa wede- ehdilerni bérip, ularni peseytti. Lékin, ular mensepdarlarning pé'il- etiwarigha qarap béqip, xatirjem bulalmay, mazarlarda qonup, nezir- chiraq, xetme- qur'an we zikir ibadet qiliship, ”sopilar“digen nam bilen atilip qalghan bir halette, begler”bir nechche adem ulugh xan'gha düshmen bolup, emir- ita'itidin chiqip qarishlashti“dep ambanigha melum qildi. Buni bana qilip chirik ewetip aldurup kélip, muhemmet eli sheyix, ibrahim erbap békler bashliq on nechche ademni bedinini ténidin ajiritip chanap öltürdi. Bir nechchisining péyini késip ishtin chiqard.I ilim kökbashi, teley kökbashi, toxti kökbashi bashliq qiirq nechche ademge éghir zenjir- kishen sélip, ularni déngizigha (türme – t) tashlidi.

Yene bashqa sheherlerdiki ademlermu yar kenttiki xan ambanigha we ilidiki jangjün'ge bérip erz- datlirini sundi. Ular bu erzlerni ularning öz yurtidiki ulughlargha qayturdi. Ularning öz ulughi ”sen manga erz qilmay, bashqa sheherning ambanigha erz qildingmu“ dep azap- uqibet we qebri- zulum iskenje- siqimlargha muptila qildi. Puqralarning yaxshi yaki yaman erz- datlirini anglap bilip, ulargha rehim- shepqet qilish bolsa, puqrlargha bashchiliq qilidighan ulughlarning boynidiki wajip hetta perz idi. Lékin, ular mundaq qilmidi. Ularning erzini anglimidi. Belki ularni yoq qildi. Eger ulugh xan bu erzdarlarning rastini anglap bilse idi. Xitay we yerlik mensepdarlar öz mensiwidin ayrlghandin tashqiri, ularning jan- téni we mal- mülkimu asan qutulmas idi. Chünki mensepdarlar öz mensiwi, pul we jénini saqlash üchün, rst erzni yalghan we yalghan erzni rast qilip, ulugh xan'gha melum qilip, musulmanlarning xun- qénining tökülishige zamin bolghan idi. Bolupmu ularning özi bashlap ulugh xanning yarlighidin chiqip, qedimdin boyan kéliwatqan dawli we en- qa'idilirini buzup, shehdi- peymanlarni yirtip tashlap, belgilen'gen mu'ashqa qana'et qilmay, tüzümge xilapliq qilip, yene puqralarning mal- mülkige qol uzartip, zulum- setemlerni heddidin ziyade éghirlashturdi. Yene ular özining nalayiq meqset we heriketlirini puqralargha téngip, ularni töhmet we böhtan'gha qoydi. Hetta ularning özi baghi we taghi bolup, ulugh xanning qilichigha özlirini layiq qildi. Shunglashqa, puqralar ata- bowiliridin tartip üstige ulugh bolup kelgen bu mensepdarlarning boynigha tigh tarisini tartinmastin saldi. (Xuda ulargha pana bergey!). Halbuki, ghazat qilghan bu ademlerni ghazi we shéhit dimelikke yene qandaq sewep bolushi mümkin idi.

Alemning igisi bolghan xudawendekérim öz ilmi qedimliri bilen ulugh qilip bergen we alliq mensiwi bilen yuqiri orun bergen shanu- shewketlik ulugh padishalargha hem ulargha te'elluq newkerlerge tigh tartip, ularning emir- ita'itidin chiqmasliq bolsa, hichqandaq mez'hep we millet- qewmlerning qa'ide- resmiyetliride toghra we rawa körülmeydu. Alemning mexpi sirliri, hemme zulum- xorluqliri, mexluqlirining yaman pé'il- etiwari hem nalayiq shüm niyetlirini, peqet alemning danasi bolghan allaning özila bilidu. (Xuda bolsa heqiqetni we inchke sirlari hemmidin bek bilgüchidur).

Sözning hasili shuki, puqralarning üstidiki ulughlar puqralarning ezr- datlirini anglimay, biperwaliq qilip, bundaq ulugh dölet- menpe'etke shükri qilmastin shumluq qilghanlighi üchün, özlirining dölet-menpe'etidin ajrashqa, hetta ulugh xanning dölet abruyigha noqsan yetküzüshke sewep boldi. Puqralar bundaq zulum- setemlerge chidash bérelmey, qudretlik heqiqiy alla yeni ulugh sultan dergahigha tawap qilip, köz yashlirini töküp, qaxshap yalwurup, hemmining halini bilgüchi büyük qudretlik allaning muqeddes dergahidin qandaq ehwallar kéler iken dep turghanda, bu naheq ötken ademlerning qéni ularning ichide téximu örlep, mensepdarlarning puqralargha qilghan zulum- jewrilirining mukapati ularning özige qaytti. Kuchardiki tungganlar xuddi asmandin bala kelgen we alladin qaza kelgendek, bir kéchidila buzulup, kapirlarning béshigha tigh tartti. Mezkur teley kökbashi qatarliq qiriq nechche adem déngizda yatqinigha ikki yildin ashti. Tungganilar déngizni chéqip, gunakarlarni ajiritip aldi. Tungganilar bilen musulmanlar inaq- ittipaq bolushup, xitaylargha tigh urdi. Buning weqesini kéynrek sözleymiz. (Alla sebir qilghuchilargha yéqindur) insha'alla.

Buningdin on töt yil ötüp ketti. Mensepdarlar puqralarning hal- ehwalini xan'gha rastliq bilen melum qildi. Ulugh xan puqralarning gunayini epu qelemlirini sürüp chérik ewetip, ularni yoqlidi. Lékin gunani mensepdarlargha qoyup, bu mensepdarlirim we chériklirim nege ketti we nime boldi dep sorimidi. Mubada bu ehwalni sorigha bolsa idi, u chaghda bu yette sheherdiki yette neper ching chey (chén chey – t) xan ambanining her birsining qénini bir sheher ademlirining xunigha teng qilip, ularni ölümge buyrughan bolar idi. Bashqa wang, hakim, mensepdar, chériklerning xunlirigha yene nime qilshi lazimlighini xan özi bilgen bolar idi.

Elqisse, feghfurchinining dölitige buzulushi we ze'iplik kelmekning yene bir sewiwi shuki, bu chaghda xanliq nöwiti shenfung xan'gha [136] yéitp, xaqani chinning dölet üstünligi nahayti töwenleshke qarap yüzlendi. Perengler [134] nahayti köp sheherlerni istila qilip, talan- taraj qilip, igidarchiliq qildi. Yenen bir tereptin, chen muza digen tayipiler xanliq talashti. Jeng- jideller kücheyti we yene bir tereptin tungganlar öz ichidin xan kötürüp, emir- ita'itidin chiqti. Yene etirapidiki kénizeklerning padishaliri padishaliq elemlirini tiklep, ularning her biri her xil söz peyda qilip, ulugh xanni öz ornida qoymidi. Tinchliq we aramliq ulugh xanning memilket we puqralirining béshidin kötürüldi. Xaqani chini bu tereptiki shehelerni”kubey“(kuwey- ichkirining téshidiki terep – t) dep ataydiken. Kubeydin xewer élishqa purset bolmidi. Shunglashqa ”kubeyge te'elluq mensepdar, chériklerge mu'ash ewetelmeymen. Nechche yildin buyan gheznidin kümüsh ewetip, kubeydki mensepdar, chériklerni baqtim. Tola gheznilerni serp qildim. Lékin kubeydin gheznige birer nerse kelmidi. Ular kubeyni tashlap yénip kelsun“ dep yarliq chüshürdi. Lékin bu tereptiki xitaylar ulughi jangjün, xan, amban we musulmanlar ulughi mirza ehmet wang bégim bashliq hemme hakimi wilayetler meslihet qiliship, ulugh xan'gha : ”bu sheherlerge gheznidin kolen- mu'ash kelmisimu, biz bu sheherlerdin kan tépip, altun, kümüsh, mis, qoghushun, tömür, gunggurt qatarliq kanlarni öz küchimiz bilen échip, ulugh xanning chériklirini baqalaymiz. Biz bolsaq ata- bowilirimizdin tartip ulugh xanning xizmetliride bolup, dölitini körüp kelgen iduq. Yarliqqa boy sunup, bu yerni tashlap ketsek, ulugh xanning shan- shöhritige munasip ish bolmasmikin“digen mezmunda birqanche maqul sözni munderije qilip erz bergen iken. Bu erz ulugh xan'gha maqul chüshüp, u ”eger andaq bolsa özengler kan tépip, chériklerni béqinglar, ushshaq puqralirimgha wabal bolidighan ishlarni esla qilmanglar“dep yarliq ewetiptu. Yarliqni körüsh bilenla, mensepdarlar taghmu- tagh, deshtmu- desht we jezirlerde kan izdep, puqra xelqini hashar qilip heydep, tagh éteklirini goya chashqan uwusidek hötme- töshük qiliwetti. Kanmu tapalmidi. Tapqandimu puqralargha jebri- zulum köp boldi. Mensepdarlar öz qolidin pul bermidi. Chiqqan kanmu yoq bolup ketti we yene nechche türlük bajni peyda qildi. Puqralardin her ayda alidighan bir xil pul bolup, buni ”choqa béshi“dep atayti.

Omumen, puqralarning üstige chüshken alwang- yasaqlar barghanséri éghirlashti. Aramliq xuddi enqa qushning tuxumidek yoq boldi. Tinchliq bolsa xuddi sumrugh qushidek kuypaqning ichidin weten tutti. Puli bar ademler xitaygha we katta beglerge pul bérip, ularnng himayisige kirdi. Yurtning hemme éghirchilighi puli yoq bichare, ghérip yitimlargha qaldi. Ular buninggha chidimay, yer, su, chahar pay we eswapliri, turmush buyumlirini xitaylargha göröge qoyup, dergahi ilahigha köz yashlirini töhpe qilip, yigha- zarige toldi. Künlerning biride her qaysi sheherdiki chérikler daqa- dumbaqlirini kötirip, mensepdarlarning derwazlirigha kélip,” bizning bensi kolenlirimizni (ish heqqimizni – t) bersun, bolmisa yurtirimizgha qaytip kétimiz yaki mensepdarlarning öy- te'elluqatlirini bulap- talap alimiz“ dep ghelwe qilip, hich aram bermidi. Mensepdarlar özidin ghem- endishe qilip ” her qandaq adem chériklerge kümüsh jinle (hediye – t) qilsa, uninggha mensep bérimiz“ dep bazar- kochilarda élan chaplap, kusi xet (gungsi xet - t) tarqatti. Buni körgen bezi pes tebi'etlik ademler mensepni tama qilip, pul bérip, mensepni sétiwaldi we puqralargha bolghan zulum- setemlirini kücheytkili turdi. Her qandaq jaydiki namsiz we nishansiz oghri, qimarwaz, sergerdan bolsimu, peqet pulla berse mensepke ige bolalayti. Bu tayipidiki ademler bolsa puqralargha wabal bolidighan ishlarni hetta oylapmu qoymidi. Puqralar xitay mensepdarlirigha erz berse, ular chento puqralarning erzini hakim bilidu dep tashlap berdi. Hakimlar bolsa baqi qalghan zulum- jewrilirini özi xalighanche qilalayti. Buni bilgen puqralar bolsa qorqunchidin ulargha zadila erz qilmayti. Hetta tongchi- tilmachlarmu dellal teriqide bolup, mensepni xuddi al- satchilardek ashkare pulgha satidighan boldi. Netijide eslide ata- bowiliridin boyan ulugh xanning xizmitini qilip, yurt sorap, yaxshiliq qilip kelgen begler we begzadiler bolsa xanning yéngi emeldarliri we mensepni sétiwalghanlarning aldida xar we étiwarsiz orun'gha chüshüp qaldi. Shuni alahide körsitip ötüsh kérekki, turpanliq epridun wang bégim yarkentke hakim idi. Muhemmet wang bégimni bikar qilip, xotenlik rustem bék digendin ikki ming yambu élip, uni yarketke hakim qildi. Rustem bék bolsa eslide muhemmet imin wang bégimning aldida étining tizginini yétilep, yügürüp yürüp xizmet qilghan we newker muqamida izzet- ékramlirini qilip. Buni özige pexri- iptixar dep bilip kelgen adem idi. Muhemmet imin wang bégim bundaq bir ademni pul berdi dep wang kishining üstige hakim qilip, wang kishini yenila ishik aghaliq mensiwide turghuzup, uning xizmitige qoyghanlighini ar we nomus qilip, mundaq yürüp yashighinimdin ölginim ming mertiwe yaxshi dep, özini halaketke yetküzdi dep hikaye qilishidu. Yene kucharliq mirza is'haq wang bégim we mirza ehmet wang bégimlerge newker bolup kelgen kucharliq qutluq bék qeshqerge hakim boldi. Uning inisini se'id bék besh yüz yambu bérip aqsugha hakim boldi. Shundaq qilip, burunqi begler bikar boldi. Bikar puqralar beg boldi. Yurt yaxshi pazillirini közge ilmidi. Puqralarning köz yashliridin hergiz éhtiyat qilmidi. Wabal digenni oylapmu qoymidi, mensep arzusi we bergen pul, kümüshlerdin bashqa ghem ularning diligha zadila kechmidi. Ular körünüshte xan'gha xizmet qilip, chériklirini yighip, yurtlirini saqliduq digen bolsimu, emiliyette ular ulugh xan ilkidiki döletning bix- notilirining késili qurushigha sewep boldi. Yaxshi pazillar we burunqi begzadiler bulung- pushqaqlarni ixtiyar qildi. Ajiz puqralarni bolsa atini baligha, balin atigha qoshmay we ulashturmay, alwan- yasaqqa heydidi. Puqralarning taqetliri taq bolup, jan achchighi we pul achchighida u yaratqan allaning dergahidin medet tilep, közliridin tamcha- tamcha, hetta derya- derya yashlarni aqquzdi. Bu achchiq yashlar xanning dölet derexlirining yiltizigha tesir qilip, qurumaqliqqa sewep boldi. Az ötmey barliq xitay we yerlik mensepdarlarning hemmisila yoq bolup, yer bilen yeksen boldi. Hezret mewlan jalalidin romi quddusre [138] mundaq bir maqale yazghan idi: Tadili merdmuda yer bererd, Hich merdi ramuda reswanegerd. Dimek, bu maqale ene shundaq ishning shahididur. ① Terjimisi: ” Xudaning birer bendisinng dili Renjimigiche, xuda hichqandaq Bendisini reswa qilmaydu“ Bir dili oyghaq kshining seherde turup qilghan ahu- nalisi belki u qudretlik we himmetlik allaning muqeddes dergahida qubul qilinip, allaning ijawetlik dölitige érishken bolsa kérek. Shunglashqa, u bu moghulistan yurtlirini nam we nishansizlarning qoligha bergen bolsa kérek. Alemning qudretlik igisi bolghan xudawende kérim” kimni xalisam eziz qilmen we kimni xalisam xar qilimen“digen süpitini ashkare körsetti. Bu til renglik tetür chögileydighan pelek chaqi bolsa özining neyrengbazliq oyunlirini oynitip, her zamanda bir tayipini pes we ze'ip we yene bir tebiqini yuqiri we üstün qilidu. Eqil igiliri shuni bilishi lazimki, bu ajayip ishlardin tejiribe élip, hemmige birdek sinaq neziri bilen qarap, ibret élip, zulum chekken ajizlarning köz yashliridin qet'iy éhtiyat qilip, ularning dat- peryatlriigha yétip, bu ulugh tejiribige we xelq aldida chirayliq namgha we maxtashqa ige bolalaydu. «Hedis shérip» te bir sa'et adaletlik qilghanliq bolsa, insan we jinlarning ibadetliridin ewzeldur dep yézilghan. Bu xil dölet we ibadetke peqet padishalar, hakimi wilayetler, dadxwalar, emiri memilketler we sheri'et qaziliridin bashqa insaniyet tayipiliri ige bolalaydu. Ey ilahim! öz kamali qudriting bilen hemme hakim, dadxwa, sheri'etpana bashliqlargha, emeldarlargha toghra yol körsitip, yüzige adalet ishigini échip, zulum we jewringning ishiklirini etkeysen, amin! Gepning xulasisi shuki, bu xosh yürüshlük qelem ali derijilik xan, padisha we éhtiram igilirining tügimes himaye we nesep mertiwilirining payansiz deryasigha nechche qétim shungghup, yene uningdin chiqip, murat göhirini meqset alqinigha keltürüp, ularni tehrir yipigha tizip, bayan qatarigha qoydi we bu kitapning muqeddime qisiimini tügitip, xosh yürüshlük qelem tizginini esli meqset bolghan qise we dastan terepke tartip, keng meydan we igiz jewlan üstide at chapturghili mangdi. Zaman xalayiqlirining dil eynigidin chiqip untulup yoq bolghan we zaman oghlanlirining ésidin chiqip, yawayi haywanlar we qushlardek uchup ketken qisiler, yürektiki söz- epsaniler, bu qelem igisining dilini yurutup, jahanni köydüretti. Shunglashqa, bularni toplap we retlep, bu waraq betlirining qel'esige mehkem békitip, ularni, kéynkilerge nemune we yadikar qilishni meqset qilip, sherhini bashlashqa qelem qoyup qelem sürdüm. Allaning peziliti we keremi bilen sözümni bashlaymen. Alla bu ishimgha medetkarliq qilghuchidur . Awalqi dastan 1 Minnetdarliq, pezilet, éhsan mülük igisi bolghan allaning pezil- inayiti bilen ulugh islamning dunyani yurutidighan aptiwi kuchar shehiri üstige chüshishi, rashidin ghojamning ulugh xanliq textide olturushi we sherq bilen gherp chégirlirigha leshker Mangdurushi hem bu weqeler arilighida bolghan ishlarni bayan qilidu Gharayip qisiler, ajayip hikayiler we dilni aldaydighan chöchekler shuningdin ibaretki, bu oyunchi pelek we iqlimning chaqi, her zamanda haman tetür chögilep, tamasha peyda qilip, jahanni astin- üstün qilidu, hetta bu zamandimu ajayip tamashilar bashlap, shanu- shewketlik padishalarning dölet- hökümitini parakende qilip, puqra- xalayiqning tinchilighini, jem'iyitini buzidu. Bu hal bolsa wapasiz na'ehli alemning ezeldin qilip kelgen kona aditi bolup hésaplinidu. Shuni anglimaq kérekki, özining cheksiz we chongqur hikimiti bilen on sekkiz ming alemni yaratqan büyük sultan- allaning öz pezli we keremi bilen muqeddes erwahlarning medet- yardimi astida, bu yete sheher qedimqi sultan xanlirining qolidin ötüp, bir yüz on sekkiz yil miqdari xaqani chinige tewe bolup, xanqan hökümiti texti selteneti astida yashidi. Bu dewr bolsa, puqralarning yurtdarliq ishliridin xar we zar bolup, zalim xitay we beglerning zulum- japaliri tüpeylidin béshi töwenlep, ular chin ixlasi bilen ilahi dergahidin medet tilep, yigha- zare qiliship, musulmanlarning nijatliqqa yétishi we kapir zalimlarning xani- weyran bolushi üchün du'a we iltija qilip turghan bir mezgil idi. Del mushundaq bir peytte ushtumtut asmandin bala, xudadin qaza kelgendek bir qanche tunggani bir kéchidila buzulup, kuchar shehiridiki weyshang bazarlirigha ot qoyup we közge körün'gen kapirlarni öltürdi. Bu chaghda yéngi hisar hakimining oghli alla yar bék bir qanche dertmen musulmanni bashlap, yar we hemdastan bolup, hemme yekdil we bir terep, bir ittipaqta bolghan halda mensepdar ambanlarning yamunlirigha ot qoyup, tang atquche tola kapirlarni yoq qildi. Kün chiqqandin kéyin, mensepdarlar chériklirini élip meghlup bolup qachti. Musulmanlar ghelbe qildi. Bu weqe ulugh peyghemberning hijret tarix yilining bir ming ikki yüz seksen birinchi yili mahi muherremning birinchi küni yeni shenbe kéchisi, jewza jesli we yilan yilida (miladi 1864- yili 6- ayning 6- küni) yüz bergen idi. Bu chaghda ehmet wang bégim yarkent hakimliridin bir guna bilen bikar qilinip, xanning yarlighi bilen özining esli wetini bolghan kucharda yarliq saqlap turatti. Tungganilar we musulmanlar ehmet wang bégimge iltija qilip,” siler aba'i- ejdatliridin tartip yurt sorap kelgen bolup, hökümetdarliq asasini we siyasetdarliq rewishini obdan bilisile, shunglashqa, bizdek chong- kichik musulmanlargha atidarliq qilip, öz hökümlirini jari qilip bergen bolsila, biz silige jan dilimiz bilen xizmetkar we permanchiliq yolini beja keltürüp, hemme bilen memuri memilketdarliq ishlirida silini muqeddem we pishiwa bilip, xan muqamida körsek “ dep iltija we iltimas qildi. Ehmet wang bégim” sizler az adem, xitay goruhi bolsa nahayti tola, bulargha barawerlik qilghili bolmas, men bolsam nechche ata bowamdin tartip ulugh xanning xizmitini qilip, chong mensep tépip, yer, su, zimin belki nechche öylük adem iltipatigha ériship, pushtumdin pushtumghiche juldu- jasaqdarliq bolghandin tashqiri, yene nechche nöwet ulugh xanni öz közüm bilen körgen. Men ulugh xan'gha qandaq qilip yamanliq qilalaymen? Gerche u kapir we dinsiz bolsimu, aba'i- ejdatlirimdin tartip uning tuzini bergen ulughimizdin yüz örmeymiz, tuz heqqini saqlash bolsa hemme insan guruhigha perez we wajip bolidu. Sizlerning sözliringizge kirip ulugh bolup özemni halaketke tashlimaymen. Kimni ixtiyar qilip bashliq qilimen disenglar, shuni qilinglar. Hazir yéshim yetmishke yetti. Köridighan dölet we izzetni körüp boldum. Emdi mende bundaq arzu we hewes qalmidi “dep jawap berdi. Bu chaghda puqralar bir ittipaq, bir niyette bolup, birdekla yüzini örüp,” hilimu xitayliringizdin ümidingiz barmu“dep choqan kötürüp, ordisidin élip chiqip shahadetlikke yetküzdi. Bu chaghda kuchar xojiliridin rashidin xojam digen mewlana ershidin welining mazirida du'a- telep bilen yatqan, hich kishige arlashmighan we derwish teriqiside ömür ötküzüwatqan bir adem bar idi. Hemme musulman goruhi we tunggani tayipiliri uninggha murit- muxlis bolup, bu ademge bash égetti. Mezkür ademni ipadetxanidin ixtiyarsiz élip chiqip,” sile bizge burunmu pishiwa we yolbashchi idile, emdimu bizge pishiwa we yolbashchi bolup, xanliq ornida olturup, bizge bash bolup, hökümlirini ijra qilip bersile“dep, uning xalighan yaki xalimighanlighigha qoymay, aq kigiz üstide olturghuzup, burunqi sultanliq qa'idisi boyiche xanliq textide olturghuzdi. Toxti ishik agha békni wezir qilip teyinlidi. Hemmisi bir niyet bilen kuchar hakimi qurban bék bashliq sekkiz neper begni öltürüp, te'elluq mal- mülkini talan qildi. Netijide bashqa mensepdarlarmu qorquch we titrek- dehshetke chüshüp, mezkür xan rashidin xojamning emir- ita'itige tewe bolup, buyrughigha boy sunup bash egdi. Eger bu mensepdarlar qedimidin buyan yolgha qoyulup kelgen lawayin qa'idiliri we ehdi- peymanlarni buzup, özini mundaq halaketke we palaketke tashlimghan bolsa idi (alla ularni saqlighay!), u chaghda, éhtimal puqralarmu baghi we taghi bolup buzulmayti hem ghaziliqqmu muyesser bolalmayti. (Alla hemme ishning heqiqitini obdanraq bilgüchidur). Bu weqeni ikki kün kéyin burhanidin xojamni yeni meshhur isimliri xétip xojamni emir leshker teriqide bash qilip, kichik oghli mehmud xojamni hemra qilip, molla osman axunumni qazi esker qilip, bir yüz ellik leshker, on sekkiz tungganni on zembirek bilen gherp terepke yolgha saldi we ulargha:” nechche esir ötti, musulmanlar dinsiz kapirlarning we zalim zulumxorlarning ishigide xar we étiwarsiz bolup, xizmetkarchiliq qilip, boynini töwen qilip, pes orunda turup keldi. Ularning erliri xotun, baliliridin ayrilip, bala- perzentliri ata- aniliridin juda bolup, ajiz we bichariliq bilen ne yimekte lezzet we ne kiymekte rahet körmey, albankeshlik qilip ömür ötküzgen idi. Emdi hemmige rehimdil we merhemetlik xudawendekérim biz musulmanlargha yar we hemdem bolup, bizge küch- qudret berdi. Kapirlarning béshigha islam qilichini ayimay urduq. Emdi buning shükranisi üchün jan ténimizdila bolsila, sizler we bizler uni ghazat yoligha serp qilishimiz hemmidin muhimdur. Ulugh ghazat qilish bolsa hemmide perz bolup, bu peyghember eleyhisslamning kesp we hünerliri hetta muhim sünnetliri bolup hésaplinidu. Xudawendekérim özining chongqur sirliq hékimiti bilen burun musulmanlarni kapirlarning qol astida qilgha bolsa, emdi özining kamil qudriti bilen musulmanlarni eziz we étiwar qilip, kapirlarni xar we töwen qildi. Bu kimni xalisa ezizleydu, kimni xalisa xar qilalaydu digen süpitini körsetti. Sözning hasili shuki, sizler bay we sayramni tewe qilip, bu jaydin bir munche esker élip aqsugha béringlar, u terepte musulman tola, kapir az, sizler barghuche tunggani we musulmanlar kapirlarni yoq qilip, aldingizlargha chiqishi mumkin. Mubada kapirlar hujum qilip, jeng- jidelge teyyar bolsa, allaning:” kapirlarni nede körsenglar öltürüp, hemmisni yoq qilinglar digen ulugh emir boyiche, hayal qilmay we ayimastin kapirlargha tigh urunglar. Peyghemberning «hedis» shéripide körsetken” jenent qilich sayisining tégide“digen sözidin waqip we agah bolunglar. Aqsu, qeshqer, yarkent ishliridin bikar bolghandin kéyin, qoqent, buxara ulughliri ashnachiliq qa'idisini beja keltürüp, inawet qilip bash égishni özlirige lazim we rawa körse, ish téximu yaxshi bolidu. Eger buni layiq körmey bash egmey, tosqunluq qilidighan bolsa sizlerge yene yardem qilip küch ewetimen. Imkaniyetning bériche gherep tereptiki yurtlarni qolgha kirgüzünglar. Sizlerge ishench baghlap we özemge wekil qilip, bu jaydiki memilket we hökümet ishlirining hemme ixtiyar tizginini tutqazim“ dep quyash nurluq yarlighini artuqche mubalighe qilip, ghazatchilarni yolgha saldi. Shundaqla, is'haq xojamgha sidiq dadxwa, memur bahadur, toxti muhemmet yüz béshi qatarliqlarni qoshup, bir yüz seksen musulman, ellik tungganni on ikki zembirek bilen sheriq terepke yolgha sélip, yuqirida xétip ayetlirini oqup, du'a qilip yolgha saldi. Bu bap allaning qudriti bilen tügidi.


Janabi rashidin xan Ghazi xojamning pak neseb esli toghrisida ashkare bayan we zikri
Qilmaqning lazimlighi

Eqidilik yarenler we muhebbetlik buraderlerning pak zéhinlirige roshen we ashkare bolghayki, rashidin xojam bolsa sheyix nizamdin xojamning üchinchi oghli idi. Nizamdin xojam bolsa mewlane ershidin weliyullaning newre- ewlatliridin idi. Mewlane weliyulla bolsa mewlane jalalidin kitiki (alla uning sirini pak we mubaret qilsun!)ning perzenti. Mewlane jalalidin xoja bolsa ebu hefis kebir buxari [139] (alla uning sirini pak, mubarek we eziz qilsun!) ning ewladi bolup hisaplinidu. Tarix hijri alte yüz on yettinchi yili (miladi 1220- 1221- yili – t) padisha jahan'gir chin'gizxan bu terepke chiqip, bu xara'i sheripini qirghin qilgha chaghda, xoja hefsi kebir buxarini shahadetke yetküzüp, ehli ewladini aq öylük (sürgün – t) qilip, öz yurti bolghan qara qurum we kiloran digen jaygha élip kélip qoydi. Alte yaki yette ewlat ötkendin kéyin, mewlane jalalidin dewrige kelgende, ular shehiri kitik digen jaygha köchüp keldi. Künlerning biride allaning gheziwi tüpeylidin kitik shehirige qum yéghip, balayi-apet boldi. Mewlane jalalidin yene allaning ilhami arqisida kéchisi uxlimay bir nechche muritliri bilen bille méngip, bir nechche kündin kéyin, aqsu tewesidiki ayköl digen yerge chüshti. Bu chaghda aqsuda tughluq témurxan téxi yéngidinla xanliq textide olturgha waqti iken. On alte yaki on yette yashliq toghluq témurxan mewlane jalalidin bilen körüshüp, bir munche wez we pendi nesihetni anglap köngli yumshap,”bu tajikning [140] sözi qulighimgha nahayti yaxshi anglandi, men ili shehirige bérip paytextte olturghandin kéyin, bu kishimu yétip barsun, men bu kishining din mez'hipige kirimen, bu yerde kirginim bilen katta emira'i serkerdilirim yoq. Yurtning tolisi ilida, yaxshi bolmaydu“dep yarliq qilip hem mewlane jalalidin'gha wede we in'amlarni qilip yandurdi.

Tughluq témurxan bolsa chin'giz qa'anning yettinchi newrisi idi. Bu mesile yuqirida bayan qilin'ghan. Lékin mewlane jalalidin waqit tépip iligha barghiche, ejel purset bermey, aqsu tewesidiki ayköl dige jayda depne qilindi. Uning maziri hilimu meshur. U ömrining axirida oghli mewlane ershidin weliyullagha wesiyet qilip,”men bir chiraqqa yagh qoyup, pilik sélip teyyarlighan idi. Lékin uninggha ot tutashturushqa purset bolmidi. Shayitiki, bu chiraqqa men üchün siz ot yaqisiz, bu chiraqtin sherq teripige roshenlik chüshse ejep emes“dep alemdin ketti.

Bir nechche muddettin kéyin, mewlane ershidin weliyulla dadisining wesiyiti boyiche, iligha bérip xan bilen körüshti. Xan:” dadingiz qéni?“ Dep soridi. U ” alemdin ketti men dadamning shu wesiyiti bilen keldim“digende, bexti oyghaq, döliti yar bolghan xan buni qubul qilip, islam dinining sheripige ige boldi we qol astidiki el begliri, jaysang qatarliq katta emira'ilirini bir- birlep élip kélip, ulargha pendi- nes'het we tatliq wezlerni éytip, din'gha dalalet qilip” dunyada buningdin yaxshi ish bolmaydiken“dep musulman qildi. Riwayetlerge qarighanda, shu küni yetmish mingdin artuq dinsiz moghullar islam dinigha kirip, allaning birligini tonup musulman bolghan iken. Bu weqe ali muqam xanning yigirime töt yéshida, yeni tarix hijri yette yüz ellik altinchi yili (miladi 1355- yili) yüz bergen idi. Islam dini shu kündin bashlap moghullar ichide ashkare we roshen bolup qararlashti.

Xan mewlane ershidin weliyullagha : ” ey ulugh mollam, emdi ixtiyar özliride, qaysi sheherde turushni özliri bilsile“dep yarliq qilghanda, mewlane ershidin weliyulla” men kucharda tursam“ dep ixtiyar qildi. Ruxset bilen kuchargha bérip, kedxuda (yurt sahibi – t) bolup weten tutti. Xan kuchardiki ichériq digen jayni uninggha in'am julidu qilip berdi. Bu yer hazirmu xanning shu waqittiki yarlighi boyiche wexpe teriqiside ulugh mollamning ewlatliri qolida turmaqta. Axiri mollam bu payansiz tupraq alem ghoruridin menggülük shatliq sariyigha ketti. Kucharda depne qilindi. Hazur bu ali mazar ” ulugh mollam“digen nam bilen meshhur.

Mewlane ershidin weliyullaning biwaste ewladi nizamiddin sheyix xojam bolup, uning tunji oghli rashidin xan xojam, tötinchi oghli pexirdin xan, beshinchi oghli jalalidin xoja idi. Xétip xojam bilen is'haq xojamlar bolsa sheyx nizamiddin xojamning bir tuqqanliri we taghilirining oghulliri bolup, hemmisila bir derexning shéxi we miwisi bolup hisaplinidu.


Seyit xétip xojam we köz qarchughi mehmuddin xojamlarning aqsu shehirini pethi qilish ghazatigha ewetilishi we meqsidige yételmey öz yurtigha qaytishi, musulmanlarning Ilajisiz shéhitlik sherwitini ichishi qatarliq weqeler bayani



Muhebbet shu'arliq dostlar we eqidilik eserlerni yazghuchi buraderlerning güldek köngüllirige yétip roshen bolup étiwargha élin'ghayki, rashidin xan xojam xétip xojamni gherp terepke yürüsh qilishqa ruxset bérip xoshlashqan idi. Xétip xojam kuchardin chiqip qizil digen menzilge chüshti. Andin sayramni ilkige élip, töt ademni siyasettin ötküzüp dargha asti we chapti. Andin ötüp baygha kélip, ikki kün turup, alte admni dargha asti. Bu ademler bolsa buzuq we eski yollarda yürgen ademler bolghanlitqin, öz jajisini tapti. Ekremshah alem axunni sayramgha, molla axunni baygha hakim qildi. Andin yürüp yaqériq digen jaygha chüshüp, ruzi törem digen ademni yüz ellik kishi bilen muz dawan'gha yolgha saldi we” ötenglerdiki siyenoyan (poshtikesh we qarawulchi – t) xitaylarni öltürüp, charshenbe küni jamgha kélip hazir bolghin, biz bu tereptin, sen u tereptin kélip jamda yingfen suqup yatqan xitaylarni otturgha élip yoq qilayli “dep buyruq berdi. Bu chaghda bay, sayram we tagh étekliridiki ademler hemmisi birdek qoligha qara kaltek élip,” alla! alla!“dep yuqiri awaz bilen tegbir éytip, ” xojamlarning keynidin egiship aqsugha bérip, zulum- setem qilghan kapiarlardin intiqam élip, ghaziliq derije we mertiwisini tapimiz. Eger ejel yetken bolsa shéhitlik sherwitini ichip, ali jenetning eng yuqiri jayidin orun alimiz“digen muddi'a we ümit bilen, hayatliq dölitini tashlap, ejel sherwitini yaxshi körüp, atisi balisigha, balisi atisigha qarimay, piyade we atliq bolup xojamlarning keynidin yolgha chiqti. Xojamlar ” bir qanche waqit toxtap turup turunglar, sizler üchün biz ghazat qilayli“dep nesihet qilsimu, ular: ” biz zulum- setemge taqet qilalmay, na'ilaj halgha yettuq. Mundaq yashighiche yaki qan béreyli, yaki jan alayli“dep, özining eziz jénidin kéchip, yighlap- yighlap keynige yénishqa unmidi we özligidin uzuq- talqan, chumaqlirini kötirip, yolgha bille rawan boldi. Bularning sani texminen yette ming ademge yetken idi.

Ey eziz yarenler, herqandaq padisha yaki wilayet hakimliridin puqralargha zulum- jewriler ötkende, puqralar özining shirin jénidin kéchip, allaning dergahigha yüz keltürüp, köz yashlirini töhpe qilip, chin ixlasi bilen yighlisa, xudawendekérimning rehmet deryaliri jush urup dolqun bolup, ajiz we küchsiz bendilirini qural- yaraqsizla shan- shewketlik ulugh padishlarning üstidin ghalip qilip, ” mendin gheyri padisha yoq“dep dewa qilidighan zalim tekebburlarni bir sa'ette meghlup qilip yoqitip, ularning töhpisini kökke tuzitip, ajiz we küchsiz hetta shor pishane bende- mexluqlirigha text- seltenet ata eylep, ularning derijisini shanu- shewketlik ulugh padishalarnikidinmu artuq we yuqiri qilsa, bu allaning huzurida hich kem we ejeplinerlik emes. Alemning igisi bolghan xudayim bolsa hemmige oxshimaydighan we hemmidin qudretlik hem hemmini derhal yaratquchidur. ” Qur'an“dimu alla xalighinini qilalaydu, xalighinini irade we höküm qilalaydu. U hemmini qilishqa qudretlik dep yézilghan.



Nezim:





Gadani shah iter yoq herasan(qorqmay)*,

Anga shahni gaday qilmaq hem asan



Xojamlar yaqériqtin atlinip, namaz bamdat waqtida qara yulghun'gha keldi. Bir nechche irawulchi (qarawulchi – t) xitaylarni tutup yoq qildi. Bu künning etisi bolsa xétip xojam bilen ruzi töre uchirishishqa wede qilin'ghan küni idi. Jamdiki chérikler üsitige barmaqchi bolup turghanda, hawa buzlup yamghur yaghdi we shiwrighan qozghaldi. Xétip xojam bashliq hemme adem öy- öyige kirip uyqugha ketti. Leshkerlirimu deex we tam qatarliq nersilerni pana qilip, at igerlirini béshigha qoyup, xatirjem uyqugha ketti. Del mushundaq peytte jamdiki xitaylar we aqsu hakimi se'id bék bashliq nurghun chérikler basturup kélip, zembireklerge ot tutashturdi. Bular oyghinip qarisa, qara chérikler alliqachan qorshap bolghan iken. Ular derhal turup, beziliri igerlik atlirigha, beziliri yaydaq atqa minip, beziliri piyade bolup, qorqunch we zizile astida arqigha qachti. Xitay chérikliri chap- chap qilip nurghun ademni halak qildi. Ejel sherwitini ichsek digenlerning arzusi, xudawendekérimning hikimetlik mihirbanliqigha sazawer boldi. Nechche adem chölge kirip, ussuzluqtin öldi. Ikki ming sekkiz yüzdin köprek adem wapat boldi.

Omumen, islam leshkerliri qalaymiqanlashti. Xojamlar kuchargha qarap yolgha chiqti. Aqsu hakimi se'id bék bularni tutmaqchi bolup, alte potey yerge qoghlap barghanda, xitaylar” qachqan düshmenni qoghlash li (qa'ide – t) emes. Jammu qoldin ketti, derhal yénip kéling“ dep xewer qildi. Se'id bék bu dehshetlik xewerni anglap derhal jamgha kelse, ruzi töwe wede qilin'ghan waqtida jamgha kélip, bu yerde qalghan piltirich, qoshchi, muraxor xitaylarni tamamen öltürüptu. Lékin bu qara yulghundiki musulmanlarni qachurup we öltürüp, bir munchisini esri qilip kéliwétiptu digen xewerni anglap, jamda turalmay, östengboy digen kentke qéchip barghanda, tutulup qélip, xitaylargha tapshurulup yoq qilin'ghan iken.

Bu yerde menki bu herplerni tizghuchi mu'ellipning yadigha shundaq ajayip ishlar keldiki , buni sözlimey bolmidi. Yeni xaqani chinning zor we kattilighi hemme insan guruhigha xuddi quyash nuridek ayding. Kuchar bolsa kichikkinila bir qel'e bolup, bu chong sheherlerge qarighanda, hichqandaq nam- nishanisi yoq. Halbuki, shunchilik bir yerdin azla musulman bash kötürüp, chong bir ilimgha barawer kelgen kishi bolup, xétip xojam bir mepige chüshüp, molla osman axunumni bir mepige chiqirip, özige özi qana'et qilip, özidin özi xursen we xoshal bolup, bay bilen sayramdek ikki rabatni özige tewe qilish bilenla, hemmidin bighem we xatirjem bolup, téxi besh menzil yerge kelmey turupla, kiyim- kécheklirini sélip, xatirjam bolup uxlap, ya eskerliridin xewer almay, ya düshmenning xewpini bilmey gheplette yétip, musulmanlarning qénigha zamin boldi. Ey mutellip molla musa! insap qil, tene- te'errizdin tilingni yigh!



Nezim:


Qadalsa bir tiken, yachüshse bir qil,

Iradisiz emes hich ish yéqin bil.





Herqandaq chong- kichik ish we hadisining hemmisi allaning irade teqdiridin tashqiri emes.” Qalubella“da (qur'anning bir sürisi – t) alem igisining qudretlik qelimi bilen shundaq yézilghan. Bu alem yüzide, uni körmeslikke esla ilaj we chare yoq.

Shundaq qilip, qazi esker molla osman axunum qara yulghunda olja chüshti. Se'id bék eslide uning shagirti iken. Shunglashqa, u xitay mensepdarlirining maqullighidin ötküzüp, ”bu adem mushu tayipilerning bashlighi iken. Bu adem u ishlarni qandaq sewep bilen qilghanlighini bilishke lazim bolidu. Buni öltürmey saqlap qoysaq bolarmikin“dep aqsuning ambanigha xet yazghan iken. Bu aqsu ambanigha maqul chüshüp, uni öltürmey türmige tashlap, nechche xitayni saqlashqa qoyuptu. Xétip xojam kuchargha bérip, yene leshker bashlap, bir aydin kéyin aqsuni pethi qildi. Uningghiche xojamlar molla osman axun se'id bék terepke ötüp kétiptu dep guman qilip, uni eyipleptu. Aqsu shehirini pethi qilghan chaghda, bir nechche esker xitaylarni öltürüp bir öyge kirse, molla osman axunumning qol- putlirigha mehkem ishkel we zenjir sélip solap qoyghan iken. Ular molla osman axunumni shu haliti boyiche xojamlarning aldigha keltürüp, ishkel- zenjirlerni chéqip ajratti we shuning bilen u eyiptinmu qutuldi. Jénimu salamet qaldi. Lékin buni saqlighan xitaylarning beziliri sheher pethi bolush bilanla özini özi ésip öltürdi. Beziliri bashqa usul bilen ölüptu. Biraq, ular molla osman axunumgha dexli qilalmaptu. Buni yézishtiki meqset shuki, xitayning ulughliri söz- bayraqni nahayti ching tutidiken. Herqandaq bolsimu bir musulman düshmenni öltürüp, andin kéyin öley dimeydiken. Molla osman axunumni belki heqiqi muhapizetchi we eypisiz allaning özi saqlighandur. Xétip xojam bolsa nahayti sadda, rehimdil we zaman tejiribiliridin xewersiz bir kishi idi. Lékin u musulman möminchiligide étiqadi nahayti küchlük we nahayti insapliq kishi idi. Shunglashqa, u ötkendiki meghlubiyet xijaletchiligidin béshini zadila üstün qilalmidi.

Jamaliddin Xojamni bash qilip ikkinchi qétim aqsu ghazatigha yarliq sürülgini we aqsuni pethi qilishqa muyesser bolup, murat baghchisidin gülleni üzgini we güller bilen Köngüldiki meqset hasil bolghini qatarliq weqelerning omumni bayanliri


Pishqedem yarenler we semimi yoldashlar bundaq hikaye we qizghin qisse qilidurki, bu yaxshiliq bilen qoshkézek bolghan zamanda, janabi seyid rashidin xan xojam seltenet textide olturp, beden qametlirige hökümranliq kiyimliri we béshigha seltenet tajisi yariship, yurtning hemme chong- kichiklirige yarlighini yürgüzdi. Yarliq we nishan, unwanlirigha”zubde'i ewladresulilla (peyghemberning tallan'ghan ewladi), ebulmuzeffer we elmensur (zeper we nusretchilerning atisi – t)seyid ghazi rashidin xojam xan xojam“ dep yazatti. Xétiplar munberlirini bu xan xojamning ismi sheripliri we güzel leqemliri bilen bézep zinnetlidi. Xan xojam xaqani chinining puligha oxshash qilip pul quydurdi. Pulning yüzige ” rashidin xan ghazi“we yene bir teripige ” kuchar seltenetining soqqan puli“dep xet oydurdi. Bu pul hazirmu dawamliq xejlenmekte.

Rashidin xan xojam xétip xojamning qara yulghunda shigest yep qéchip kelgen qorqunchluq xewirini anglap, ghezep otliri örlep, bir qanche gunasizni siyaset qilip dargha ésip, ularning ten- wujut xaminini soridi, hemde chong- kichikler gunadin ötüshni tilep we yalwrup, towa qilip, inawet we ita'et halqisini yéngiwashtin békitip, chin ixlasi bilen boy sunup we ita'et qilip, özre- izzettin éghiz achti. Bu chaghda akisi jamalidin xojamning qiyapitidin leshkerkeshlik, siyasetlik we puqraperwerlikte nahayti qabiliyetlik ikenligi bilindi. Xan xojam yarliq qilip, uni sekkiz yüz leshker we top- zembirekler bilen aqsugha yolgha saldi. Bu kishi bolsa yirakni köreleydighan, tedbirlik, dölet ishlirida shija'etlik, tibabetchilik ilmide nahayti mahir, dili qattiq we gheyretlik kishi idi. Kuchardin tartip sayram we baygha qeder hemme jayni qolgha kirgüzüp, ishqa yaraydighan yash, küch- qudretlik, palwan we jür'etlik ademlerni tépip tallap, ikki mingche adem teyyarlap irawulchi, qarawulchilarni qoyup, toluq éhtiyat we hushyarliq bilen chong yolni tashlap, ili terepke mangghan bolup, bu yoldiki arashur digen yerge chüshti. Bu jayda leshkerlirini közdin kechürüp, at- ulaqliridin xewer élip, xitay chériklirining ehwalini tekshürüp bilip, yaxshi we yaman künlerni mulahize we sinaq qilip, yultuz we peleklerning belgilirige qarap yigirime künche turup qaldi.

Bu künlerde kashigher, yarkent, xoten qatarliq sheherlerdin iligha ewetidighan shang- xirajilar muzart dawinigha barghanda, yurt parakende bolup, yolda toxtap qalghan iken. Xojamlar bu shanglarni öz eskerlirige teqsim qilip berdi. ” Shang“digen söz ” böz- xam“ digen söz bolidiken. Bu sözning tepsilatlirigha kelsek, burunqi zamanda musulman xanliridin isma'il xanning zamane- esirliride wilayet tereptin mexdum ezzemning newriliri xojam yüsüp xojam oghli xoja afaq bilen yarkent tewesige keldi we isma'il xandin xapa bolup, iligha chiqip, qun teyji törige özini tashlap, erz- halini bayan eylep, ” méni heydep chiqardi, yar medet bersingiz“ dep iltija qilghanda, qun teyji bir munche qalmaqni hemra qilip bériptu, bularning yardimi bilen yurtqa ige bolup, isma'il xanni a'ile te'ellaqati bilen esir qilip iligha'élip kétiptu. Qalmaqlar yanmaqchi bolghanda, bularning quruq yénishi munasip emes dep, bu yette sheherdin bir munche böz- xam yighiwélp, ehwalgha yarisha in'am we éhsan qildi. Qalmaqlar her yili bundaq böz- xamni teme qilatti, bermeslikke mumkin emes idi. ” Qalmaqqa böz, xitaygha söz“digen temsil shu chaghdin qalghan idi. Chünki bu chaghlarda bu diyarda xamdin bashqa nerse yoq idi. Soda- sétiq ishlirida pul ornida böz- xam ishlitidiken. Kéyinche bu yurtlar xaqani chin'gha tewe bolghandin kéyinmu bu ehwal baqi qalghan iken. Shunglashqa bu xiayche ” shang“dep adetlen'gen iken.

U zamandin rashidin xan zamanighiche ikki yüz yildin köprek waqit ötüptu. Yurt hakimliri we bashliqliri mezkür böz- xamni iligha béripturghan iken. Lékin bu böz- xamning miqdari yildin- yilgha köpiyip turatti. Xojamlar mezkür böz- xamlarni eskerlerge teqsim qilip bergendin kéyin, ular buni képen we éhramdek qilip yöginip, béshigha para we selle qilip yögep”emdi képenligimiz mushu bolidu“ dep hemmisi téximu bir niyet- bir dil bolushup, yighlap qaxshap, ilahi dergahigha ajizlighini bildürüp, xojamlar barliq hemmisila aq matagha yöginip, goya aq qoydek bolup, himmet we jür'et kemirini bélige baghlap, bir kéchide arashurdin atlinip, muzdawan yoli bilen kélip jamda qorghan soqup yatqan chériklerning üstige xuddi tuyuqsiz kelgen bala- qazadek özini urdi. Bu chaghda kapirlar téxi gheplet uyqusida yatqan iken. Shunglashqa, meyli xitay bolsun yaki yardem üchün kelgen musulman chérikliri bolsun, hemmisinila tigh siyasitidin we ghehriyettin ötküzdi. Peqet nahayti azdin az qisimila jénini jaylap, özini aqsu shehiri ige aldi.

Bu künlerde ilidin kashigherge bérip sheher saqlaydighan besh yüz solun, qalmaq oqya, saghdaq, oq- dora we yaraqliri bilen aqsugha kélip, kashigherge mangghiche, kucharning buzulghanlighi xewiri kélip, bularni kashigherge mangdurmay, jamgha bille élip chiqqan iken. Yene soku- saltang, qimarwaz, sergerdanlardin bir mingche adem yighip, xitayche kiyim- ayaq kiydürüp, özige yardemchi qilip jamgha élip barghan iken. Bularning hemmisila tigh siyasitidin ötti. Jam we aqsuda bolup, xitay, qalmaq, musulman munapiqlardin töt mingdin artuq kishi yoq qilindi. Aqsu hakimi se'id bék qeshqerge qachti. Bay hakimi témur gheznichi bék xoten'ge ketti. Xojamlar xitaylarni qoghlinighiche aqsugha kirip, bu jayning dar seltenetige orunlashti. Tarix hijri mahi seper muzepperning on ikkinchi yili (miladi 7- ayning 17- küni t) aqsuning chingchey ambani bashliq hemme mensepdarliri bu ish- ehwalni körüp, barliq bala perzenti, xotun- teyteylirini öz ordisigha yighip, etirapigha dorilarni qoyup, béyjin terepke qarap nahayti yuqiri awaz bilen birnimilerni dep yighlap- yighlap tamakisini chékip, ghangzisidiki otni dorigha tashlighan idi. Hemmisila derhal yoq bolup, jehennemge keti. Mosulmanlar shadi- xoram boldi, munapiqlar ghem- elemge toldi. Mubarekbatliq ün- sadasi asmen pelekning üside yangridi. Ghelbe we nusrettin kéyin, jamalidin xojam aqsu text seltenetide olturup, xitaylardin élin'ghan oljilarni eskerlerge in'am qilip berdi. Her kishi öz küch- qudritining bériche olja we ghenimetlerge ige boldi. Kucharliq abdulraxman dop bégini dadxwa qilip teynlidi. Aqsuluq qasim qazi békni emir leshker qilip teyinlidi. Burunqi elme, mupti, qazilarni öz orunlirida qoyup, öz menseplirini merhemet qildi. Hich kimge dexli- te'eruz qilinmay, hemme adem ilgirkidek öz orun we derijiside qaldi.

Jamaliddin Xojam Aqsugha atlan'ghan chaghda, Xétip Xojamning chong oghli Hamiddin Xojamni yüz leshker bilen muz dawandin xewer aldurghili mangdurghan iken. U muz dawanda bir nechche kün turup, aqsu pethi bolghandin kéyin, öz ornida adem qoyup, aqsugha kélip dadisi bilen körüshti. Bu künlerde ilidiki jangjün aqsu ambanigha yar we medet bolush üchün yette ming xitay chérigi , üch mik qalmaq chérigini oq- dora we qoral- yaraq bilen aqsugha mangdurghan iken. Bular muz dawanda adem tosup yatqanlighini bilip, ellik künche turup yénip kétiptu. Omumen qilip éytqanda, xojamlar aqsuning ishliridin xatirjem bolghan iken. Kashigher, yarkent, üchturpan tereptin téxi xatirjem emes idi. Üchturpanning shehiri bolsa mustehkem we chérikliri köp idi. Xétip xojam üchturpan ghazatigha bérishni oylap, jiddi teyyarliq qilmaqta idi – wesalam.

Seyit ghazi xojam we .Uning köz qarighuchi hamiddin xojamlar üchurpanni pethi we tesxir qilishqa mangghini, échilip, murat- meqsetning qolgh kelgini we bashqa Hadise hem weqeler bayani


Sadiq dostlarning we muwapiq buraderlerning toghra zéhinlirige yétip roshen we melum bolghayki, mahi seper muzepperning on tötinchi küni (miladi 7- ayning 19- küni – ) idi. Se'id ghazi xétip xojam we chong oghli hamiddin xojamlar bash bolup, alte yüzche leshker, top- zemirekler bilen bille, bir qanche ish bilermen we hörmetlik emeldar begler we begzadilerni hemra qilip, aqsuluq molla abdulla fazi axunumni qazi esker qilip, üchturpan tewesidiki acha tagh digen yerge chüshti. Üchturpan xitayliri üchturpan hakimi toxti békni nurghun adem bilen acha taghda qarawulchi qilip qoyghan iken. Bular xojamlarning yétip kélishi bilanla xalar- xalimas türküm- türkümlep xojamlarning xizmitige kélip, xizmetkar we gholam muqamida bélini mehkem qilip, emir- ita'et yolini özige perz we wajib dep bilishti. Buning keynidin hemme üchturpan ehli top- top we goruh- goruh bolup kélip, xojamlarni ziyaret qilishni özlirige pexri- ataq dep biliship, xitay shehirini pethi qilmaqni meslihet qiliship, shuning tereddutlirigha chüshti. Xojamlar bashliq hemmisi bir niyet bolup, xitay shehirini qorshap jengge teyyar boldi. Xitaylar sépildin miltiq, zembirek étip, bola ademni nabut qildi. Islam leshkerliri bir tereptin igiz hujum shaxapchilirini baghlitip, yene bir tereptin meljer digen taghning keynige lexme kolitip turghan bir halette, xitaylar ushtumtut dorixanigha ot tashlidi. Ot ketken haman meyli xitaylar yaki tamlar, qoral- jabduqlar, butxanilar we meljer téghi xuddi tuzangdek kökke uchti. Kishi kishini tonumidi. Hetta bir- birini körelmeyti. Kündizi kün guyaki kéchining qarangghusi idi. Kapirlarning put- qolliri dorining küchi bilen bir tash yaki ikki tash miqdari yerge uchup kétiptu. Bezilerning bash yaki bedini del- derexlerge ésilip qaptu. Üchturpandiki bu dorixana pütün elte sheherni qamdaydighan chong dorixana iken .

Gepning qisqisi, üchturpan yuqarqi usullar bilen pethi qilindi. Xétip xojam zeper we ghelbilerdin kéyin, özining bargahi yaki aramgahlirida olturup, yaxshi- yaman yaki hezerlik ademlerni bir- birlep ayrip, ularning gunalirigha epu qelimini sürüp, bezilirige shahaniliq in'am we xosrewaniliq merhemetler kirgüzdi. Amma bezi jalap we pahishwaz xotunlarni we kapirlarning pé'il- xuylirini kesp qilip kapirche yürgen we yamanliqqa bashlghighan pasiqlarni ibret üchün tigh siyasettin ötküzüp siyasetlidi. Üchturpanning burunqi elimi molla atawulla axunni yene elem qildi. Toxti hakim békni yene qedimqi desturi boyiche hakim we dadxwa qilip teyinlidi. Bay muhemmet qazi békni yene qazi bék qilp teyinlidi. Dostlar xursen we shat, düshmenler ghemkin we perishan boldi. Mubarek badliq sadasi gümbezdek bu yéshil asmanin halqiq ketti.

Elqisse, bir munche ishenchilik ademning arqa- arqidin bergen nurghun xewer we riwayetlirige qarighanda, burunqi zamandad yeni feghfurchini bu yette sheherni tesewwur qilghan chaghda, jamali jahan ara aptap nuridek we tengdishi yoq yekke göherdek on alte yashliq bir qiz [141] mensepdarlarning nezirige chüshüp qaptu. Ular” ulugh xan'gha buningdin artuq azru qilghudek mehbub sogha- salam we töhpe bolmas“ dep, feghfurchinning xizmetlirige tartuq we töhpe qilip élip barghan iken. Emma bir küni xan bu qiz turghan hujirigha kirse, uning yighlap olturghanighini körüp xiyal qilip, yer yüzide mendin chong ulugh xan bolmisa, nime üchün yighlaydu, buning sorap rastini biley dep qizgha su'al qoyghanda, qiz söz tapalmay, ” méning yurtumda miwilik bir derex bar. Uning miwisi altundin, yupurmaqliri kömüshtin, yilimi ettirdin idi, shu yadimgha kélip yighlaymen“deptu. Xan yarliq qilip, ” üchurpanda bundaq bir derex bar imish, u tézlik bilen yetküzüp kélinsun, bu derex méning baghlirimgha layiq iken“ dep yarliq bériptu. Yarliq kélishi bilanla mensepdarlar üchturpan hakimi rehmitulla bék [142] digenni agah qilip,” bu xil derexni köchet qilip béyjinggha yetküzüp, ulugh xandin iltipat körüp yanisiz“dep buyrighanda, hökümni ret qilalmay, jigde köchitini élip, ademlerni hasha qilip, köchet kötertip, zulum- jewr qilip, töt potey yerge yetkdende, köchet kötergen ademler bir kéchidila buzulup ittipaqliship, ” bu köchetlerni béjin'ge élip barghuche tula adem halaketke uchraydighandek, bu ehwalning sirini rehmitulla békke iz'har qilsaq, biz bilen bir söz- bir niyette bolsa nahayti yaxshi, eger sözimizge kirmey qarishliq qilsa buni özi biler“dep ehwalni rehmitulla békke bayan qilishti. Buni rehmitulla békmu maqul körüp, mezkür köchetlerni kaltek qilip kötürüp, bille mangghan xitaylarni öltürüp, sheherge basturup kirip, xan, ambal bashliq mensepdar we chériklerni öltürüp, rehmitulla békni özige musteqil hakim qilip, üchturpanni toqquz ay soraptu.

Bu weqe - hadise bijin'ge mangghanda, lenju sngning bu teripidin nahayti köp qara chérikler kélp, tola urush bolup, üchturpanni ikkichi qétim teserruf qilip, ademlirini qirghin qilghan iken. Tighdin éship qalghanlirini u terep qamuldin, bu terep ilighiche, hetta kashigher, xoten'giche bolghan her qaysi ötenglerde töt öylüktin adem teyin qilip, xet toshuydighan we xitaylargha xizmetchi qilip belgilep tarqitiwetken iken. Bu ademlerning ewladini ta hazirmu ” turpanliq“digen nam bilen ataydu. Lékin, ili teripige barghan ademler bolsa bir nechche ewlattin kéyin, qalmaqlirining örüp- adetlirini qubul qilip, qalmaqqa oxshash bolup kétiptu. Bular hazir özini ” biz musulman qalmaq bolimiz “deydikenmish. Bu weqe xaqani chini yette sheherni teserruf qlip on yettinchi yili [143] yüz bergen iken.

Bu qétim üchturpan élinip dorixanigha ot ketkende, bir qanche kona kitapning warqliri, qoral- yaraqlar, iger- tuqum, lingirchaq, boqusa, ara qatarliq nersiler chéchilip yétiptu. Men bu nersilerni mu'ellip öz közüm bilen uchuq körüp, weqe seweplirini sorisam, ular ” rehmitulla békning qozghilingida bu esawaplarning igilirini öltürüp, bu nersilerni gunakar qilip saqlighan iken. Dorixanigha ot ketkende, hemme nerse köyüp kül bolup öchüp ketken. Bolmisa bundaq nersiler téximu köp idi, körgenliringiz bolsa peqet ulardin éship qalghanliri“dep tola hikaye qilishti. Men ularning bu jawaplirigha qana'et qilip bes depla qoydum.

Ilgiri xaqani chini bu yette sheherni alghanda, üchurpanni paytext ornida qilip, xan, ambanini üchturpanda toxtitip, alte sheherning mensepdar we hemme emeldarlirini üchturpan'gha qarashliq qilip qoyghan iken. Yuqarqi weqedin kéyin ulugh xan uchturpandin kayip, ademlirini qirghin qilip, tamamen yoq qilip, alte sheherdin adem köchürüp kélp, köchmen qilip olturghan iken. Bu weqedin burun bu jayning nami” üch“digen söz ” turpan“sözi bilen qushulup üchturpan“yaki üshturpan“dep atalghan iken. Bu qétimqi weqedin kéyin bolsa üchturpan yette sheher ichidiki eng kichik sheherlerning biri qilin'ghan we mensapdarlirining derijisimu peseytilgen iken. Xan, ambanni bolsa yarkentte tursun dep yarliq qilghan iken. Shunglashqa, üchturpan xelqi hélimu ” köchmen“digen nam bilen meshhur.

Sözning hasili shuki, ikki yüz yildin artuq waqit ötüptu. U heqiqiy padisha alla köchmendin bölek sheherlerni öz muhapiziti ichide asrap, ularni xuddi üchturpan musulmanlirining béshigha kelgen weqelerge oxshash hadisilerdin saqlidi. Ey ilahi padisha, her yurt we her sheherning ademlirini, séni niqap qilip padisha tonini kiygen mejazi ademlerning ghezep otliridin zulum- jewriliridin saqlap, öz panayingda asirghaysen – amin!

Lékin, bu nöwette se'id ghazi xétip xojam üchurpanni pethi qilip, zulum ishigini taqap,adalet babini échip, sheri'et mustafawiyenning sheri'et nizamliri we namaz tehiyyelirini küchlük rawajilandurup we güllendürüp, puqra- xalayiqni yaxshi yolgha bashlap, ularning amanlighini saqlash üchün pidakarliq qilip tirishti. Xoja wesiyetlerning hemmisi din hökümranlighi meydani we adalet sehnisini igellep, toghra yolni qolida mehkem tutup ilgirlidi. Chünki, xojamlarning hemmisila yashta chong we abruyda ziyade idi. Shunglashqa, ular gerche peletkning kajlighi we nesligige uchurghan bolsimu, lékin ular yene nahayti tézla yuquri sa'adetke érishti. Eger xudawendekérim sheri'et pana enbiya- muresselerge, peziletlik we toghra yolluq ewliyalargha, rehimdilliq we qudretlik mashayixlargha hem allaning razilighigha érishken ali derijilik padishalargha shanu- shewket ata qilishini irade we teqdir qilmaqchi bolsa, özining hikimiti arqiliq ularni aldi bilen éghir hijran we xaru- elemge muptilla qilip, jahanning isiq we soghaqlirini körsitip, méhnet we musheqqetlerning qayghusini tétitip, ahu- nadamet tuzaq- tupraqliri bilen yughurup, pushayman oti bilen pushshurup, xar we bi'oétiwar kochilardin aylandurup, andin kéyin derijimu- derije izzet we hörmet ewjige qedemmu- qedem élip chiqip, bezilirini özige heqiqi yéqin derijige kötürüp, özining mehbubi we qubul tutqan bendisi qilidu. Bezilirini bolsa text- seltenette olturghuzup, qedir- menzilini pelek derijisidinmu yuqiri örlitip, ulughluq süpitining sayisini yaydurup, heqiqiy padishaliq derijisi we dölitini iltipat qilip, dölet aptiwi solishining aghamchisi bilen zulum quduqigha chökken zulumkesh ajizlarni tartip chiqirip, özining dölet sayisi bilen perwish qilduridu. Shunglashqa, «hedis shérip» te ” padishalar xuddi qoychigha oxshash bolushi we öz xelqige mes'ul bolushi lazim“dep yézilghan. Herqandaq qoychi qoyni obdan béqip, obdan xewer alsa, qoylar simiz bolidu, qoy köpüyidu. Qoychining mertiwisimu ashidu. Eger qoydin obdan xewer almay, biperwaliq qilsa, qoy igisi qoylirini yene bashqa obdan qoychigha tapshurup, ilgirki qoyichini aldidin heydiwétidu. Jümlidin, eger herqandaq padisha puqralirining ehwalidin obdan xewer alsa, uning döliti artuq, mertiwisi yuqiri qilip, yurtlirini awat w memur qilidiken. Eger u biperwaliq qilidiken, mülki alemning qudretlik igisi bolghan alla, uning memilkitini yene bir puqraperwer mexluqqa tapshurdiken. Chünki, bir zalim ming böridin better yamandur. Memilket bolsa adaletlik bilen awat we zulum bilen xarap- weyran bolidu.

Sözning hasili shuki, se'id ghazi xétip xojam üchturpanda üch ay miqdari turup qaldi. Kashigherde sidiq bék qipchaq digen bash kötirip istila tapti digen xewer anglandi we kashigherge bérishni pilanlidi.


Seid Ghazi xétip xojam we toghra yolluq perzneti hamididin xojamlar kashigherni pethi we teserruf qilishni tama qilip leshker tartqini we yolda bolghan weqler ehwalati, xojamlar saddiilq qilip, sidiq békke giriptar bolushi we ularning dölet xalaslighigha muyesser bolup, öz makanigha murajet Qilghanlighi weqeliri bayani


Dil közi bilen köridighan erbaplar we bilm xatirilik dostlarning yuruq dillirigha roshen we ayding bolghayki, se'id ghazi xétip xojam shu yili jamadil'axirning on ikkinchi küni (miladi 7- ayning 17- küni – t) kashigherni pethi we teserruf qilishni meqset qilip yolgha chiqip, öz- xergahlirini we chédir- bergahlirini ot béshi digen jaygha tikip, hamiddin xojamni ikki (ming) leshker bilen chapawul qilip aldida ewetti. Ikki künidin kéyin, bir ming besh yüz mehrem, yasawul bilen zeperge atlinip, menzilmu- menzil yürüp, qara bulaq digen menzilge barghanda, niyiti buzulghan birqanche bashbashtaq qirghizni olja- esir qilip, jazasini berdi. Bu chaghda, aqsu hakimi se'id bék jam jéngidin jénini saqlap, kashigherge qéchip, akisi qutluq békning aldigha barghan idi. Qutluq bék bu chaghda kashigherge hakim idi. Se'id bék akisining mesleheti we mensapdar ambanlarning kélishi bilen qaxshal yolini boylap, ili jangjünige xet élip, yardemchi chirik élip kélishini niyet we meqset qilip yolgha chiqqan iken. Buni bir qanche qirghiz tutup keldi. Hamidin xojam uning ten- wujut xaminini kökke sorimaqchi bolup teyyarlan'ghanda , qol astidiki dölet erkanliri se'id békning qéinini tilep iltija we iltimas qildi. Hamidin xojam uning ötmüshtiki barliq gunalirigha epu qelimini sürüp, emaratlik (emirlik – t), emirlik mensiwini bérip, se'id békning tongchisi isma'il kutwal namliq bir kishini tughqa qan qildurup, (qesem ichküzüp – t), meqset menzili bolghan kashigherge mangdi. Bular üstün atushqa bérip, etisi kashigherge kirimiz, qutluq bék bolsa musulman we biz bilen bir yerlik, shunglashqa u tereptin qutluq bék, bu tereptin biz hujum qilip, sidiq bék qipchaqni otturdin kötürimiz dep xam xiyalni ot qalimay pushurup, buni chishsiz, éghizsiz nadan dil tesewruida chaynap lezzetlinip xosh bolup turghan bir halette, ushtumtut kashigher tereptin bir ulugh tagh namayen boldi. Yuqiridiin sinchlap qarisa, tughning keynidin nurghun qoshun uchuq köründi. Bular ilajisiz jengge kirishti. U tereptin qipchaqlar kélip, öz-ara jeng bashlandi. Ikki tereptin bir munche adem ziyan boldi. Bu chaghda sidiq bék tereptin adem kélip, uning ” xojamlar bilen urushmay, tinchliq we yaxshiliq bilen sheherge teklip qilip kélinglar, her qanche bolsimu, ular islam achqan se'id ghazilardur we yurtimizgha kelgen méhminimizdur“ digen xewirini yetküzdi we aldigha adem chiqirip iltija we iltimas qilip, izzet we hörmet bilen sheherge chüshürdi. Yaxshi mulayimliq bilen nurghun ziyapetlerni qilip, xizmetkar ornida turup özre- mu'ezziretler qoydi. Lékin, leshkerlerning at- ulaghlirini tartiwaldi. Xojamlarnimu at- ulagh we chédir- bargahliridin ayrip, kengri we xosh hawaliq bir hoylidin makan teyyarlap berdi. Xizmitige ademlerni qoyup, ularning hemme éhtiyajini jan- dili bilen ada qildi. Emma, ularni atlinip chiqishqa yol qoymidi we kishler blenmu körüshturmidi. Shu halet we rewishte toqquz kün ötti. Sidik békni shu körginiche yene körmidi we körüshelmidi.

Aqiwet kashigherning bir nechche yaxshi ademliri arigha chüshüp, ularning arisida sülhi we muresse qilip, xojamlarni qeshqerning ishlirigha dexli qilmaydighan we arlashmaydighan , sidiq béknimu aqsu we üchturpan teripige barmaydighan qilip, ehidi- peyman qilip, qa'idiliri we anit- imanlarning ching we mustehkem qilip, birlik we ittipaqliq qa'ide- resmiyetlirini yéngiwashtin chingitip, alahide qosh baghliship, quchaghliship körüshüp, köp yaxshi wedilerni qiliship, bir- birining teliwige maqul bolup, dostluq qa'idisini bashqidin tiklidi. Xojamlarning at, yaraq we chédir- öylirini bérip, tola özre- xaliqlarni qoyghan bolup, munasip ton- serpaylarni kiydürüp, leshkerlerningmu at, yaraqlirini özige qayturup, maralwéshidin ötmeydighan qilip, chong yol bilen aqsu terepke rawan qildi. Xojamlarmu özlirining aman- ésen qutulghanlighi üchün namaz oqup shükri qilip, mahi rejep éyining yigirime sekkiznchi küni (miladi 12- ayning 27- küni – t) öz weten- melupi üchturpan'gha yénip keldi. Bu eqrep pesli idi. Qishni üchturpanda ötküzdi. Yurtdarliq ishini kichik oghli mehmundin xojamgha tapshurup, özi hichqandaq ishqa arlashmay, künni ibadet bilen ötküzüp bahargha ulandi.


Seid Ghazi xétip xojam we uning köz qarchughi hamiddin xojam hem sheyx nezeriddin xojamlar yarkentning ghazat pethini qarar qilip atlan'ghini we meqset güli we öz jamalini körsetkini, lékin zaman hadisilirining tosqunlighi tüpeylidin birmu gül üzülmey öz weten- yurtlirigha qatqanlighi Qatarliq weqelerning bayani


Meqsetke yetken dostlar we meqsetning lezzetlik miwisini yigen buraderlerning heqqani köngüllirige ashkare bolup, mexpi we étiwarsiz qalmighayki, mundaq bir qisse we epsanilerning bayan qilishiche, sheyx neziridin xojam kuchardin töt ming besh yüz esker bilen bille yarkent ghazatigha yolgha chiqip, aqsudin bir ming besh yüz leshker aldi. Xétip xojam üchturpandin bir ming besh yüz leshker bilen keldi, jem'iy yette ming leshker we top- zembirek, oq- dorilar bilen atlinip, menzilmu- menzil yürüp, maralbéshigha bardi. Maralbéshidiki ikki mingche xitay, tunggani- xuyjalar bar iken. Bularning hemmisi qoral- yaraqlirini élip chiqip teslim bolup, özirini iman- shéripige layiq we sazawer qilishqa teyyarlinip turdi. Xojamlar ularning hemmisige telqin- shahadet ügitip, islam shéripige ige qildi. Ularing qoral- yaraqlirini we sangdiki ashliqlirini eskerlerge teqsim qilip bérip, yéngi musulman bolghan bu xitaylargha we tungganlargha madaloyie digenni chong qilip, tinchliq ornitip, xatirjem bolup yarkent tewesige yétip bardi.

Lékin bu chaghda yarkentte abdul raxman hezritim bir terep bolup, hökümranliq qilip turghan we yene bir tereptin tungganlarning imami öz permanlirini yürgüziwatqan hem xitaylar bir weziyet shekillen'gen idi. Bir nechche kündin kéyin xojamlar bilen abdul raxman hezritim ottursida jeng- jidel peyda boldi. Aqiwet janabi hezret chetke chiqip, bu ishlargha arlashmasliqni lazim tutti. Lékin xojamlar bilen tungganlar bezide ittipaq, bezida na'ittipaq bolup turghan bir halette, yarkentlik niyaz ishka'i bék bash bolup, bir qanche ademning isimini ghayiptin yézip, kashigherdiki yaqup bék qushbégini yarkentke teklip qilip xet ewetti.

Yaqup bék qushbégi xetning mezmuni boyiche ümid bilen bir qanche yigit (esker) ni élip yarkentke keldi. Xojamlar bilen tungganilar ittipaqliship, uninggha qarishi jeng bashlidi. Bular bezide ghelbe qilip, bezide meghlup bolup turghan bir halette, bir munapiq qipchaq xétip xojamning keynige ötüp, dolisigha qilich urup zexmilendurdi. Xojam aramsizlandi. Yaqup bék ghelbe qilip yarkentni aldi, hemiddin xojam bu ehwalni körüp sewri- taqet qilalmay, himmet we shija'et körsitip, sheherning derwazilirini mehkem étip urushup, yaqup békning nurghun adimini halaketke yetküzdi. Qushbégining sipahliri buninggha berdashliq bérelmey, jan ghémi we endishiliridin qorqup, sépildin at sekirtiip chüshüp, özini yerge tashlap qachti we birqanchisining put- qolliri sunup yaridar boldi. Lékin bir derwaza uchuq qalghan iken. Qushbégi jénini jaylap qéchip chiqip, qarangghuda xendekke chüshüp kétip, attin ajrap qalghanda, muhemmet baba dehbashi (on béshi – t) digen ademge uchrap, uning étigha min'giship, nahayti musheqqet bilen özini chetke aldi – de, kashigherge ketti. Yaqup bék qushbégi hamiddin xojamgha barawerlik qilalmay qéchip kitiwétip,” atidin oghul tughulsad hamiddin töredek tughusa iken“ dep, uning shija'et we himmitige aprin oqudi. Hamiddin xojam bolsa qushbégi minidighan arghimaq étini, iger- tuqum we hemme jabdughini olja élip üchturpan'gha keldi.

Axiri xojamlar bilen tungganlar ittipaqliship, yarkent shehirini tamamen qolgha keltürshüke teyyarlandi. Sheher ichidiki xitay hich ademge bash chiqarghuzmayti we közge körünüp qalsila oq qilatti, oqi zadila zaye ketmeyti. Eger musulmanlar oq atidighan bolsa, sépilning qoqtiliri dalda bolup, charisiz qalatti. Shunglashqa, ular sheherning etirapidiki miwilik we miwisiz derexlerning hemmisini mejburiy kestürüp kélip, sheherning bir qanche teripige igiz yaghach potey baghlap küzitish orni yasidi. Bir nechche yerdin lexme kolap, yer asti bilen kirip sépil we poteylerning astidin toghrisigha dora qoyup ot tutashturdi. Dora küchi sépilning on ghulach we yigirime ghulach yérini kötürüp hawagha tashlidi. Xitay leshkerliri qom, tupraqlarni qap, tagharlargha sélip teyyarlap qoyghan iken. Islam leshkerliri yétip barghuche qap, tagharlarni sépilning buzulghan yerlirige tizip, burunqidek qildi we musulmanlarni tola ziyan'gha uchratti. Sheher pethi bolmidi. Shundaq qilip aridin sekkiz ay ötti. Xitaylarning oq- dora we uzuq- tülükliri köp iken. Ulargha tenglik qilghili bolmayti. Ular her küni digüdek timen chérik we küch- quwwet bilen chiqip urush qilatti.

Bir nechche köngül eynigi bilen yiraqni köreleydighan, dana we ishenchilik kishlerning riwayetlirige qarighanda, ilgiri xaqani chini bu yette sheherni teserruf qilip, sheher- sheher ademlirini hisaplap, ularning sanini alghan chaghda, yarkentte ishqa yaraydighan timen yash er kishler ottuz ming, aqsuda alte ming, kucharda üch ming, qeshqerde on alte ming, xotende yigirime ikki ming iken dep depterge élin'ghan iken. Yarkenttiki xitaylarmu ottuz ikki ming musulmanni, belki buningdinmu köprek ademni yoq qilip, andun özi yoq bolghan iken deydiken. Xuda heqqi belki bu rast geptur.

Gepning hasili shuki, yarkentni pethi qilish meqsidi ene shundaq qiyin yollar bilen hel boldi. Sheherdiki nechche sang ashliq, qoral-yaraq, oq-dora qatarliqlarning hemmisi musulmanlarning qoligha chüshti. Mubarek badliq sadasi we naghra, kanay awazi asman- pelekke yetti. Lékin bu chaghda, bir tereptin tungganlar bilen muresse pütmey, yene bir tereptin abdul raxman hezritim we yene bir tereptin qaghiliqtiki jamalidin xoja, hetta yarkenttiki hemme hezret ishan we sahipjamallarning her qaysisi bash kötürüp chiqip, yarkent hökümranlighidin teme qilip, öz- ara ittipaq bolalmidi. Hetta yarkenti özilirining ilkide tutalmidi we éhtiyat qilip saqliyalmidi. Mushundaq weziyet astida xétip xojam ishan mirghiyasiddinning newrisi mirza janni pirzadem dep, uni bashqa hezretlerdin qachurup, üchturpan'gha mexpi ewetti. Eger bundaq qilmighan bolsa, yene bir munche naheq qan tökülgen bolar idi. Yene bu chaghda muhemet eli xanning (burun bayan qilin'ghan qoqan xanlighining padishasi – t) oghli muzepper xan keshmirdin yarkentke keldi. Bu ilgiri kohistan 145] terepte yashaydiken. Bu chaghda u bu tereptiki jidel- majralarni anglap waqitni ghenimet bilip, tibet dawini arqiliq yarkentke keldi. Özining kim ikenligini we nam- neseplirini iz'har qildi. Xétip xojam uning izzet- hörmitini beja keltürüp, munasip jay- makan'gha chüshürüp, öz layighida ma'ash- teminat belgilidi. Lékin, buning herket- teredduti bashqiche ikenligini bilip,”bizning ulughimiz kucharda, shunglasha kuchargha bérip yarlighini qubul qilsila “dep adem qoshup, kuchargha yolgha saldi. Kuchardiki xan xojammu uning izzitini qilip, tégishlik teminat belgilep, muwapiq yerdin xotun élip berdi. Shunglashqa, u kongli xatirjem bolup tinjip, özi xalighan yerde seyli- tamasha qilip, bu jayda bir nechche waqit istiqamet qilip yatti. Künlerning biride korligha barsam ruxset bilen korligha bardi. Yaqup bék ghazi kucharni alghan chaghda turpan terepke seper qildi. Buning weqesi kéyinki dastanda bayan qilinidu. (Allasewir qilghuchilargha yéqindur!) xétip xojam yene mezkür jamalidin xojamni kuchargha mangdurdi. Aqiwet xojamlar tunggan bilen ittipaq bolalmay, yarkentnimu qolida tutup muhapizet qilalmay, öz weten- yurtigha qaytti. Bularning yurtigha yanmighinida yene bir qanche sewep bar. Buning biri shuki, tungganlarning sani yigirime besh ming bolup, qoral- yaraqlirimu köp iken. Shunglashqa, xojamlar az adem bilen kelgen ikenmiz, éghir jabduq qilip kelginimiz tüzük iken dep yan'ghan idi. Yene biri, nezeriddin sheyx xojamning mijezi muqim we turaqliq emes idi. Uning üstige u goya özini ikkinchi emir kibir témur koragani dep chaghlap, yarkenttiki katta hezret ishanlarni, tunggani imamliri bash yurt isilzadilirini adem ornida körmidi. Bu ular bilen ittpaqlashmasliqqa sewep boldi. Lékin se'id xétip xojam bolsa mijez- shéripliri nepis we xush xuy, xush pi'élliq, xush mu'amililik kishi idi. Yaqup bék qushbégi bilenmu obdan körüshüp, öz- ara muhebbet we yéqin munasiwet yipini baghlidi we axirida uning eser- netijisini kördi.



Nezim:



Eger padisha bolsa mulayim suxen,

Ki müshkülni asan eylegey hafizi hey.


8
Seid jamliddin xojam padishaning yar kent we kashigherni élish arzu – teqezzasi bilen bir seperde ikki sheherni élish temennasini yeni ikki kiyikni owlash qestide daqa – dumbaq urup meghrurlinip at chapqini , birini owlash yene birini owlap yene birini qestlep at chapturup , her ikki kiyiktin xalasliq dölitini hasil qilip , birdinla igizde perwaz qilip uchuwatqan yaman bürkütning yirtquch changgiligha giriptar bolghini we her ikki kiyik meshughidin mehrum qélip köngli malal we yérim bulup özining güzel we shadi – xoram Weten – yurtigha qaytishi qatarliq weqeler


Aq köngüllük dostlar we chongqur bilimlik erbaplargha mexpi we yépiq qalmighayki , neqil we hikayilerge asaslan'ghanda , sheyx nezeriddin xojamlar yar kentni muhapizet qilip tutup turalmay yénip kelgendin kéyin , aqsu hakimi jamaliddin xojam padishaning himmet we jür'iti jush urup , gheyret we shija'iti qozghilip ”özem atlinip chiqip yar kent we kashigherni pethi we teserruf qilip , qushbégi digenni tirik tutup baghlap qul esir qilip , uni insan guruhi körmigen xarliq we zarliqlargha yetküzüp , étimning aldida piyade heydep heywisini yoqatmisam , nizamiddin xoja sheyxning oghli bolmay qalay we seyitlgimmu bikar bolsun “dep chong geplerni qilip , achchiq sözler bilen qesem ichti . Uning hemme dölet erkanliri we xushametchi tuzkurlarmu ”elwette shundaq, öz yurtidin qéchip kelgen igiz ademlerning nime étiwari bolsun“dep heddidin artuq xushamet sözlerni qilidi . Pütün qish boyi qoral – yaraqlarning teredduti we at – ulaqlarning ghémini qilip bahargha ulashti . Yer yüzidin ot – giyalar bix urup bash kötirip chiqqan bahar pesli kelgende , öz inisi jalalidin xojamni urnigha olturghuzup , wakaliten aqsu ziminini bashqurushqa qoyup teyyar boldi . Bu chaghda kuchar xojilirining burunqi elimi we se'idlerning ulugh pishwasi bolghan axun xojam elem digen bir kishi bar idi . Bu kishi ellik yil elemlik mensiwini ötep , sheri'et shéripini rawajlandurghan we xas ammining muraji'etchisi bolghan bir moysipit kishi idi . Bu kishi bash bolup kuchar , shehyar leshkerlirini bashlap keldi . Se'id xétip xojam we hamiddin xojamlar üchtürpan eskerlirini élip keldi .

Se'id jamaliddin xojam padisha sa'adetlik zaman we shereplik dewranda , ghelibe üzenggisige ayaq qoyup , aqsudin molla abdul baqi mupti axunum , qasim qazi bék , baqish mirap bék we muhemmet shérip béklerni , kuchar begliridin hejji gheznichi bék , yaqup diwan bék , mollash mirap , aqmulla miraplarni , üchtürpan begliridin aq bék , musa bék , qurban mirap , ibrahim ming bégi qatarliq kargha yaraydighan we ishning ehdisidin chiqalaydighan , wujudida himmet we gheyriti bar beg we begzadilerni hemra qilip yar kentke atlandi . Eskerlerning sanini yigirme alte ming dep depterge aldi . Bazarchi , pilitrchi , qushchilar bu hisapning sirtida idi . Bular dölet debdebési we söliti bilen yollarni bésip , yar kentke üch menzil qalghanda , yarkentning wali we ahaliliri , hezret ishanlar , tunggani imamliri qatarliq chong – kichik ulughlar , mötiwer zatlar top – top , guruh – guruh bolup , sogha – salamlarni élip aldigha chiqip , zeper üzenggilirige yüzini sürtüp , qollirini kötirip , alla dergahining aldida ajiz we sunuqlughini ipadilep du'a qiliship , pethi ayetlirini oqup , xojamlarning ömür döletlirige du'alarni qilip , béshini töwen sélip , xijaletning qara terlirige gherq bolup , ilgiri qilghan ishlirigha pushayman qilip turdi . Xojamlar buni bilip shahane in'am we padishalarche merhemetler bilen ularning gunalirini kechürüp , dil – könglini kötirip , alla dergahining aldida ajiz we sunuqlughini ipadilep du'a qiliship , pethi ayetlirini oqup , xojamlarning ömür döletlirige du'alarni qilip , béshini töwen sélip , xijaletning qara terlirige gherq bolup , ilgiri qilghan ishlirigha pushayman qilip turdi . Xojamlar buni bilip shahane in'am we padishalarche merhemetler bilen ularning gunalirini kechürüp , dil – könglini kötirip , hemmisini xosh qilip ulughlap , debdebe we daghdughilarni qilip , xoshalliq bilen yar kent paytextige kélip orunlashti , meyli tungganlar bolsun yaki hezret ishanlar bolsun , omumen hichqandaq ademning könglide xojamlargha nisbeten birer gheyri oylarni oylashqa küch – quwwet yaki madar yoq idi . Hemme e'yani eshrepler ita'et belwighini mehkem baghlap , xojamlarni qut – mubareklep , shahane naghra , kanaylirini we sunay , dumbaqlirini chélip , shadiyane sada awazlirini yangratti . Her qaysi yurtlardin top – top bolup mubarekleshke kelgen xalayqning shawqun awazi bu xuddi kök gümbezdek asman rawiqigha chirmashti . Xojamlar in'am ishigini échip , adalet kigizini yaydi . Qoy bilen böre bir kölchekte su ichti . Lachin bilen kepter bir takche uwida chüje chiqardi . Insan guruhi we belki hemme mexluqat arisidiki düshmenlik we adawet meden – jisimlarning keynige yushurnup yoqaldi. Ülpet we muhebbet qa'ide – yusunliri xuddi quyash aptiwidek nur chachti . Xojamlarning hali rewishliri yuquri örlep , xalayiqqa köptin - köp in'am we éhsanlarni qilip , hökümranliq ornida xatirjem olturdi .

Sözning hasili shuki, emdi ularning aruz we meqsetliri qeshqerni pethi qilish idi. Bu meqsetke yétish üchün, uzuq- tülük teyyarlash, leshker, qoral- yaraq raslash ishlirining aruz we ishtiyaqi ularning dil eyneklirige chüshti. Yarkent tewesidin köp eskerni yighip, shereplik dewran we sa'adetlik zamanda qeshqerge yürüshni pilanlidi. Yarkent hökümitini mezkur elem axun ghojamgha tapshurup, memliketning barliq ishida uni hakim mutleq qilip belgilidi. Leshkerlerning sanini hésaplidi. Qushchi, piltirchi, bazarchi, miraxorlardin bashqa yetmish ikki ming musulman we tungganlarni depterge aldi. Eskerlerning köplikidin posh-posh digen awazlar, kocha- bazarlada tamasha qilip chöridep saqlap turghuchilar we eskerge mangghuchilarning uruq tughqanlirning” yol bolsun“ dégen patihe sadasi, kanay- sunay, daqa- dumbaqlarning peryat awazi, mughennilerning ayrilish aldida oqughan ah-nale jan sözliri we otluq ghezel, muqam jiger sözliri, yene bir tereptin leshkerlerning at ayaqlirdin chiqqan chang-tuzanlar bolsa bu chang- tupraq alemidin asmani pelekke örlidi. Bu hal goya körgüchilerning közini kor , anglighuchilarning qulaqlirini gas qildi , eqil – idrek hissiyatliri özining hissi quwwetliridin ajrap chiqip toxtap qaldi , guyaki qiyamet künidiki yighilish meydanidin bir nemune we ersat ghewghaliridin bir nishane ashkare peyda bolghandek boldi .

Tarix hijri bir ming ikki yüz seksen üchinchi yili jamadiyel awalning ikkinchi küni ( miladi 1866- yil 9- ayning 12- küni – t ) idi . Xojamlar qoral – yaraqtin bashqa yene ikki yüz harwida ghol zenjir kishenlerni élip”kashigherge barimiz we bu jayni alimiz , qipchaq , enjanliqlarni qul esir qilip , ghol zenjirler bilen mehkem baghlap élip kélimiz“dep xam tamalarni ot yaqmighan qazan'gha sélip teyyarlap pishurup, chishi yoq quruq aghzida chaynap lezzetlinip, xosh bolup mangghan idi . Emma xojamlar hökümraniliq qilghan her qandaq dewr we zamanda , bundaq köp esker toplinip atlan'ghan emes idi. Hetta bu ehwal kéyinki künlerdimu bolup baqmidi. Alemni yaratqan himmetlik allaning fezil inayiti bilen se'id jamaliddin xojam padisha rengmu – reng shahaniliq kiyimni uchisigha kiyip , shahi tajisini béshigha qoydi we ispan qilichini quwwetlik bélige baghlidi. Yaxshi atqa minip, chong sölet we tekebburluq bilen jabdunup teyyarlinip, yolgha tikilgen öy zerbgah we chédir – bargahlirigha chüshti . Bu yerde ikki kün aram élip . Chong – kichik eskerlerge öz layighida xrajet we ton – kiyimlerni bérip , üchinchi küni arzu we meqset terepke qedem tashlap , asta – asta yürüp xanériq tewesige padishahane bargahini tiklep, eskerlerning arqa we aldini retlep mulahize qilip ”eger yaqup bék qushbégi bunchilik nurghun eskerning kelginni bilse , ixtiyarsiz kashigherde turalmay özini taghning u teripige élishi we kashigher ehli atning ayighida qélishi éhtimali bar “dep, eskerning köplügini tekye – yülenchük qildi . Lékin , mülük igisi bolghan xudawendekérimning kamalet – qudritini tekye qilishni untup qaldi . Hetta bu pelekning xilmu – xil xiyalini oylapmu qoymidi. Bu eng büyük alem igisining zawal aqiwetke yetküzüshidin tamamen xewersiz idi .

Del mushundaq chaghda yéngi hisar tereptin bir tugh namayan boldi . Tugh ichidin her xil elem – bayraqlar köründi . Sepsélip qarap tursa , körün'gen bu tugh elemlerning ichidin qushbégining qoshuni ayan we ashkara boldi , her terepke qoyghan irawulchi we qarawulchilar yétip kélip körgen we bilgenlirini melum qildi , jamaliddin xojam”qushbégining yigiti az, biz bolsaq köp“dep leshkerlirini ong we solgha buyrup ” ikki tereptin xuddi ejdihadek bash tartip , qushbégining yigitlirini otturgha élip , ularni tash séplidek muhasirige élip sepni uyushturunglar , her kim qolgha chüshse tirik élip kélinglar “dep perman we höküm qilip , özi otturida xatirjem turdi . Derweqe bu qoshun'gha qaraydighan bolsa , qushbégining yigitliri goya asmandiki bir top ferwin ( uker – t ) yultuzgha oxshaytti . Xojamlarning yigiti bolsa yette qat asmandiki hemme yultuzning sani barawiridek köp idi . Shu künlerde golapning ulughi hemraxan digen ikki yüz ellik küchlük jenggiwar adimi bilen xojamlargha yardemge kelgen idi . Xojamlar”bizge gheyri yurtlarning adimi kérek emes“ dep chetke qaqti . Hemraxan na'ümit bolup qushbégige yardem qilip , nurghun ishni qilidi .

Lékin , qushbégi xojamlarning yigitining köplügige qarap endishe qilip , öz ademlirning azlighni , pemlep , alla dergahigha tewekkül qilip , yigitlirini top – top qilip her terepke qushlidi . Abdulla namliq bir panset bahadurlirini bashlap , xuddi bala – qaza yaghduridighan qiyapette kélip , xojamlarning leshkirige özini urdi . Xojamlarning ikki qanat qoshunliri arlighida top – zembirekler bilen topliship turghan tungganlarning yénigha kilip , yene keynige yandi . Yene bir tereptin ghazibék panset , eziz bék jallatlar chep tereptin at oynitip kélip urush meydanidiki jeng we qirghinchiliq merikisini ewjige yetküzdi . Abdulla panset ikki – üch nöwet jewlanbazliq qilip arqigha chékinip turghan bir halette , xojamlarning leshkerliri chep qol tereptin zerbige uchrap arqigha chékindi . Bu ariliqta bir munche adem halak bolghanlighi üchün ”arqigha yéninglar“digen awazning sadasi keldi . Xojamlar ilajsiz bulup we «hedis shérip» te körsetken ”küchi yetmey chidashliq bérelmigen chaghda, qachmaqliq bolsa peyghemberning yolidur“ digen sözini özlirige lazim we wajip dep hisaplap, qosh piltirliq qoral-jabduqlar hem chédir-bargah we bashqa qoral-yaraqliri, yimek-ichmekliri, mal-dunya ghezine qatarliq xilmu-xil eshyalirigha qarimay, at qamchisni meghlubiyetke urup, aqsu yoligha qarap méngishni ixtiyar qildi.



Nezim:



arakende leshkerler qoldin ish kelmegey,

Ikki yüz merdane jéngi yaxshiraq yüz mingdin.



Bu hal allaning qur'ani kérimide yézilghan« allaning yardimi astida az sanliq qushun haman özidin köp sanliq bolghan qushunni yéngeleydu» digen ayiti mezmunigha bekmu muwapiq kéldu. Ghojamlar ikki yil ichide aqsu, kuchar, yarkent, üchturpan we korlighiche bolghan yurtlarning xirajiti we musulmanlarning pul hem jéni bilen teyyarlan'ghan üsküne we qoral-yaraqlargha ige bulup turup, eqelli ikki sa'etmu barawerlik qilalmay,

Xuddi chang-tuzangdek tuzup ketti. Qit'e:



Xudaykim irurler malikul mülk,

Ki herkimge berse tutiul mülk.

Neheddi bolghay kishighe mülk almaq,

Shehinshahiki oldur tenzulmülk.



Ghojamlar qushbégi heqqide her xil geplerni qilghan idi. Bu qayrilip özlirning béshigha keldi.«Hedis shérip»te yézilghan”bir tughqan buradirige ora kolighan adem, axiri bu origha özi chüshidu “digen söz del bularning ehwaligha muwapiq kélidu. Ghojamlarning ichide bir qanche yaxshi adem bihöde ölüp ketti. Bir munchisi esirge chüshti, bir munchisi at-ulaqliri, kiyim-kicheklirdin ayrilip yalingach bulup, ye ta'am we ye su tapalmay ach qélip, chöl-jezirilerde yoqap ketti. Beziliri yérim jan bulup, özning esli yurtigha qaytip keldi. Meghlubiyet küni goya ulargha qiyamet qayim bolghandek boldi. ”Men we mendin gheyri adem yoq“ dep naghra chalghan ghojamlar bolsa öz jénidin bizar bulup, bezide hoshgha kélip, bezide hoshni yoqitip, bixut bolup, chüsh kördümmu yaki shundaq bir xiyal bu ehwallarni manga körsettimu? Méningde qandaq ehwallar yüz berdi? Men néme boldum dep neshshe chékip kallisi aylan'ghan benggilerdek, yaki epiyun chékip köngli xiyalgha chüshüp ketken epiyunkeshlerdek, köngli aylinip, tili kalwaliship, jéni chiqqudek bulup yaki yérim jan bulup, nurghun japa-musheqqetchilik we awarichiliq bilen aran digende turmaqchi bolghan aramgahqa kélwaldi. Éhtimal bu kök asman we kaj shüm pelek özining séhirlik uyunlirini körsetti bolghay.

Bu chaghda yarkent paytextide turghan se'id elem axun xojam xan'ériqtin qéchip kelgenlerdin bu ehwallarni anglap, taqiti taq bolup olturalmay,”men kashigherge baridighan bolup qaldim“digen bana bilen özini yarkenttin qutuldurup aqsu terepke rawan boldi. Dimek, xojamlar shundaq qilip bir doda ikki sheherge ayaq tashlidi. Kashigherni alimen dep yarkentinmu quruq qaldi. Netijide ular aran digende hushigha kélip, kashigher bilen yarkenttin teme qilip, bu jaylarni zadila könglimizde tutmayli, u terepni hergizmu arzu we hewes qilmayli diyishti. Ular kéyin derweqe bu jaylargha kélelmidi. Ularning aghizidin nime chiqqan bolsa özlirimu netijini kördi.





Nezim:



Xuda bergen sen hergiz öcheshme,

Ata eylep özi berdi xudawande.



Lékin bu chaghda tungganilar on ikki ming kishidin artuq idi. Ular guya üker yultuzdek top bolup, toplirini piltirlap, nurghun ademni zexme qilip taki namazshamghiche qushbégining yigitlirini yéqin keltürmidi. Qush bégi bolsa yotisigha oq tégip dermansizlandi. Aqiwet tungganilar bilen sülhi shertlirini tüzüp, ularni top we top xanliri bilen bille kashigherge apirip, her birige öz mertiwisi boyiche muwapiq in'am we éhsanlarni qilip, her xil wede- qesemlerni bérip, daghdugha qilip könglini xatirjem qildi. Qoral- yaraqlirini éliwélip, ton kiydürüp, her xil emel- menseplirini bérip, ularni özige ram we qush qushlaydighan qiliwaldi .

Seid xétip xojamning wujut baghistanining ghunche new bahari we qelbi sedeplirining tépilmas göhiri, yeni mehmudin xojam padishaning hökümranlighi we menki kemine bu eser igisi molla musaning sergüzeshte maqalatliri, bir qanche sürlük pirqelirining étiqadi qatarliq ehwallar bayani

9


Hörmetke ige yarenler, pemlik buraderlerning ali muqam zéhinlirige mexpi we élansiz qalmighayki, se'id burhanidn xétip xojam kichik oghli mehmut xojamni öz yurtigha wekil qilip üchturpan memilkitining hökümrani qilip, üchturpan hakimi toxti bék we kucharliq teley dadxwani uning xizmitige belgilep ghazatqa atlan'ghan idi. Bu padisha xojam üchturpan memilkitining ali hökümrani bolghandin kéyin, «hedis shérip» te yézilghan” islam dini özidin burunqi hemmini yoq qilidu – t)“digen mezmun boyiche, ilgirki mensapdar kapirlar, zalim jewrikeshlerning resmiiyet- yosunlirini yoq qilip, seltenet rewishi we yurdarliq ishlirining hemmisini sheri'etning inchke hökümliri boyiche ölchep bir terep qildi. Sheherdiki chong butxanini buzup, uning ornigha bir katta meschit jame bina qilip, uninggha wexpe we bashqa mal- mülüklerni teyinlidi. Bu xojamning omumen üch yil bir aydek hökümranliq qilghan dewride, hichqandaq adm uning ishlirigha dexli qilip arilishalmidi. Chünki, bu xojam gerche bashqa xojamlardin kichik bolsimu, lékin pem- parasetlik we ilim- diyanet, pezil- kamalette hemmidin chong idi. Uzun muddettin buyan, kapirlarning qa'ide- yosunliri we zulum- japaliri, qedimqi beglerning öziche peyda qilghan resmiyet- tüzümliri we eski ishliri yolgha qoyulup kelgen bu sheherlerde, mezkür xojam «hedis shérip» te éytilghan”söhbetdashliq tesir qilidu - t“digen möjizilik hedisning mezmunigha emel qilip we özining xuy- mijezinimu buninggha toghrilap, xalayiqning dil- könglige ornap muqimliship ketken we yamanni yaxshidin ayrimaydighan eski mérez we bid'et ishlarni qilish we neyze uchi bilen yoq qilip, uning ornigha peyghemberning sheri'et- sünnetliri we hörmet peziletlirini turghuzup, uni siyaset shemshirining süyi we tuprighi bile perwish qilip kökertip, puraqliq maysa reyhan gülini östürdi. Chünki, «hedis shérip»timu ”jennet qilichining siyasi astida“dep körsitilgen mezmun bu ishlargha guwaliq bérip turidu.


Mehmudin xojam yene sheher, sehralardiki meschit, xaniqalargha imam, mu'ezzinlerni toxtitip, besh waqit namazni jama'et bilen öteshni berpa qildurdi. Sheri'etning hemme qa'ide- yosunlirini resulillaning sünnet kitawigha (hedisige – t) we toghra yolluq ölimalarning söz- pikirlirige asaslinip höküm qildi. Ulugh sheri'et qa'idisige qattiq emel qilip, sheri'ettin chiqqan hichqandaq ademge yüz- xatire qilmay, höküm jari qildi. Hettaki, qimarwaz, kepterwaz, keklikwaz, toxumbaz qatarliq hemme bazarlargha qet'iy edep bérip yoq qildi. Lékin, özi shaxmatchi idi. Shundaq bolsimu u ulugh sheri'etning qa'idilirini mehkem himaye qilip, xalayiqning ghem- endishe we rahitini istigenliktin, chong we kichiklerning hemmisi uningdin razi we xoshal idi.


Bu eserge qelem tewretken menki, kemine musa mezkür xojam padishaning hozurida ülpetdash we söhbetdash idim. Meyli birer ölima yaki pazillar bolsun we yaki hakim hem dadxowalar bolsun, mendin meslietsiz birer ishni qilalmas idi. Chünki, men bu xojam padisha bilen kucharda yette yil miqdari bir medris we bir hujirida bille turup, sawaqdash, qurdash we dost- adash bolup kelgen idim. Künlerning biride üchturpanliq bay muhemmet qazibék men péqirni iptargha teklip qildi we ”iptar qilip, qonup qunup ete kirsile, padisha xojamdin mushundaq dep ruxset élip chiqsila“dep tekid qildi. Chünki, u kishining hoylisi sheherning téshida idi. Men bolsam birer kichimu xojam padishadin bijawap bashqa yerge barmas idim. Chünki, men xojam padisha qatnishighan besh waqit namazgha imam we meschit jamege xétip idim. Mexpi gep- söz we xetlerge sirdash idim. Toqquz qarawuldin kirgen we chiqqan ademlerge men mes'ul idim. Qarawullarning yol xétimu méning qolumda idi.Hichqandaq kishi mendin bijawap qarawuldin zadi ötelmeyti.


Yene biri shuki, xojam padisha padishaliq ornida turghan chaghda, uninggha bir möhür lazim bolup qaldi. Möhürni qandaq oydurush heqqide her kim her xil qapiyelik sözlerni tüzgen idi. Menmu shu kishlerning qatarida bir sej'i (qapiyelik söz - t) tüzüp,” yafet izziti zi herzriti me'ubud, ibini burhanidin xojemehmud“(ulugh allaning dergahidin izzet tapqan burhanidin xoja oghli mehmut - t) didim. Xoja padisha bu sej'ini nahayti yaqturup maqul körüp, méni möhür oydurushqa teyinlidi. Möhürkend (tamgha oyghuchi - t) ning aldida qarap turup möhürni raslap, uninggha körsettim. Xoja padisha nahayti xursen bolup, méni möhürdar qilip, möhürni tapshurdi. Herqandaq nishan we destekke möhür bésish toghra kelse manga buyruyti. Men ulargha möhür bésip bérer idim. Yene xitaylardin qalghan bir bughday uni séngi, bir bughday séngi we bir arpa séngi bar idi. Bu üch sangni bashqurushnimu manga tapshurghan idi. Ali ordining ashxana, atxana we mehremlerning yimek- ichmek we bashqa chiqimliri mushu sangdin serp qilinatti. Men bu ishlarni wakaliten bashqurushni öz inim muhemmet xelpige tapshurghan idim. U buyruq we nishanlar boyiche ashliqni serp qilatti. Burchixanigha kéreklik gösh, gürüch, sewze we piyazghiche bolghan nersilerning hemmisi mezkür sangning ashlighini sétish arqiliq kündilikni kündilik bazardin élip bériletti. Bu sangdiki shundaq hisapsiz kengri idiki, ikki yildin kéyin sanggha kirsem ashliqning töttin bir qisimimu téxi serp bulunmaptu. Lékin özemge tesqim qilin'ghan un we boghuzdin eqelli bir jing yaki bir sermu almighan idim. Men inim bilen bir hoylida turattim. Eger bezide chiraqqa yagh yaki sham lazim bolup qélip, sangdin birer nerse élip chiqsam, bazar nerqi bilen hisaplap pulni birettim. Bu bolsa méning hergizmu haramdin saqlan'ghili yaki teqwadarlighimdin emes. Belki méning insap we éhtiyat qilghanlighim üchündur. Buningdin bashqa yene toqquz sangda lipmu- liq ashliq bar idi. Bularning hemmisi kéyinki künde muhemmet yaqup bék qushbégi ataliq ghazining qoligha chüshti. Biz bolsa bu ashliqni yaki kengri serp qilmiduq yaki pul qilip hemra qilmiduq.


Gepning hasili shuki, bay muhemmet qazi békning digen gépi boyiche xojam padishadin ruxset élip iptargha bardim. Namaz tarawini ada qilghandin kéyin, bir öyge élip kirp neghme we dil sözlerni éytip meshrep qildi. Yérim kéchidin ötkende méni mejlisi meshrepte olturghan xas ammidin ayrip, yalghuz yene bir mexsus méxmanxanigha élip kirdi. Bu öyde üchturpanning kona begliridin qurban gheznichi, isma'il bajger, molla imin sheyx, molla nur qatarliq on beshke yéqin adem bar iken. Bu öydimu yaxshi ziyapet ötküzdi. Ta'amdin kéyin ular” xétip xojam bolsa yashan'ghan we köngli yumshaq, mulayim adem, hamiddin xojam nahayti gheyretlik we ghezzepliri artuq ademdur. Padisha xojam bolsa yurtni nahayti obdan soridi. Biz hemme chong- kichikler bulardin razimiz. Xétip xojam bilen hamiddin xojam yurt ishlirigha arlashsa obdan aqiwet bolmastin, belki yaman aqiwet peyda bolatti. Eger bundaq bolmisa yaman ishlar bolarmikin “dep sözlirini ayaqlashturdi. Etisi sheherge kirip bularning muddi'asini padisha xojamgha bir- birlep melum qildim. Padisha xojam” bu sözni yaki dadam yaki akamgha zadila iz'har qilmisila, men buni özem bir yol bilen éytip maqul qilsam“ didi. Uningghiche üch kün ötüp ketti. Tötinchi kéchisi üchturpan ehli qara kaltek bolup, ita'ettin bash qayturdi. Xétip xojam bu xewerni anglash bilenla, kucharliq molla toxti mötisip digen bir qéri ademni, padisha xojam bolsa méni elchi qilip teyinlidi. Biz ikkimiz elchi bolup sheherdin chiqtuq. Kün chiqqan mehelde mazar térek digen jaygha barduq. Bu jaygha hemme adem baghi we taghi bolup toplan'ghan iken. Hemme adem hökümettin yüz örüp, mirzajan hezret digenni özlirigha ulugh qilip, uning emir- permanlirigha boy sunuptu. Hawa nahayti soghaq künler idi. Öyge bashlap kirdi. Biz elchiler teriqiside ” hemme chong- kichik bu qol- p'éilliridin yansun, eger yurtdarliq ishlirida qaysi ish beja qilinmighan yaki orundalmighan bolsa, biz uning charisini qilayli, eger köngülliri aghirghan bolsa, ton kiydürüp, chay qoyup köngüllirini alayli dep bizni bu yerge chiqardi “dep sözimizni tügettuq. Hezret bashliq chong- kichikler béshini töwen qilip heyran bolup turghan bir halette, imin sheyx digen adem ”qazaqlarmu öz yurtini özi sorap turuptu. Bizmu qirghiz, qazaqlardin kem adem emes. Xojamlar qanche méhnet we musheqqet tartqan bolsa, belki uning ejirimu shunchilik qolgha tekkendur. Qoral- yaraqliridin bashqa nersiliri bolsa, özi bilen bille élip ketse, biz at- ulagh bérip, obdan jabdup yolgha salsaq, emdi bizning ichidighan chaylirimiz bolsa ejel sherbiti, kiyidighan tonimiz bolsa képen bolup qaldi. Sözimiz tügidi“didi. Molla toxti mötisipke ewetken elchi ornida barimtay tutti.


Shu küni jüme küni idi. Mazar térekte bir meschit bar iken. Hemme adem bu yerge yighilip namaz jüme adasidin kéyin, hezretni aq kigiz üstide olturghuzup kötürüp, özlirige padisha qildi. Hemmisila yigha- zare qiliship sheherge qarap mangdi. Emma hezret kigiz üstidin yiqilip ketti. Buni palning shümlighigha öridi. Bu alamanchilar barghanliriche sheherning derwazisini échip kirip, yene bir derwazini achqan hamiddin xojam top zembireklerni élip chiqip, ot bérip ademlerni öltürüp, derwazini mehkem qilip, sépil üstige yigitlirini chiqirip oq étip, ularni yéqin keltürmidi. Alamanchilar bolsa alte kéche- kündüzgiche jénining bériche heriket- tereddut qilip, hich netije chiqiralmidi. Belki nurghun adimi zaya boldi. Méni bolsa bir öyge qamap qoyup, nechche ademni küzetche qoydi. Yettinchi kéchisi bolghanda bu péqirni hezret élip chiqip, ” özliri elchi bolup kelgen idile, emdi biz tereptin elchi bolup sheherge kirip, xojamlar bilen bizni kélishtürüp, yurtni yaxshi xop qilip qoysila. Chong- kichik yurtqa nes'het qildim. Yurt ilgirkidekla puqra we xojamlar padisha bolidighan boldi“dep bir nechche gepni qilip méni yolgha saldi. Méning étimni sabit yüz bégi digen oljigha alghan iken. Tapturup kélip özemge qayturdi. Töt begni qoshup ” tumshuq téghidin ötküzüp qoyup qaytinglar, adem köp, ziyan- zexmet qilip qoymisun “dep buyruq qildi. Xojamlar mendin kéyin yene semerqentlik molla qelender axun digen bir mötiwer, eziz we sodiger kishinimu elchi qilip ewetken iken. Bu kishi bilen bir öyde qamalghan idi. Men bu kishinimu sorap élip, hemra qilip sheherge kirdim. Kéche karangghu idi. Chérik barlighini bilmeptimen. Tumshuq taqqa kelginimde, mezkür beglerdin biri manga asta” méni palaket bésip bulargha qoshulup qalghan ikenmen, bille sheherge kirip ketsem, méni yoq qilarmu “dep iz'har qildi. Men ehwalni chaghlap bilip ashkarila ” ey nuruz ming bégi aka, méning bilen sheherge kirsile, herqandaq mesile bolsa men himaye qilip qutuzup alay, bu heqte men képil bolay “didim. Bashqilarmu buni anglap, bizmu kirip ketsek diyishti. Hemmisigila kapaletlik qilip sheherge bille élip kirdim.


Bu chaghda üch xojam derwazida iken. Méni hamiddin xojam bar derwaza bilen sheherge élip kirip, uning bilen körüshtürdi. Ötken weqelerni bir- birlep melum qildi. U nahayti xosh bolup, manga selle, kulah we ton qatarliq in'amlarni bérip” molla qelender axun bashliq begler qéni?“Dep soridi. Men” derwaza téshida toxtitip qaldi “disem, u” kirsun “dep buyrudi. Uningghiche kün chixti. Xétip xojamdin adem kélip méni élip bardi. Bu xojamghimu ehwalni bir- birlep melum qildim. Bumu heddidin ziyade xoshal we xursen bolup, köz yashlirini abi nisyandek(4- ayning berket yamghuridek - t) tamcha- tamcha töküp yighlap du'a qildi. Chünki, alte künning ichide bu xojamlar sheherge sulinip, taqiti taq bolup, sheherdin chiqip kétishning ilajini tapalmay yaki bu alamanchilarning ehwalini bilelmey, xudaning qaza we hökümige razi bolup, gedinini qaza jazisigha sunup turghan bir halette iken. Lékin shu küni iptargha yéqinlap qalghan mezgilde, hamiddin xojam top- zembirek, mehrem, serwazlirini bille élip, mazar térekke bérip, hezretlirining hoylisni ikki tereptin qorshap zembirekke ot bergen iken. Bu chaghda u yerdikilerning hemmisi iptar bilen meshghul iken. Bularni chap- chap qilip öltürüp, hezretni tirik tutup sheherge élip kirdi. Üchturpan hakimi toxti bék we uning inisi aq bék, bay muhemmet qazibék qatarliq köp ademmu tirik qolgha chüshti. Shu kéchisi tang atqiche üchturpan yaxshi we yaman ademlerning hemmisini halaketke yetküzdi. Qirghizlar bashzliq bir qanche adem qéchip kashigherge bériptu. Bezilirini bolsa yaxshi- yamanni perq etmeydighan qirghizlar talan- taraj qilip yoq qiliptu. Beziliri bolsa chöl- jezirlerde we soghuqta halaketke uchrap ejel sherwitini ichiptu. Imin sheyx bashliq birqanche adem ili teripige qachqan iken. Bular sirt digen bir chöl- deshtte ölüptu we képenmu tapalmay, bularning jesetliri chöl- jezirdiki qargha- quzghunlargha ta'am boluptu. Atisi balisidin we balisi ata- anisidin xewer alalmay we bir- birige perwa qilmay, goyaki qiyamet sehrasigha yuluqqandek, hemme adem öz ehwali we jéni bilen sersan we sergerdan boldi. Ölgenlerning sani ikki mingdin artuq dep hisapqa élindi. Desht- jezirlerde ölgenlerning sani téximu köp. Hawa nahayti soghaq künler idi. Xojamlar sheherni pethi qilghanda shopangxanining haraq qaynitidighan bir chong qazinini oljigha chüshürüp, uni qoltuqmazar digen bir mazargha wexpe qilip bergen iken. Alamanchilar bu qazanni hezetning hoylisigha élip bérip, iptarliq umach qilghan iken. Xojamlar zembirekke ot bergende, qazandin umach usup bériwatqan ikki alamanchi qazandiki umachqa chüshüp chöküp kétiptu. Qolgha tirik chüshkenlerni bolsa hamiddin xojam söz sorap, her kéchisi nechche ademni öltürüp quduqqa tashlidi. Shundaq qilip yette quduq adem ölügi bilen toldi, buni köydürwetti.


Köchmenler dep hésaplan'ghan üchturpanliqlargha mundaq palaket we halaketning bolushigha bir munche sewep bar idi. Sewepsiz mundaq ishlarmu sadir bolmayti. Chünki, eslide üchturpanliqlar ehli musulmanchiliq we ulugh sheri'et qa'idilirini ching tutudighan xelq idi. Lékin ularning yene bashqa ajayip eqidilirimu bolup, ularning beziliri özini kubrewiye, [146] is'haqiye, [147] ne'metiye, [148] reburiye, [149] dewaniye [150] qatarliq teriqet sülükliridedurmiz dep hisaplaydiken we beziliri bolsa ” alla xaslighi xojamlargha xas “ yaki ” alla xojam “dep xojamlargha heddidin ziyade eqide we ixlas qilip, ularni hemmidin yuqiri mertiwilik dep hisaplap, alla bilen xojamlarning arilighida turidighan hichqandaq birer yuqiri mertiwilik insan yaki janning bolushini itirap qilmaydiken we buninggha yolmu qoymaydiken. Shunglashqa, xojamlar üchturpan'gha yéngi barghan chaghlarda, ular ” emdi biz tiligen we arzu qilghan xojimizni taptuq “dep, ulargha nahayti yuqiri eqide baghlap, atlirini yilqa uyuri bilen, kalilirini éghili bilen, qoylirini qotini bilen we qizlirini qizliq ippetliri bilen, sikilek bolsa sikilekligi bilen élip kélip, xojamlargha tartuqlap, nezir- hediye qilip,” emdi bizge hichqandaq nerse lazim emes “dep ularning du'asini élip, ” alla xojam “dep turghan idi. Lékin xojamlar bolsa ” hemme puqra musulmanlarning orni oxshash bir adem “dep, bu hediyilerge nezer salmay, hemmini barawer- teng körgen idi. Shunglashqa, bu tayipiler bu ehwalni körüp, ” biz digen xojimiz bular emes iken “dep, keyni- keynidin bulardin yüz öridi.


Yene bir sewep shuki, bu tayipiler er- xotun arilash bir chong öyge yighilip, chong qazan'gha jiq chay sélip, nechche tawaqqa qaymaq chay élip kélip, qazan'gha qoyup qaynitip, bir mötiwer kishini chaygha mu'ekkel- wekil qilip, ghusul- taharettin kéyin chömüchning destisini tutup, toplan'ghan ademlerge” tewerük kök chay “dep az- azdin yétishiche béridiken we chayni nahayti töwen tazim bilen, hetta rukgha égilgendek égilip turup qoligha élip béridiken. Andin kéyin neghme- nawa sadasi ichide er- xotunlar we bashqilarmu bir- birige arilash halda reqsi samagha chüshüp, shawqun- süren qilip, bezide yiqilip, bezide ornidin turup, bezide meslerche gherq bixot bolup, éghizidin köpük chiqirip, huzurluqtin bihuzur halitige kélishidiken hem ” huzurum “dep bir neghme muqam ijat qilghan iken. Bu neghme ene shu tayipe sülükliride köp éytilidu. Bezi mughennilermu bezi mejlis- yighinlarda öz neghmilirining ichige qisturup éytatti.


Gepning hasili shuki, ular yene shundaq bir nechche sa'et hushsiz- bixutluqni meqset qilip yatqan halitidin yene hushigha kélip, uh dep közlirini échip olturdiken. Mundaq ish bilen shughullan'ghuchlarni” kubrewiye “sülüki dep atap eqide qilidiken. Ularning bu qilighi sheri'etke tamamen xilap iken. Bu pirqining ulugh pishwasi xelpisi bir küni xojamning aldigha kélip, tewerük chay tilep ” bizge du'a qilip bérishke bir du'aguy tileymiz “dep eriz qilghanda, xojam merhemet qilip men keminini buyrudi. Ularning üstige bérip, ularning pa'aliyitini közüm bilen éniq kördüm. Aldi bilen ular méni ” xotunlar bilen bille reqsi samagha chüshüp bersile “dep iltimas qildi. Men ” téxi özem yash “dep bir qéri admni özemge wekil qilip meydan'gha chüshürdum. Pa'aliyet tügigendin kéyin, ular mendin ” özliri bu sürlük bilen kem shughullan'ghanliqliri melum “dep soridi. Men ulargha ” héli men yash, sheri'et sülüklirini téxi tamamliyalmidim, sheri'et sülükini tamamlighandin kéyin andin bu sülük bilen shughullansam dep niyet qilip turuptimen “dep jawap berdim. Ular xojamlarni bilmey turup, bizning xojimiz dep iz'har qilghan we ménimu tunumay turup tewerük chaygha élip chiqqan idi. Kéyinche ular buning hemmisini qilghan özimiz dep, qilghan eqidilirige guman qilip pushayman yidi. Lékin payda bermidi.


Lékin sheri'et pana xojam padisha bolsa bu yoldin adashqan guruhlarning zalalat yolini toghra yol dep, yaman ishlardin juda bolalmay we ige bolalmay, yaman ishlardin sünn'etni perq qilip ayriyalmay yürgenligini bilip, peyghember mustafawiyening sher'iti we millet sirajidiye [151] chirighining höküm qa'idiliri we yol körsetküchi imamlarning pikirliri, ölimayi izamlarning petiwaliri boyiche, toghra heq yolini élan qilip, ” hedis shéripte “te bayan qilin'ghan ” hemme ishta nesihet we toghirliqini tutushning özi din dimektur “digen sözlirige emel qilip, mulayim mijez we shirin söz- maqallar bilen pendi- nes'het hem teshwiqatlarni qilip, ularning muxalip késellirini pendi- nes'hetning mejüni sherwiti we bashqa meniwi dorilar bilen dawalap baqti. Lékin ularning qesawat bésip ketken qelbige bu dorilar payda bermidi. Perde- perenjisiz bir yerge toplan'ghinini bilip aldurtup kélip, sherbet qamchisi we doriliri bilen qattiq edep we éhtisap berdi. Bu usullar ularning xas mijezlirige mas kelmigenligi üchün, ular adawet urughini chéchip, düshmenlik tikenlirini kökertti hem baghi we taghliq dumbaqlirini jénining bériche ashkare soqti. Axiri bu serenjamsizlar ishning yolini urush we qan töküsh terepke tartti. Netijide, özini xuddi shamgha oxshash yénip turghan ot ateshke perwanidek urdi we halaket menzilgahidin jay makan tutti.






Nezim:






Chirghniki heq yandurdi, qoydi,


Kishikim puw didi seqali ködi.






Bu shé'irning mezmuni del mushu yoldin azghanlarning ehwaligha muwapiqtur. Eger ulardin ” alla xojam dep kimni deysiler? U kishining ismi shéripliri kim bolidu “dep sorisa, ularning xelipe, mashayixlirimu” xojamlarning ismi shériplirini aghizimizgha alalmaymiz, ata- bowilirimizmu, alla xojam dep kelgen iken, bizmu alla xojam disek, xojimiz özi tépip alalaydu, belki ismi shériplirini esla anglimighan iduq “dep jawap béridu. Janabi alla yar sopum [152] «subbatil ajizin» digen kitawida mundaq mesniwini zikri qilip:






Boluptur hem teqi bir firqe peyda,


Ati mömin weli nefisige sheyda.


Yigharlar pare we boyni yoghanni,


Salurlar oturagha qizu- juwanni.


Alip barsa kishi ehli ayalin,


Küterur bihimmetlik webalin.


Haram ishniki ta'et bilse insan,


Irur bul étiqadi namusulman.


Bu ayghan firqe kim zalli muzilidur,


Sheri'et ehli bu eldin xijildur.






Dep yazghan idi. Bu mesniwining mezmuni del mushu tayipilerning shenige nahayiti muwapiq kélidu.


Is'haqiye, ne'metiye qatarliq bashqa pirqilermu mushu tayipilerge oxshash yaki bulardinmu better bolsa kérek. Her qaysi tayipiler öz eqide- sülükliridinmu nahayti mustehkem iken.Toy- merike, nezir- chiraq we amma olturushlirida bir biri bilen arishidiken. Lékn sülüklirini nahayti mexpi- sir qilip saqlaydiken. Bir- birining tewerük chay we nezirlirige barmaydiken we bir- birini chillimaydiken. Eger arliship qalsa chikip kétidiken yaki chiqirwétidiken. Bezi pirqiler nezir- chiraqlarda xojamlar heqqi dep chong bir nan, xudayim yolida dep uningdin kichigrek bir nan we uningdinmu kichik bir nanni peyghembirim heqqide dep obdan pushurup, nanning yüzini su yéghida yaghlap, üstige nokcha shamlarni qadap yurutup, u nanlarni namazsham waqtida otturgha élip chiqqandin kéyin, durut we patihe oqup xetme qur'an qilip, du'a- patihilerni tügetkendin kéyin, bu nanlarni ushshaq- ushshaq qilip parchilap, toplan'ghan chong- kichik hemme ademge ” tewerük “dep béridiken digen gep- neqillermu bar.


Bu tayipiler üchturpan köchmenlirige xas bolupla qalmastin, belki yette sheherning heme jayida bar . Yene” kubrewiye dep qaysi teriqetni deysiler “dep sorisa, ular bunimu ” bilmeymiz “dep jawap béridiken. Bularning sözlirige qarighanda, bu mez'hep sheyx nejmidin tamitilkubragha mensup ikenligi melum hem kubrewiye teriqetning serhelqisi sheyxi nejmidin kubra bu ulugh zat del shu reqisi samagha qayil idi elwette deydu. Wahalenki, sheyx nejmidin tammitilkubraning teriqetliri bularning yaman teriqetlirige hergiz oxshimayti. Bular özini xiyaliche u zatning teriqetlirige teqlid qilip, öziche bir sürlük peyda qilp, xotunliri yüzini yapmay bashqa yat erler bilen arliship olturup, ular bilen reqsi bilen samagha chüshüp, özini ashkare halda chong gunagha giriptar qilip, bu gunalirini sülük qilduq we kubrewiye teriqitini tewrettuq dep nesihet bérishi, ularning nahayti jahillighi we nadanlighi, toghra yoldin chiqqanlighidin bashqa nerse emes. Chünki, sheyx nejmidin kubra bolsa kumrewiye teriqet ehlining eng ulughi we mashayixlirining serdari, ilmi qal (sheri'et – t) we ilmiy hal (teriqet – t)da nahayti kamaletke yetken bir adem bolup, u kishini yene terbiylep süpetleshke til ajizliq qilidu. Emdi ayallarning yüz, ewretlirini yépish perzligi bolsa nes we ayet bilen qattiq cheklen'gen idi. Bu ulugh zat hetta sheri'et qa'idilirining sirtidiki musteheb (periz we wajib hisaplanmaydighan – t)addi ishirigimu hichqachan xilapliq qilghan emes. Emdi perzini terk étish bolsa, bu kishidin qandaq sadir bolushi mumkin? Ilahim, belki heme mexluqliringni rast yolgha bashlap, tewpiq we hidayet bergeysen. Ey toghra yol körsetküchi alla, yoldin azghanlargha toghra yol körsetkeysen, amin!



Xoja Is'haq xan xojamning Xoten we Iligha mangdurghan esker we elchilirining weqeliri we elchi bolup kelgenlerning xet- alaqe murasile qatarliq Ishlarning qisqiche bayani




Pelekning ali terbiyisige ige yarenler we idrek igisi bolghan buraderlerning chaqqan, sezgür tebi'etlirige mexpi we xewersiz qalmighayki, neqil we hikayilerge asaslan'ghanda, kuchar shehiri buzlup, xoja is'haq xan xojam xanliq textide olturup, islam qilichini kapirlarning béshigha ashkare tarqatqanlighining xosh xewerliri we mubarekbatliq chong tentenisi yette sheherning waliliri we ahalisige anglandi. Belki her terepke tarqaldi. Netijide sheher- sheherlerdiki musulman we tungganilar ittipaqliship, islam sheripini achmaqni we zalim kapirlarning béshigha tigh chapmaqni meqset we ishtiyaq qilip, kucharning keynidin ilidiki yette sheherning tunggani we taranchiliri kapirlarning ita'itidin chiqip, elem molla shewket axunni özige bashliq we musteqil hakim qildi. Bu nahayiti pazil we dindar kishi idi. Jümlidin xoten ehlimu xitaylarning ilkidin chiqti. Yarkent, kashigher xelqimu ita'et we permandarliq yipini üzdi. Chünki, bu alte sheherge kuchar guya bir derwaza ornida bolup, béyjingdin kelgen chérikler aldi blen kucharni basmay turup, bashqa yerge baralmayti. Buni bilgen yette sheher ademliri keyni- keynidin buzulup, her qaysi sheherning ademliri bir ademni serdar qilip, yene bir ademge permandar bolup öz aldigha mülki tawayif (tewelik – t) qurdi.


Xususen xotende molla hebibulla mupti haji digen bir teqwadar- perzgar we sheri'etsho'ar, din- diyanetlik bir kishi bar idi. Hemme xoten ehli bir ittipaq bolup, bu kishini özige serdar qilishni layiq we sazawer bilip, béshida kötürüp, xoten kaprilirining üstige tigh tartip, tunggani tayipilirinimu kapirlargha qoshup tamamen yoq qilip, yurtni perzgar we teqwadarlarning dilidek pakiz we sap qilip, texti seltenette olturghuzi, bu chaghda sheyx nezeridin xojam yarkentni pethi we teserruf qilishni niyet qilip, atlinip yarkentke bardi. Buning bilen haji gheznichi begmu bille barghan idi. Sheyx nezeridin xojam yarkentke barghandin kéyin, haji gheznichi begni bir ming yette yüz musulman, üch yüz tunggani chérigi bilen xoten'ge yolgha sélip, uninggha” silining xoten'ge barghanlirini molla hebibulla haji padisha özige pexri- iptixar dep bilip, ita'et kemirini bélige mehkem baghlap, gedinini töwen qilip aldilirigha chiqip, izzet we hörmetlirini beja keltürüp, silini texti seltenetke olturghuzup, özi xizmetdarliq resmyetlirini öteydighan bolsa nahayti yaxshi. Eger silidin yüz örüp qarishliq qilsa yaki silige boy sunushtin bash tartidighan bolsa, uninggha jan- dili bilen küch körsitip, xotenni qolgha kirgüzüp, haji padishani ewladi bilen méning huzurumgha ewetsile“ dep birqanche siyasiy tehdit we lap- qap, tüzsiz- mezisiz we achchiq sözlerni qilip yolgha saldi. Haji gheznichi bék menzilmu- menzil yürüp, sanjugha barghanda, xetni körüp mulahize qilip,” bu xettin ashna- dostluqning purighi kelmeydu. Eksiche, bu xettin düshmenlik we xusumet ashkare körünüp turuptu. Eng yaxshisi men uning aldigha kishi chiqiray. Qéni, ghayip perdisidin nime ish- ehwallar körüner ikin“dep chong oghli ibrahim sudurni bash qilip, üch ming leshker bilen aldigha chiqardi. Zawa digen sheherde ikki terep jeng- qirghinchiliqqa kirishti. Nurghun adem halak boldi. Ibrahim xan sudurgha oq tigip, alem baqigha seper qildi.[153] Aqiwet haji gheznichi begmu barawerlik qilalmay, meghlup bolup yarkentke ketti. Haji padishaning mulazimliri bolsa ghalip bolup, olja- ghenimetlerni élip, qayghu we matem bilen xoten'ge bardi.


Haji padishaning inawet we ita'et qilmaslighidiki sewep shuki, haji gheznichi bék eslide kucharning begzadiliridin iken. Ana tereptin xojamlargha tuqqanlighi bar idi. Lékin, xitaylargha xizmet qilip kelgen burunqi begzadilerdin idi. U bu weqe bolushtin bir yil ilgiri xan, amban'gha tungchi bolup, yarkentke bérip mensep ishini tutup, xitay tili bilen sözlep, xitayche kiyim- kécheklerni kiyim- yasinip kelgen idi. Shunglashqa, haji padisha” méning üstümge haji bék digenni ewetkini qandaq ish? Xojamlardin birsini ewetmek lazim idi. Eger undaq qilmighandimu ulargha sheri'et ichide bolghan, sheri'et kiyimini kiiyip ömür ötküzgen bir musulman mömin adem tépilmighandimu? Méning üstümge bir xitay yitimni ewetkini nimisi“dep öz yurtigha mehkem we öz ishigha puxta bolup turdi.


Shundaqla, bu chaghda ili taranchilirimu kapirlardin yüz örüp, imkaniyetning bériche chong- qirghinchiliqqa heriket we tereddut qilip, ghaziliq mertiwisige ulinip, nahayti zor tirishchanliqlarni körsitip,” janpidarlar“digen namgha ériship, nurghun adem toghra niyet bilen jénini pida qilip, qénini tökti. Lékin, kapirlarning ulughi jangjün turghan küre shehiri téxi pethi bolmighan idi. Bu dewrde sa'adetlik we intizamliq musulmanlarning ulughi molla shewket axun bashqilargha meslihet qilip, ” kapirlar bilen urushup köp adem ziyan boldi. Köp kapirlarmu yoq qilindi. Shunglashqa, bizning üstimizde turup du'a qilip béridighan peyghember ewladidin bolghan bir sahip du'a adem kérek idi. Eng deslepte kucharda islam échilghan idi. Biz ularning yölek we medetliridin quwwet élip, ilidiki kapirlargha tigh tartqan iduq. Shunglashqa, xoja is'haq xan xojamni mubareklep, özimizni uning perman we ita'itige kirgüzsek, hemmimizla bir mez'hep we bir millet bolghanlighimiz üchün, ittipaqliq béshini bir yaqidin chiqirip, béshimizgha müshkül ish kelgende bir- birimizge dostluq we yardem körsitip, musulmanlarning rahiti we yurtlarning awatlighi üchün tirishsaq“didi. Bu gpni hemme akabir eshrepler maqul tutup, ittipaq bilen bir parche bey'etname yézip, bir sahip du'a adem telep qilip, molla qurban xétip axunni bash qilip, uninggha qiriq nechche ademni qoshup, muwapiq sogha- salamlar bilen elchi mangdurghan iken. Mezkür elchiler ilidin chiqip, sirt digen dawandin éship, üchturpan'gha keldi. Chünki, bu chaghda muzdawan bilen ötkili bolmayti. Üchturpandiki xojamlar elchilerning aldigha chiqip, layiq jay- makan'gha chüshürüp, bey'etname bilen süret- weqeni xan xojamgha sundi. Bir nechche kündin kéyin, xan xojamdin elchiler özining yarlighi bilen kelsun digen yarliq keldi. Xojamlar ishenchilik xizmetkarlarni bille qoshup, mezkür elchilerni kuchargha mangdurdi. Xan xojam bularni kucharda ikki ay miqdari toxtitip, in'am éhsanlarni qilip qaytishqa jawap berdi.


Xan xojam yene bahawiddin xojamning oghli se'id xojamni bash qilip, yüz ellik leshker, elem, tugh, bayraq, daqa- dumbaq, qoral- yraq, oq- saghdaqlar bilen iligha yolgha saldi. Bular muzdawan yolini yasap, nahayti qiyin- musheqqet we méhnetler bilen dawandin ötüp, tengdashsiz alla dergahigha shükri- sanalarni beja keltürüp, qalmaqlarning ziyan- zexmitige uchrashtin ghem- endishe qilip tékeske yétip barghanda, bir nechche atliq aldamchi qalmaq yolning toghrisidin chiqip, bularning aldigha kélip” sizler qandaq adem? Qaysi jaydin keldingizler we qaysi jaygha barisizler“dep sorap, bularning az- köpligini bilip, bulargha” bu yerde her xil bashbashtaq yaman ademler bar. Men adem qoshup bersem, sizlerni tinch- aman ötküzüp qoysa, bu mangimu bir xizmet bolup qalar“dep, üch- töt qalmaqni qoshup,” bu xoja kishlerni palani yergiche apirip ötküzüp qoyup yéninglar, bulargha birer adem ziyan- zexmet qilip qoymisun, eger bundaq bolsa bizgimu obdan bolmaydu“ dep munapiqlarche mubalighe sözlerni tekitlep adem qoshti.


Se'id xojam bashliq bu ademler” xudanwende kérim bu endishilirimiznimu asan qilghudek“dep, ikki- üch menzilge bérip, at- ulaqlirini otlaqqa qoyup, xatirjemlik bilen ghiza- tamaqqa teyyarlinip, ghizalarni yep- ichip uyqugha kétiptu. Mezkür qalmaqlar waqtini ghenimet bilip, bayiqi qalmaqlargha xewer bériptu. Ushtumtut xuddi asmandin chüshken bala- qazadek, nurghun qalmaq kélip, talan- taraj qilip, bularning birqanchisini öltürüp nabut qiliptu. Birnechchisini olja esir qiliptu. Bularning beziliri qéchip, özlirini issiq köl qatarliq yerlerge éliptu. Lékin se'id xojam anidin tughulma yalingach, yérim jan, ach we sersan- sergerdan bolup, ilidiki kentlerning birige bériptu. Bu kentning ulughi buninggha igin- ayaq bérip, ilining sultani bilen körüshtürüptu. Xan xojam padisha yene molla alla yar axunumni iligha mangdurghan iken. Bu bir shagirti bilen tinch- aman iligha kiriptu. Se'id xojam bolsa, öz béshigha kelgen hadisilerni ilining sultanigha melum qilghandin kéyin, sultan uninggha öz layighida ton kiydürüp, teminat teyinlep, obdan jay- makan qilip bériptu. Lékin uninggha bey'et we inawet qilmaptu. Shunglashqa, u” yalingach xojam“digen nam bilen dangqi chiqiptu. Chünki, bu xojamlar barghiche alamanchilar we janpidalar molla shewket axunni bir guna bilen bikar qilip, qapqa solap, tirik péti deryagha tashlaptu – de , bashqa bir ademni özige ulugh qilip saylaptu. Bu ulughning se'id xojam qatarliqlar bilen kari bolmaptu. Bular ilida istiqamet qilip taki dewri zaman muhemmet yaqup bék ataliq ghazisining qoligha ötkendin kéyinla öz yurti kuchargha qaytip kéliptu.


Bu chaghlarda haji padisha haji bék gheznichini basuruq qilip yan'ghandin kéyin,” herqandaq bolsimu, bu yaxshi ish bolmidi“dep, bir tereptin shatliq we yene bir tereptin ghem- endishe qilip, bu ehwalni bir nechche kün mulahize qilip, ” biz bolsaq xojamlar bilen bir mez'hep, bir dindiki musulmanlarmiz, herqanche bolsimu, ular bilen kéliship obdan ötüshimiz lazim idi“dep, xotenning obdan we kélishken zilchiliri, mal- mataliri, at- yaraqliri we neqdine pul qatarliq sogha- salamlarni raslap, dostaniliq rishtini baghlap, hetta ita'et tüzümige kirp, zawa shehiride bolup ötken yaman ishlargha özre- xaliq qoyup, insap maqamigha kélip,” haji béktin bashqa bir adem kelse inawet we ita'et qilip, xizmetkarliq qa'ide- resmiyetlirini keltürer idim. Shundaqla özliri xaqani chinning bir sözlük we bir qulluq obdan ademlirini öltürüp, yaman ademler bilen ittipaq bolup padishaliq qilipla, yeni xitaylarni öltürüp, tungganilar bilen ittipaq bolupla, eger tungganilarnimu yoq qilghan bolsila idi, men elwette inawet we ita'et qilar idim. Hélimu özliri bizdin burun paytextte olturghan. Bizning ita'et qilishimiz lazim “digen yusunluq bir nechche mulayim yaxshi sözni betke tizip xet yézip, exmet mirap bék digen ademni bash qilip, ellik nechche adem qoshup elchi qilip kuchargha mangdurdi. Mezkür elchiler aqsugha kélip, bir nechche kün toxtap, andin kuchargha rawan boldi. Bular kuchargha bir menzil qalghanda, xan xojam aldigha adem ewetip, bularning sogha- salamlirini élip ketti. Exmet bék bashliq hemme elchini at- ulagh, seremjanliridin ayrip, ularning her birini sayramdiki öz orni bilen teng ademlerge chüshkün ornida tutqun qilip bérip, bularni muhapizet qilip tursun dep qattiq yarliq qildi. Elchiler sayram kentliride bir yilche turup, körsitip bergen jayliridin weten tutti. Ataliq ghazi bu jaygha yétip kelgendin kéyin, bularmu özining esli yurti we ehli ayalliri bilen körüshüshke muyesser bolup qaytip keldi. Ey alla, chéchilghanlarni jem qilghuchidursen.



U alemni yaratquchi we saqlighuchi allaning lutfi inayiti bilen seyid xoja is'haqning sheriqiy terepke yürüsh qilghini we ushshaqtalda nurghun pethi qilip igelleshke muyesser bolghanlighi hem bezi bashqa weqeler bayani


Aqiwetni oylaydighan yarenler, dewridin endishe qilghuchi buraderlerning köngül we közliridin mexpi hem yushurun qalmighayki, bundaq qisse- hikaye we neqil- epsanilerge qarighanda, rashidin xan xojam (alla uninggha ghelbe nurset ata qilghay!) texti ornida olturup, meshriq tereptiki qara sheher, turpan qatarliq jaylardiki kapirlardin endishe qilip jar sélip,” xuda we resulillaning heq yolida jénini pida we teqdim qilip, kapir- dinsiz we mushrik zalimlar bilen ghazat qilip, ghaziliq mertiwisini xosh köridighan we shahadetlik derijisini izdigen bir mert bahadur barmikin? “Digen chaghda, toxti muhemmet yüz béshi digen bir adem kélip,” men bolimen, ushbu xizmetni beja keltürüp, bu derijilerni arzu we hewes qilghan idim“dep otturgha chiqti. Xan xojam iltipat qilip, yüz adem teyinlep, bahawiddin xojam bilen aydin xojamni bash qilip, kapirlar bilen qilidighan urush we qirghinchiliqqa yarliq qildi. Bular bügürge bérip, u jaydiki yüzge yéqin kapirni öltürdi we u jaydin bir munche adem élip korligha mangdi. Bu chaghda bügürde sumulla digen bir tunggan bar idi. U tungganlargha bash boldi. Xan xojam ularning keynidin xoja is'haq xojam yene sidiq dadxwa, memur xelpiler bashliq bir yüz ellik adem mangdurdi. Bügürlük du'ayi xelpe yene bügürdin yüz adem aldi. Bularning hemmisi ittipaq bolup korlini bésiwaldi. Ular yene korlidinmu adem élip, sanini köpeytip, qara sheherge qarap qedem tashlap rawan boldi. Netijide tugh- bayram, elem, dehul- dumbaq, oqya- saghdaq, zembirek, miltiq, qoral- yaraq, kanay- sonay we daqa- dumbaqlarning yangrighan sadasi bilen leshkerkeshlik debdebisi we padishaliq daghdughisi meydanda yangridi. Hemme adem xoshal- xoramliq bilen bélini mehkem baghlap, ghazatni niyet qilip, meqset terepke qarap derya léwige bardi.


Bu chaghda, kapirlar derydadiki kémilerni chiqirwélip, zembirek, miltiqlardin oq étip, ularni ötkili qoymidi. Ular amalsiz bolup turghan bir halette, korla baturliridin islam xelpe digen adem” bu chong yol bilen qara sheherge kirgili bolmaydighandek, shunglashqa baghrash kölining ayighi bilen aylinip ötüp, ushshaqtalgha bérip,andin arqimizgha yénip qara sheherni alsaq“ dep xuddi heq ta'ala ilham bergendek, nahayti yaxshi we nurghun meslihet- kéngeshlerni körsetti. Bu kéngeshni hemme adem qubul tutup qubul qilip, korligha yénip kélip, baghrash kölining ayighi bilen aylinip, toqquz künde ushshaqtalgha barsa, u yerde ürümchidin kélip yatqan on sekkiz ming xitay chérigi bar iken. Shu küni yamghur yéghip chériklerning hemme eswapliri höl bolup ketkenligi üchün, ular zembirek, miltiq - yaraqlirinimu höl bolmisun dep, ularni qumgha kömüp biperwa yatqan iken. Ghazatchilar barghan haman jeng bashlandi. Köp urush boldi.


Ilgiri xoja jahan'gir törem bu yette sheherni alghan chaghda, béyjing tereptin kelgen chériklerning bashliqi ay jangjün digen adem bu sheherlerni töremdin tartiwalghan xizmiti üchün, xaqan uni bu sheherning terbiyetgerdisi we saqlaydighan igisi dep, uning namigha béghishlap, bu yerde bir katta butxana teyyarlap, uning süretlirini qoyup, eqide qilidighan bir butxanisi bar iken- ularning aghizigha tash sapal we qara tupraq tolsun! bu qétim kapirlarl shu butxaninining ichige kiriwélip köp urush qildi. Aqiwet ularning hemmisila qattiq meghlup bolup, tigh siyasettin ötüp, serenjan tapti. Béjin terepke birer kapirmu qachalmidi, az qisimi özini qara sheherge aldi. Bu chaghda turpan tereptin ikki neper atliq xitay biperwa we bighem chiqip keldi. Qalmaqlar bularni tutup kélip xojamlarning huzurigha keltürdi. Tekshürüp körse, ularning yénidin xet chiqip qaldi. Bu xet qara sheher ambanigha bérildighan xet iken. Xette bir qanche katta mensepdarning nam- neseplirini yézip,” biz ulugh xanning yarlighi bilen sizlerge yar we medet bolush üchün yigirime ming (kéyinki mezmunlarda ” yigirime töt ming“ dep bayan qilinidu – t) chérik, töt yüz yetmish zembirek, ikki yüz harwida oq- dora we qoral- yaraq bilen kelduq. Yene üch kündin kéyin ushshaqtalgha barimiz. Bizge kengri uzuq we ot- bughuz chiqarsun“digen mezmundiki xet iken. Xojamlar bu ehwalni hemme ademge élan qilip,” ulardin waqip bol, hazir bol“dep turghan bir peytte, u tereptin tughlar namayan boldi. Tugh ichidin qara chériklerning qarisi köründi. Islam leshkerliri bu chaghda chölning aghizini we suning yaqiisni qolda tutup yatqan idi. Mezkür chérikler biperwa, bixewer halda” bizning aldimizgha uzuq élip chiqqan ademler oxshaydu“dep téximu yéqin keldi. Bu chaghda xuddi allaning bala- qazasi kelgendek, bir tereptin bahawiddin xojam, memur xelpiler we yene bir tereptin aydin xojam, du'ay xelpe sumulalar yuqiri awaz bilen” allahu ekber“ dep tegbir éytip, at chapturup qirghinchiliqqa ötti. Lékin, tosattin qara chérikler aydin xojamni keynige chékindürdi. Ish eksi netijige qarap mangdi. Bu ehwal astida is'haq xojam du'agha qolini kötürüp, alla dergahigha ajizlighini bildürüp shipa tilep, leshkerlirige qarap, ularni jeng- ghazatqa terghip qilip righbet qildi. Ularning hemmisi birdinla yigha- zarilerni qilip,” allagha tewekül“ dep, jan- dili bilen urush we suqushqa turdi. Ong qanatni sol qanatqa, sol qanatni, ong qanatqa yötkep, etigendin kechkiche we kechtin tang atqiche, hetta chüshtin pishin'giche bolghan arliqta chap-chap digen awazlar, ” hazir bol“, ” waqip bol“digen sadalar we top- zembireklerning peryat pighani yultuz pelektin örlidi. Aqiwet pethi ishigi is'haq xojam tereptin échildi. Bir kéche we ikki kündüz küchlük kapirlar bilen urushup, ularni tazilidi. Ularning beshini öltürgiche oni we onini öltürgiche ottuzi özini özi halaketke yetküzdi. Ular düshmen qolida ölüshni ar we nomus dep bilidiken. Eger ular özini özi halaket qiliship bermigen bolsa, bu besh kéche- kündüzde ularni öltürüp tügetkili bolmas idi. Chünki, islam leshkerliri ikki minggha yetmeyti. Kapirlar bolsa yigirime töt ming belki uningdinmu artuq idi. Peqet ming adimila jénini jayliyalidi. Qalghanliri tamamen yoq boldi.


Bu arliqta islam leshkerliri yaki su ichishke purset bolmidi we yaki ta'am yiyishke aram waqit chiqmighan idi. Ular bir az serenjam bolup, ghiza- tamaqqa meshghul bolup turghan bir halette, qara sheherdin yette ming xitay chérigi, üch ming qalmaq chérigi ellik alte harwida oq- dora, top- zembirek we ikki yüz ellik tögige uzuq hem jeng eswaplirini yüklep, qara sheherin chiqip téwilghu digen menzilge kélip chüshti digen xewer keldi. Ularning gélidin ya tamaq ötmidi we ya bashqa ishlarni qilishqimu purset bolmidi. Hemmisi bir niyet, bir ittipaq bolup, ghazat qilip, janni muhapizet qilish we kapir hem qalmaqlar bilen urushushni niyet we meqset qilip, qara sheherge qarap rawan boldi. Ottuz yol miqdari yürüp chuqur digen jayda xitaylar bilen uchrashti. Arida jeng qirghinchiliqi bashlandi. Aqiwet xoja is'haq xojam üzhme chomighini qoligha élip, shöhretlik baturliri bilen bille kapir chériklirining üstige at chapturdi. Bu chaghda kapirlar tögilirini chöktürüp, harwilirini qatar qilip tizip, dalda we pana qilip, oq atmaqta idi. Ular at chapturghanni körüp, ” emdi ishimiz yaman boldi“dep tögiliridiki dorigha ot qoydimu, yaki xudawendekérimning pezil inayiti bilen özi ot kettimu, ish qilip, nurghun dorigha ot ketti. Töge we qoral- yaraqlarni asman- pelek kötürüp, dorilarning is- tütünliri we atlarning ayighidin chiqqan chang- tozanlar, bu tuzangliq zimin yüzini qaplap qarangghu qilip, aptap yüzini suslashturup xire qildi. Hichqandaq insan guruhining köz nuri kündüz bilen kéchini ayrip perqlendürüshke mumkinchilik tapalmidi. Goya alemde qiyametning jaza meydanidin bir nemune we axiret künidin bir nishane ashare boldi. Kapirlar qachti. Xojamlar qoghlidi.


Shundaq qilip, xojamlar téwélghu digen menzilge bérip aram élip, etisi qalmaqlargha yol bashlitip, qara sheherge yéqin yetkende, irawulchi xitaylardin ikki xitay qolgha chüshti. Bular soraqta« chong yolgha teypo- zembireklerni qurup teyyarlap qoydi»didi. Xojamlar qalmaqlarning mesliheti boyiche chong yolni tashlap, sol qolgha qarap, qara sheherning kün yürüshi teripidin ötüp, sheherning qible teripidiki téreklik digen yerge chüshti, bu yerning bir teripi derya, bir teripi tagh we bir teripi chongqur östeng idi. Shu küni sheherning téshidiki wey shang bazarlirida turghan kapirlarni tamamen öltürüp, ot quyup köydürüp, qattiq jenglerni qildi. Kapirlarning ölügining köplükidin mangghili yol tépilmidi. Lékin, urush qilghan yerde ikki katta östeng bar iken. Chongqurliqi ikki neyze miqdari bar idi. Bu östengler kapirlarning ölügi bilen tushup, süyi tolghinip téship chiqip, her terepke éqishqa bashlaptu. Östeng süyining renggi qizil qan'gha boyilip, sudin qan'gha aylinip ketti. Qarimaqqa qip-qizil qan aqatti.


Sözning hasili shuki, mushundaq urush-jenglerdin kéyin, sépil ichidikilerdin bashqa jayda kapir qalmidi. Lékin, sépil ichidiki kapirlar sépildin oq étip, xoden tashlap, esla yéqin keltürmeytti. Shu halette xojamlar harwilarni élip kélip qatar qilip, tögilerning jazisini sugha chilap höl qilip, harwilarning üstini toshquzup, bir qanche baturni harwining astigha kirgüzüp, harwini mangdurup derwazigha heydep bérip ot qoydi. Kapirlar derwazining köygenligini körüp hush- kallisidin ketti. Oy- sezgüliridin tamamen ayrilip, yuruq jahan ularning közige goya qarangghu köründi. Qolliridin qoral- yaraqlar chüshüp ketti. Putliri herikettin toxtidi. Ölük- tirikligidin bixewer bolup hangwéqip, ding turup qaldi. Bu chaghda qalmaqlargha xojek qazi digen tungchi bolghan iken. U qalmaqlargha « siler xojamlargha oq chiqarmanglar, eger ular birla du'a qilsa hemme nersige ot kétidu» deptu. Bu söz qalmaqlargha maqul chüshüp, bularmu xitaylargha « biz xoja jahan'gir zamanisidin tartip, nechche qétim xanning yarlighi bilen kashigherge bérip xojamlar bilen urushtuq, bizge yaxshiliq kelmidi, arimizda késel peyda bolup nurghun adimimiz ülüp ketti. Charwa mallirimizgha chéchek chiqip qaldi. Biz xojamlargha oq atmaymiz » dep özlirini yaqigha aldi we zadila oq chiqarmidi. Bu chaghda islam leshkiri sheherge kirip, bir tereptin ot qoyup, yene bir tereptin qirghin qilip, sheherning ichini weyran qilip, qara sheherni shum qushlargha we dö- perilerge jay- makan qilip bérip, kapirlarning jénini jehennem terepke yolgha saldi.






Nezim:






Shahqa eger bolsalar bexti yar,


Bolup pethi nusret shahlargha duchar.






Netijide bir hepte ichide ölgen mensepdarlar, chérikler, meymenchiler we xuyjalar bolup chong- kichigi ikki yüz mingdin ziyade kapir mushrik nisit nabut boldi. Lékin, musulmanlardin shahadetlik derijisige érishkenliri ikki yüzge yetmeptu. Üch yüzge yéqin adem yaridar boluptu. Seyid ghazi xoja is'haq yaratquchi allaning lutpi inayiti bilen hemme eskerliri we bashqilargha yitekchilik qilip ghelbige ériship, yaratquchi we saqlighuchi alla dergahining pak mubareklirige shükri we sanalarni beja keltürrüp, teshekkür namizi ibadetlirini ada qildi. Hemme adem mubarekbatliq sadasini kök renglik pelektin, hetta yette qat asmandin ötküzüp, perishte- mela'ike güzellerning ichige ghulghula we perishanliq saldi.


Derweqe, bu yurtlarda, belki hemme adem eleyhissalamdin bu dewrigiche bolghan yer yüzide, mundaq nurghun dinsiz chériklerning jeng ghazatta qoral- yaraqliri özidin kemdin- kem we azdin- az musulmanlar teripidin birla waqitta we birla jayda nisit- nabut qilin'ghanlighi heqqide hichqandaq tarix kitawida birer melmumat yézilmighan we anglanmighan. Lékin «rewze tussafa» we «ateshkide» (otxana – t) digen kitaplar we yene bashqa kitaplarda bayan qilinishiche, birla waqitta buningdin köp musulmanning halek bolup shahadetlikke yetkenligi we kapir- mushriklarning ghaliq bolghanlighi melum. Lékin bu qétimqi ghazatta musulmanlar ghalip bolup, kapir- mushriklar meghlubiyetke uchridi. Biraq ghemkin we malalliqtin qutulushqa intilgen musulmanlargha yüzlinip, kapirlarning üstidin istila tépishqa sewepchi bolghan bu ghazat xoshallighini bu zaman közi we dewran qulighi téxi körmeptu we anglimaptu.


Sözning hasili shuki, bu resulilla ewladi bolghan seyid ghazi xoja is'haq (alla uninggha ghelbe we nusret ata qilghay!)yeni sahibi yaraq hem qoral chomaqni hemme xelipe, baturlar, shuningdek bir niyet, bir ittipaqqa uyushqan musulman, tunggani we qalmaqlar birliship, bir yengdin qol chiqirip, naghra, kanay we daqa-dumbaq tentene bilen özlirige chong we emiri leshker qilip saylap, uninggha bolghan permanberdar we xizmetkarliq ornini özlirige pexir we iptixar biliship, boynini töwen égip, tazim we hörmet qollirini köksige quyup, qara-köngüllük we düshmenliktin xalas boldi.






Nezim:






Mesnedi shahliqta olturdi sa'adet künleri,


Texitke chiqti achilip ghunche yengligh baghlari.






Eslide yette pushtidin buyan jinaze süpetlik uruq atqa linggirchaqqa oxshash iger tuqup, yaghachtin üzengge we shoynini qushqun qilip kelgen bu sehraliqlar bu qétimqi ghazat jengdin kéyin qalmaq atliri we qazaq topchaqlirigha yüz ser kümüshke erziydighan bijin igerlirini toqup, altun-kümüsh bilen suwari qilip bézelgen üzengge, qushqunlarni sélip atliq boldi. Eslide béshigha ongluqqina bök kiymigen, soghaq we isiq künlerde kiyishke tumaq tapalmighan hem ikki yérim baghliq böz xamni méhmanliq ton, köynek we tambal qilip kiygen, besh tengge pulni xirajet üchün yénigha sélip baqmighanlar, emdilikte keshte quyulghan tumaq we tülke sölösündin tikilgen juwa kiyip, tawar-durdunni paytima qilip, shoyna xurjunlargha tolghan par-pur altun, kümüsh we lop tagharlirigha tolghan tawar-durdun qatarliq nersilerge ige boldi. Wahalenki, panset, yüz béshi, xelipe, bahadurlarning qoligha chüshken olja-ghenimetlerning yene qanchilik köp ikenligini buningdin qiyas qilip bilgeysizler.


Elqise, qara sheher pethi bolup yurtni serenjam qilghandin kéyin, xojamlar otta köymey qalghan top-zembirek, miltiq we bashqa qoral- yaraqlarni we ghenimet élin'ghan ghezne mülüklirini yighish hem jan talashqan yaki yérim jan bolup yatqan qara chériklerni yene ölgenlerning qatarigha qoshush üchün, ushshaqtalghiche bolghan jaylardin xewer élip, tekshürüp barsa, ushshaqtalning sheriqidiki tashliq qara say kapirlarning qéni bilen goya qizil kigiz yayghandek qizil saygha ayliniptu hem perhat qewrisining üstidiki tüwrüksiz tagh bolsa uning deshtidiki lalizarliqtinmu rengga- reng bolup kétiptu. Emdi bu soqmisiz yéngi tagh lalizarliq bolsa perhat qewrisining etirapidiki lalizarliq bilen bes- bes qilip, ushshaqtal qizillighidin bir nemune we nishan bolup qaptu. Xojamlar bu jaylarni seyir- tamasha qilip, xudawendekérimning toluq iltipatigha shükri sanalarni beja keltürüp, qoral- yaraq, iger- tuqum we at- ulagh hem altun- kömüshlerni élip yandi. Emdi bu pethi teley- bext xosh xewirini pethiname qilip, kuchar dar seltenetige ewetish lazim we zörür boldi. Xojamlar qoral- yaraq, top- zembirek, altun- kömüsh, pakiz we xush puraqliq chay, chirayliq chine- qacha we közge yéqimliq tawar- durdun qatarliq sogha- salamlarni raslap, toxti muhemet yüz béshini bash qilip, kuchargha mangdurdi.


Lékin, kuchar buzulghan künlerde exmet wang bégim kucharda idi. Bu kucharda bolghan weqe- hadisilerni qeghez bétige bir- birlep tizip, ulugh xan'gha erz qilip, oghi hamit taji hakim bégimge üch neper ishenchilik adem qoshup, taghlarning ichi we qalmaqlarning arisi bilen qara sheher we ürümchige mangdurghan iken. Mezkür taji bék malmaqlarning ichi bilen méngip qara sheherge bériptu. Erzni öteng- pochta arqiliq xan'gha ewetip, qara sheherde turup qalghan iken. Qara sheher pethi bolghandin kéyin mezkür taji bégim jénini élip islam leshkerlirige özini melum qilip, özre- xaliqtin gep échip, towa- istixpar qilip turuptu. Mezkür pethi igisi bolghan seyid ghazi is'haq xojam uning burunqi ulughlughi we bir yurtdash ikenligini oylap gunahidin ötüp, könglini xoshal qilip, epu qelmini sürdi hem ushbu bana we xoshluqning sewepliri tüpeylidin rashidin xan xojamdin uning gunahidin tilep, alahide erz qilip, uni toxti muhemmet batur yüz béshigha qoshup kuchargha mangdurdi. Toxti muhemmet batur yüz béshi qara sheherdin chiqip kuchargha kélip, sogha- salam tartuqlarni xan xojam aliylirining nezeridin ötküzüp tebriklidi. Jümlidin erz bilen qoshup taji bégimnimu xan xojam ali muqamlirining nezerliridin ötküzdi. Xan xojammu shahaniliq iltipat we ulugh merhemetlerni qilip, uning burunqi gunayigha epu qelimini sürüp, xoja is'haq xojamning iltimasini qubul qildi. Lékin, ikki adimini siyasettin ötküzüp dargha asti.


Taji bégim xoja is'haq xojamning bu qilghan yaxshiliqlirini adimigerchilik yaxshiliqliri bilen qayturup, uruq- tuqqanchiliq munasiwitini tikleshni qarar qildi. Shunglashqa, u nomus peridisi ichidiki qimmet baha bir yekke göherdek, xush mu'amile, aptap közidin bashqa közning közi chüshmigen we ay nuridin bashqa nurni körmigen, ippet zaman, yaxshi dewran, cholpan yultuzdek yalghuz bir qizi bar idi. U bu qizini is'haq xojamning köz nuri bolghan perruxshah xojamning eqide- nikahigha sundi. Bu xojam seyid bolghini bilen, puqra- xalayiqqa bolsa ata- bowiliridek du'aguyluq ornida idi. Bu wang bégimler bolsa ata- bowiliridin tartip yurt sorap kelgen padishaliq muqami we jere keside idi. Eger xudawendekérim mushundaq yollar bilen muyesser qilmighan bolsa idi, bu xojamlar u ulughlarning yuqiri mertiwilik xandanlirigha til sürüshke muyesser bolalmayti. Bu sözimizning toghrliqini weqerning kéynki netijisi toluq ispatlidi.


Yene xaqani chin ehli kélip bu yette sheherni ita'etke kirgüzgen chaghda, mezkür taji bégimni kashigherge hkim qildi. Buningdin ilgirki islam dewride ataliq ghazining permani boyiche xoja is'haq xojam barliq a'ile tawabi'atliri bilen yarkentte turatti. Xaqan mensepdarliri bilen chérikliri bu yerge kelgende, xojam ulardin qorqup endishe qilip, bala- perzentlirini élip ferghane wilayitige chiqip, osh digen sheherde turup qalghan idi. Taji bégim del mushu künlerde kashigherge hakim bolghan idi. Bu oshtiki is'haq xojamgha qizimni ségindim digen bana bilen xet yézip, qizini ewetishni soridi we aldurghandin kéyin uni chiqirip almaqchi boldi. Is'haq xojam oghli perruxshah xojamgha barliq a'ile tawabi'atliri we yene bir oghlini qoshup,« qarawulghiche apirip qoyup bularni tinch- aman qarawuldin ötküzüp , qaytip kélinglar, kashigherge kirmenglar» dep köp tekitlep yolgha saldi. Lékin, taji hakim bégim alliqachanlar qarawulchilirigha« eger xojamlar qarawulgha kelse, meyli qandaq qilip bolsimu ularni tutup kashigherge ewetkin» dep höküm qilghan iken. Bu xojilar qarawulgha kélishi bilanla ularni tutup, derhal kashigherge élip keldi. Xojamlar üch- töt kün kucha- bazarlarda yürgendin kéyin, taji bék” ilgiri yurtni buzghan kucharliq xojilar yene enjendin kéliptu“dep loshey darén'gha [154] melum qilip, ularni déngizda nezerbent qilip, qizini chiqirwélishning kuyigha chüshti. Bu qizimu nechche balilirim bar idi dep, buninggha heyran bolup turghan künlerde, loshey darin bu xojazadilerni yoqlap sorap, bir mensepdari bilen bir tungchisigha ikki yüz ser kömüsh bérip, « kucharliq xojilarning oghanlanliri bizni keldi dep qorqup endishe qilip, enjan'gha ketken iken. Emdi yene öz yurtimizgha kelsek dep, ulugh xanning kengchiligini séghinip kelgen chaghda, hakim bék xojilar enjandin keldi dep naheq melum qilghanda, men ularni solap qoysun dep yarliq qilghan idim, senler bu kömüshni élip bérip, xojilar yatqan öyge kigiz- kérekler, qazan, chögün, chine qatarliq lazimliq nersilerni raslap bérip, ashqan kömüshni xojilarning xirajitige béringlar » dep yarliq qilip ewetti. Bular buyruq boyiche lazimetlik nersilerning hemmisini xojazadilerge teyyarlap bérip uchurini melum qildi. Shuning bilen xojazadiler on alte ay miqdari nezerbentte yatti. Axiri loshey daréin taji hakim bégimge yarliq qilip,« bu xojilargha uzun boldi, yene özingiz ularni tilep alsingiz» didi. Taji hakim bégim tilep erz tutti. Loshey darén bu ikki xojazadini aldurup kélip, « ulugh xan'gha chong xudaning achchighi kélip kayip kétip, bu yurtlarni sizlerning dadingizlargha tapshurghan iken. Emdi chong xuda achchighidin yénip yurtlarni ulugh xan'gha tapshurdi. Ulugh xan burun herqandaq ademning gunasidin ötken idi. Emdi biz kelgendin kéyin sizlerdin yene bir guna ötse, qa'ide boyiche benleymiz (jaza bérimiz – t). Ilgiri qilghan gunayinglargha buyujing (kérek yoq – t), tinch bolup puqrachiliq qilinglar » dep qoyup berdi.


Yene shu künlerde ulugh xandin« puqralirim alghan xotunlirini qoyup bermesligi lazim. Eger xotunini qoyup berse, yaki xotunlar erliridin chiqip ketse, ulargha qattiq jaza bergendin tashqiri, bu gunayidin ömür baqi ötmeymen» dep yarliq kelgen idi. Bu yarliqni sheher- sheherge élan qilip, bazar- güzerlerge kosi xet (gungsi xet – t) chaplidi. Buni körgen taji bégim könglidiki meqset muddi'alirini ashkare qilalmidi.


Seyid ghazi is'haq xojam bolsa mulayim, xush xuy, köngli obdan we sadda mijez, xush mu'amililik, shija'etlik, puqra endishe, ish hökümde adaletlik kishi idi. Xuddi «hedis shérip»te, emel bolsa niyetke baghliq dep yézilghandek, seyid is'haq xojamning niyiti rast we toghra bolghanliqtin, uning qol astidiki hemme adem ghaziliq derijisige ige boldi. Eger perez, wajip we sünnetni tutquchilar yaki perz we sünettin tashqiri yaxshi ishni tutqanlarning niyiti toghra bolmaydighan bolsa, ular sawap we yaxshi netijige ige bolalmaydu. Ghazat elwette ulugh perz ishtur. Shunglashqa, uninggha toghra niyet kérek. Chünki bu chaghda birer olja yaki bu bana bilen birer sheherge hakim bolay we yaki batur dep nam qazinay digen yaman xiyal we kasat sewdalighi ularning könglige kirip baqmighan idi. Ularning hemmiside bir ittipaq we bir niyet bilen kapir we qalmaqlarning üstige islam tighini tartish, ejel yetse xuda yolida jénini pida qilip qurban bérishtin bashqa meqset we muddi'asi yoq idi. U hakim mutlegh ulugh sultan alla özining yaxshi peziliti boyiche, bularni ghaziliq döliti we mensiwi, shahadetlik ali derije we mertiwilirige ige qildi. Allaning kitawi, resulillaning sünnetliri we mashayix, alimlarning yolyoruq we körsetmilirige layiq ghazat qilghan tayipiler bolsa, del mushu ademlerdin ibaret. Xuda özi qilghan hemme ishning heqiqitini obdanraq bilgüchidur. Ey xuda, ulugh peziliting we kamil qudriting bilen hemmige muwapiq toghra yol, rast niyet we xalis eqide bexsh ata qilghaysen – amin ! bu mezmunlar ulugh pezilet igisining fezli we keremi bilen ayaqlashti.



12
Qudretlik allaning fezli inayiti bilen seyid ghazi xoja is'haq turpan ghazatigha barghini, pethige muyesser bolup, nechche bazarlarning asanla kélishi, qara xitay ehlining chéketke we chümülidek yoqitilghanlighi we bu Ariliqta yüz bergen weqeler bayani

Döletke yéqin dostlar we muhebbetperwer aghinilerning yiraqni körgüchi közlirige yétip melum we yéqin bolghayki, shundaq qisse we epsanilerge asaslan'ghanda, heqiqetning warisi we güzel exlaqning namayendisi bolghan seyid ghazi xoja is'haq qara sheherdiki kapir- mushrik we qalmaqlar jéngdin kéyin, xatirjem bolup, kona turpanni pethi we ita'et qaldurushni meqset qilip, dadxwa, xelipe we baturlarni yighip, meslihet- kéngesh qilip, mesilini otturgha qoydi. Ularning hemmisi bir niyet we bir éghizdin « turpan yolining qattiqlighi teripi bolsa hemme insan gorohigha xuddi quyash nuridek roshen. Bu yol musheqqet we qattiq bolghanlighi üchün, bu yoldiki ayghir bulaq digen jayda mitin bilen taqqa uyup yézilghan bir chong xet bar iken. Bu xette, bu yoldin bir nöwet ötkenler bolsa özining bilmesligi we nahayti nadanlighidin ötidu. Ikkinchi mertiwe ötkenler bolsa mazarlarni ziyaret qilishni oylap, tijaret, nepseqe, ehli ayal zörüryitidin ötidu. Üchinchi mertiwe ötkenler bolsa, özi kapir, xotuni talaq bolidu digen gepler yézilghan iken. Bu xetning qaysi zaman we qaysi dewranda yézilghanlighini kishi bilmeydu. Shunglashqa, yiterlik uzuq- tamaq, at- ulagh we qoral- yaraq raslap teyyar qilip, andin qedem qoysaq bolarmikin » dep meslihet bérip erz qildi. Bu meslihet seyid ghazi xoja is'haq xojamgha maqul chüshüp, nechche- nechche harwa, töge, at we isheklerge oq- dora, zembirek we qoral- yaraq, uzuq- tülük, ot- bughuzlarni yüklep, sa'adetlik zaman we yaxshi bir waqitta ghelbe özenggisige ayaqlirini qoyup atlandi. Leshkerliri köp xitayni öltürüp, yürige toxtap, köziri qizirip, ajizliri küchlük bolup, küchlükliri batur bolup, her qaysisi goya özini ispendiyari royintendek [155], delawuri töhmitendek [156] palwan- batur chaghlap, rustem [157] berzudin [158] artuq bilip, xudawendekérimning lutpi inayitige yölinip, hemmisi bir niyette, bir dil, bir jehet we xalis niyet, xalis eqide bilen , alla tewekkülni tiligha élip,« ey ilahim! din'gha nusret bergüchilerge nusret ber, dinni xar qilghuchilarni xar qilghin» digen du'ani hemmisi birlikte yuqiri awaz bilen oqup, meqset terepke rawan boldi. Kanay- sunaylarning sadasi, top- zembireklerning ghewghasi« huzurum» neghmisining dil misra awazliri hem islam leshkerlirining körkem heshemmet tam- tamashisi, oq- neyze, qilichlarning ottek parqirashliri tiqilghan, siqilghan jama'etning posh- posh digen awazliri bu kök gümbezdek pelek- asman'gha chüshti.


Xojamlar axiri téwilghu digen yerde qonup, etisi ushshaqtalgha barsa, kapirlarning nijis tenliri top- top, döwe- döwe bolup yatqan iken. Ölüklerning köpligidin yoldin ötkili bolmayti. Yolning bir teripi tagh itigi, yene bir teripi derya léwi iken. Hashar we medikarlar arqiliq kapirlarning nijis tenlirini her terepke tartip, yollarni échip atti. Bu desht- bayawandiki ölükler xuddi dixan eshreplerning étizidin urup alghan bughday enjusidek, hetta qarasay tashliridek qurup, chirip ketken iken. Xitaylar ikkinchi qétim kelgiche bu ölüklerning söngekliri yol üstide qurup yatqan iken. Hawaning issiq teptidin bu ölüklerning bezisi bash urup choqun'ghandek, bir qanchisi« chenken» bolup aldigha éngishkendek we beziliri soraqchilarning aldida olturghandek bolup qalghan iken. Kéyinche her qandaq mömin musulman we sodiger eshrepler bu yoldin ötken haman tehsin we aprin oqup, xojamlargha we ghazat qilghan erlerning himmet we shija'etlirige du'a patihe qilip ötidiken.


Kéynki künlerde xaqan leshkerlirining qedimi bu yerge yetkende, chong gümbezlerni yasitip, ustixanlarni jughlap gümbezning ichige solap, aghizini mehkem etken idi. Buningdin ilgiri muhemmet yaqup bék ataliq ghazi is'haq xojamni kuchardin élip kélip yarkentke ewetip, muhemmet yunusjan shaghawulgha tapshurup, künlük teminatigha bir qizil tilla, her jümede bir qétim munasip ton, her yilda ikki ming charek ghelle ashliq qatarliq teminat- wezipe belgilep, qoligha ali mubarekname bérip, mihrbanliq qilghan iken. Muhemmet yaqup bék ataliq ghazi kéynche ürümchi, turban tungganlirigha deshnem bérishni meqset qilip turpan'gha barghanda, her qaysi sheherlerning emeldar, serkarliri bu nusret nemunilargha her jehettin yardem bérish lazimlighi bolup, muhemmet yunusjan shaghawul ataliq ghazigha iltimas qilip, « özlirining merhemetliri boyiche nechche waqittin buyan is'haq törerge teynlen'gen teminat- wezipisini bérip turdum. Emdi hazirqi xizmetlerning éhtiyajini közde tutup, belgilen'gen teminatning yérimini emeldin qaldurup, buni zeper nemune qoshunlarning teminatigha bersem. Chünki, yarkent ichi erzanchiliq, teminatning yérimi özige yétidu » deptu. Janabi ataliq ghazi shaghawulning muddi'asini bilip, renjip achchighlap qayta xitap qilip, xush puraqliq ali inayetname we'enbername bérip, méhrbanliq körsitip,« men özemning nahayit béjil we peskeshligimdin is'haq törege az teminat teynligen ikenmen. Shunglashqa, bu ali nishan- buyruqni körgendin kéyin, burunqi teynlen'gen teminatni ikki hesse qilip bérip, ali dölitimiz üchün uning du'asini alghaysiz. Eger is'haq törening ushshaqtalda qilghan jeng- ghazatlirini we kapirlarning ustixanlirini öz közingiz bilen uchuq körsingiz hem méning ornumda siz bolup ish bashqurghan bolsingiz idi, is'haq törening dastixinigha pütün yarkentni öz tewesi bilen in'am qilip bergen bular idingiz - elwette » dep chong insap we diyanetler bilen is'haq törege tehsin we aprinlarni oqup, ali inayetname bériptu. Diyanetker we insap shu'ar ataliq ghazining bu quwwet ilham sözliri bolsa, is'haq töremning shija'etlik we jesurluq shenige neq guwadur.


Elqisse, is'haq törem bashchilighidiki hemme nusretchi eskerler piltir we qosh at qoshup teyyarlap, ot- boghuz, nan- tuqaz we talqanlarni raslap, ushshaqtaldin meqset terepke rawan boldi. Shu kün döng dingza digen jayda qondi. Andin yürüp qara qérin digen jayda yatti. Andin ötüp kümüsh ötingide kéchilidi. Bu jaylar bolsa ot- xeshek yaki su hetta chish kolaydighan yaghachmu tépilmaydian yerler iken. Lékin kümüsh ötingide azraq su bolup, jénidin qiynalghan yigirime yaki ottuz kishi bala- chaqisi bilen turmush kechürse bolidighan bir jay iken. Ular bu yerdin üzhmedöng digen jaygha bardi. Andin ayghir- bulaqqa yetti. Bu yerdimu nöwet bilen at sughurghichilik azraq süyi bar iken. Bu yerdin ötüp su béshi, toxsun'gha bardi. Toxsun xéli katti yurt iken we bazar weyshangliri bar iken. Bu jaydin ötse turpan'gha baridiken. Xojamlar shundaq qilip, turban tewesige keldi. Bu nusretlik esker yétip barghuche, bu jayda istiqamet qilip turghan sayram xojiliridin mesumxan xojam dep bir seyid adem , turpanliq qasim changga, wayit xelpe, zayit xelpe, haji baqi xelpe digen ademler bilen jama'et peyda qilip, turpan sehraliridiki chérik, menmenchi, xuyja qatarliq xitaylarni öltürüp, turpan shehiridiki xitaylar bilen tutushup ghelbe qilghan we xitaylar sheherge kirip derwazlirini mehkem qilip solaqta turghan iken. Turpan'gha qarashliq on toqquz yerdiki bazar weyshanglarda meymenchi, xuyja yeni dixan xitaylar nahayti nurghun iken. Bular ularning hemmisini narside balilirighiche yoq qilip, öylirige ot qoyup weyran qilip turuptiken. Bezi bazarlarda yette- sekkiz ming, bezi bazarlarda ikki-üch mingdin xitay bar iken. Bularning hemmisini nabut qiip, sheher ichidiki xitaylargha qarap turghan bir peytte, is'haq xojam ghelbichi eskerliri bilen yétip kélip, sheherning yénigha chédir- bargahlirini tikti. Her terepke qarawulchi, irawulchilarni qoyup, jengge hazirliq qildi. Sheher bolsa mustehkem, xitayliri köp iken. Ikki künning biride zembirek, qoral- yaraqlirini élip chiqip urushup, barawerlik qilalmay, yene shehirige kirip kétidiken. Bu arida nurghun kapirlar yoq boldi, musulmanlardinmu shahadet sherwitini ichkenler bar idi. Sheher pethi bolmidi. Aqiwet xojamlar nechche yerge shibelerni teyyarlap, batur, palwanlar buning üstige chiqip, sheher ichidiki kapirlarning béshini chiqarghili qoymidi. Kapirlarning oqi tamgha tégetti. Musulmanlarning oqi bolsa hergiz zaya ketmey kapirlargha tégetti.


Bu chaghda ürümchidiki sodaloye [159] we dawut [160] xelipilerdin elchi kélip, ularning ürümchi weyshanglirini élip, xitaylarni sheherge qamal qilghanlighini xewer qildi we« bizge yar- medet bérip, xojamlardin birini bash qilip leshker ewetsingizler» digen erzini sundi. Is'haq xojam bahawuddin xojamni bash qilip, bir ming leshker, mesumxan xojamgha bir ming leshker, wayit xelipe, zayit xelipe we tungganilardin nuraxun, eli xelipe qatarliqlarning her birige yette, sekkiz yüz leshker tapshurup, udul ürümchige mangdurdi. Ularning keynidin yene rehmet bahadur, haji baqi xelipilerge ming adem bérip yolgha saldi. Bular ürümchige bérip jeng- ghazatlarni qilip, bir nechche kündin kéyin sheherni pethi qildi. Ottuz mingdin ziyadirek kapir yoq boldi. Andin jimsar aldi we elte mingchesini nabut qildi. Andin guchungzigha bardi.Lékin guchungzining shehiri nahayti kata we hemmisila xitay bolup, bu yerde peqet musulman yoq iken. Guchungza digen söz xitay tilida« itning qurti»yeni « hisawi yoq»digen söz bolidiken. Weyshang bazarlirimu nahayti katta we zor bolup, uzunlighi üch potey, hetta töt potey kélidiken dep neqil qilishidu. Buninggha qarasliq yene bir qanche jayda bazarliri bar iken. Hemmisi bolup texminen ikki yüz a'ilidin artuq [161] adem yashaydiken.Ghazatchilar bularning hemmisini öltürüp qirip tashlidi. Lékin beziliri tagh, jezirlerge qéchip janlirini qutqazdi.


Ghazatchilar bu jaydin ötüp sintenige bardi. Bu yerdimu on besh mingni yoq qildi. Andin yürüp fukan'gha (fukang – t) bardi. Bu yerdimu on ming adem yoq boldi. Andin ötüp jiberkugha bardi. Sekkiz mingche adem nabut boldi. Andin ötüp qarabasun'gha bardi. On mingdin tolaraq adem yoq boldi. Andin manasqa bardi. Köp urush boldi. Ellik mingche adem yoq boldi. Andin ötüp jingxugha bardi. Yigirime mingdin tolaraghi yoq boldi. Bu yerde nahayti qattiq urushlar boldi. Xudawendekérim öz merhimiti bilen asanliq ata qildi. Bir nechche xelipe, baturlar mal ghenimet- oljigha ige boldi. Bu chaghda soghaq shidditi we qar- shiwirghan dehshiti qahayti qattiq boldi. Ghazatchilar na'laj turpan'gha yénip chüshti. Ikki ay ichide mezkür bazar we sheherlerni serenjam qilip, hemme jayni weyran qilip, qagha- quzghunlargha uwa, diwe- perilerge jay- makan qildi.


Bu künlerde is'haq xojam aydin xojamni bash qilip, hesen qasim bahadur, tunggani xelipe, hidayet xelipe, musa ming bégi qeshqerlik musa xelipe, qurban xelipe, kucharliq toxti muhemmet xelipe, shayarliq osman sheyix bahadur, yoldash mirza, idiris xelipe, aqsuluq hushur xelipelerning her birige yette- sekkiz yüz, eqeli töt- besh yüzdin leshker teyinlep, oq- dora we qoral- yaraqlar bilen on ikki ming eskerni morxu terepke ewetti. Bular chong yol bilen yürüp, besh menzilde chiqtim digen bazarliq ötengge bérip, andin chong yolni tashlap sol qolgha qarap, taghning ichi bilen dawandin ötüp taz bolaq digen yerge bardi. Andin ötüp yesan'ge chenze digen jaygha bardi. Bu katta bazarliq weyshang iken. Xitaylar bilen urushup on mingche ademni nabut qildi. Andin yürün yeba chenzige bardi. O ikki minggha yéqin adem yoq boldi. Andin talliq bilen ötüp moxurgha bardi. Bu jayda köp soqush bldi. Bu sépili yoq chong bazarliq jay iken. Xitayliri köp we hemmisila batur- gheyretlik iken. Bularning köp qisimi yoq boldi. Az qisimi musulmdandarchiliqqa muyesser bolup, amanliq dölitige ige boldi. Andin ötüp dungchin'gha bardi. Bu yerning sépili mustehkem, xitayliri köp iken. Nahayti qattiq jeng- muhabirler bolup, qiriq minggha yéqin dinsiz mushrik yoq boldi. Lékin, kapirlarning köpligidin bu yer zadi pethi bolmidi. Aqiwet kapirlar ghelbe qazandi. Uning üstige qar- shiwirghan chiqip qattiq judun bolup, leshkerler buninggha taqet qilalmay turpan'gha yénip chüshti.


Burunqi zamanlarda feghfurchini bu yette sheherni teserruf qilip, hetta pütün moghulistan memilkitige ige bolghan chaghda, bu yette sheherdiki qedimqi musulman xanliri, yeni chin'giz qa'an ewlatliridin bolghan moghul xanliri we uningdinmu burunqi bughra xanlar zamanidin nemune qalghan sawut- olpaq, dewulgha- qalpaq, neyze, qiliz, oqya, saghdaq we ichige polat salghan meshut chapanlar we tömür zirede nimche tonlar, miltiq, gürze aypalta, neyze qatarliq qoral- jabduqlarni musulmanlarning qolidin tartiwélip, hemmisini dungjin shehiride saqlighan iken. Hetta xaqani chin bu gheznidin jabduqlarning barawéride, belki buningdinmu köp jabduqni élip kélip, dungjin shehiride ghezne qurup, chérikliri bilen saqlighan iken. Kéyin dungjin shehiri pethi bolghandin kéyin, bu yerde saqlan'ghan her xil we her rengdiki qoral we jabduq boyumlarni, parche tömürlerni bu yette sheherning hemme kirakeshliri yette yilghiche toshup bolalmaptu. Uningghiche xaqani chin ehli yétip kélip bu buyumlargha ige boldi.


Bu chaghda turpan shehiri téxi pethi bolmighan idi. Arliqta birmunche weqe bolup ötti. Bu weqelerning biri bolsa, burun bügürde qalghan sumulla digen tunggani xojamlarning keynidin yétip kélip, turpanning élinmighanlighini körüp« turpanni pethi qilmighuche hir nerse yimeymen» dep ehdi iman qilip, qesem ichti hem ademlerni bashlap sheherge chapti. Barghanliriche xitaylarni qoghlap sheherge kirip qaldi. Nechche kapirni öltürüp, kapirlarning béshini béshini, put- qollirini, hetta hemme ezasini sépilning téshigha tashlap, nahayti chong qehrmanliq körsetti. Bu peytte uning közige bir ejel oqi kélip tegdi. Jénini jan alghuchi erwahqa tapshurdi. Kapirlar buning kiyim- kécheklirini saldurghanda, yünchughidin bir möhüri chiqti. Buni ghazatchilarning chong bashlighi iken dep, uni otta pushurup kawap qilip yep ketti. Chünki, shu yili baharda ular sangdiki ashlighini puqralargha ötne bergen idi. Emdi ularning ashlighi tamamen tügep kétip, it, ishke, müshüklergiche, hetta qériliridin- yashlirighiche öltürüp yep, taqiti taq bolghan idi. Sheher pethi bolmay sekkiz aydin ashti. Bu chaghda xojamlar bol ériq terepni tosighan leshkerlirini yandurup kélip,« emdi xitaylar béjin terepke ketsun, sheherni bikar qilsun, biz yol bérimiz» dep élan qildi. Buni anglighan hemme xitay sheherdin chiqip bol ériqqa barghanda, chap- chap qilip hemmini qirdi. Tigh siyasettin ashqanlirini bolsa islam leshkerlirining xizmitige saldi. Sheher ichidiki qoral- yaraq, top- zembirek qatarliq padishaliq ishlirigha kéreklik jabduq we saymanlarni tapshurup élip, musulmanlar shat xanidan, kapir munapiqlar ghem bilen heyran we sergerdan boldi. Shundaq qilip, turpan shehiridiki mensepdar, chérik, meymenchi, xoyja we on toqquz weyshangdiki xitaylar bolup, jem'iy bir yüz ellik mingdin arduq kapir nabut boldi. Musulmanlardin töt yüzche kishi shahadetlikke yetti. Omumen bu yette- sekkiz ay ichide turpandin bashqa bu terep ürümchi, u terep morxo we dungjindin bolup jem'iy besh yérim lekdin (birlek 50 ming – t) artuq kapir mushrik halaketke yetkendur. Belki buningdinmu köptur. Buning éniq hisawini u alemul gheyip weshshehadet alladin bashqa birer ehdi insanning eqi idirigi we pikir tesewuri éniq oylap hisaplap tektige yételmeydu – xudaning özi heddidin bek bilidu.


Emdi bu qelemning xush yürüshi we xush tézginini we chulwurini sel- pel mubalighe terepke mayil qilip, bu sözlerning tepsilini bayan qilishqa jür'et qilsaq, oqughuchi we anglighuchilargha malaliq yétemdikin dep, ötken weqelerning mingdin yüzni, yüzdin onni we ondin birni ilghap qisqartip tallap, bu waraq sehpiisge ornattim. Gepning qisqisi, bu moghulistan yurtigha kapirliqning qara siyahi tarqilip, hemmini qarangghu we zulmette tutqan idi. Kéynche yéngiwashtin roshenlik béghishlidi. Ilahim musulmanlargha pethi we nusret we xatirjemlik, kapirlargha xarliq we renjishlerni bérip, bizge xatirjemlik ata qilghaysen. Amin!« taha» we « yasin» sürilirige hörmetsizlik bolmisun.


13


Yaxshi exlaqliq seyid ghazi xojam is'haqning morxugha ikkinchi qétim leshker mangdurghini we meqsetke yételmey qaytip kelgini, qamul wang xanlighidin [162] elchi we merghup hediyiler kelgini, lükchin shehirining ikkinchi Qétim élinishi qatarlq weqelerning bayani



Yaxshi tebi'etlik yarenler we yaxshi niyetlik buraderlerning sap dillirigha yétip roshen we ashkare bolghayki, shundaq neqil we hikayilerge asaslan'ghanda, aydin xojamni islam leshkerliri bilen dungjin teripige ewetkende, u shiddetlik soghaq tüpeylidin turpan'gha yénip kelgen idi. Yene leshker teyyarlap bahawuddin xojamni bash qilip, tunggni xo xelipe , toxti muhemmet xelipiler bashchilighidiki on besh mingdin artuq dangliq palwan- baturni top- zembirek qatarliq qoral- yaraqlar bilen ikkinchi qétim moxur we dungjin ghazatigha yolgha saldi. Bular menzilmu- menzil yürüp morxogha yetti. Bu etiraptiki yéza- qishlaqlarda burun tighdin éship qalghan kapirlar yene jem bolup jengge kirishti. Kapir we musulman ikki tereptin nurghun adem ziyan'gha uchiridi we jengmu nahayti qattiq boldi. Aqiwet kapirlar yene ghelbe qilip, islam leshkerliri turpan'gha yénip keldi. Bu chaghda qumul wanglighining ashlighi tügep , guchunggha ashliqqa ewetken süpürge bék digenni ellik harwa we yüz tögisi bilen yoldin tutup élip keldi. Xoja is'haq xojam bularni soraq qilip kuchargha mangdurdi. Rashidin xan xojam süpürge békke nahayti tola iltipatlarni qildi. Süpürge bék bolsa qumulni men élip bersem dep wede- we'iyetlerni qildi. Shunglashqa, is'haq xojamning aldigha qayturuldi. Angghiche qamulning bir elemi bir qanche ademni hemra qilip, wangliqning ewetken sogha- salamlirini élip keldi. Bu elchiler élip kelgen sogha- salamlarning ichide her xil we her türlük qimmet baha we yaxshi buyumlar bar idi. Bolupmu, bu buyumlarning ichide jahan'gir xan törem xitaylarning qoligha chüshkende özi kiygen bir zerre dawudi ton bar idi. (Dawut eleyhissalamning tonigha oxshash – t) bu tonning ikki mürishi, ikki jeynigi, kökrigi we ikki tizigha xuddi chinining aghizidek düglek altun qubbe tikilgen idi. Buning üstige « innape- tehna» (qur'andiki« ghelbe»sürisi – t) sürisi altun süyi bilen yézilghan idi. Bu qubbilerning her biri jahan aptiwidek palildap turatti. Bu buyumlarning ichide yene jahan'gir xan töremning oqya, saghdaqliri, hetta özi ishlitidighan padishaliq eyneklirimu uningdin artuq we hemmisila altundin hel bérilgen idi. Yene jahan'gir xan töremning bir mepisi bolup, uning hemme jabduqliri xuddi yéngi tikilgendek we iger, köycheklirigimu altundin hel bérilgen iken. Buni törem« siz tewerruk qilip saxlang» dep wang xanlighigha iltipat qilip bergen iken. Wangmu buni tewerük qilip gheznide saqlighan iken. Wang bu mepe bilen yaraq- jabdughlarni xojamlargha layiq dep, xan xojamning darseltenetige mangdurghan iken. Elchiler bu sogha- salamlarni élip is'haq xojamning aldigha keldi.Xojam ularni bu yerde üch- töt kün aram aldurup, hemme sogha- salam tartughi bilen yene adem qoshup kuchargha mangdurdi. Bu elchiler kuchargha kélip, hemme sogha- salam we tewerük tartughini xan xojamning mubarek ali menzur- nezerliridin ötküzüp we uning qubul shereplirige érishti. Xan xojam elchilerni bir qanche kün dem aldurup, wang xanlighigha altun talaliq selle, kimxap ton, shap- xenjer we ali yarliqlarni merhemet qilip, elem axon bashliq hemme elchilerge öz layighida ton- kiyim, selle, kula we xeshleydighan tilla qatarliqlarni in'am qilip qaytishqa ruxset qildi.

Bu ariliqta is'haq xojam molla tömür xelipe, toxtam bahadur bashliq on musulman we alte tungganini elchi qilip qamulgha mangdurup, süpürge békke hem ruxset berdi. Elchiler qamulgha kélip, wangliq xanlighi bilen yüz kürüshüp, elchilik yollirini beja keltürdi. Lékin, qamuldiki mensepdarlargha we sheher ichi- téshidiki xitaylargha hichkim dexli qilmighan idi. Molla tömür xelipe« qamuldiki kapirlari biz pethi qilsaq» dep wangliq xanlighigha melum qildi. Wang xan buni bilmigen kishi bolup, besh yüzlük kishlik qoral- yaraq, zire ton , sawut, olpaq, miltiq, oqya, saghdaq, elem, bayraq qatarliq jengge lazimliq nersilerni berdi. Bular adem jemlep urushup pethi qildi.

Elqisse, dungjindin esker ikkinchi qétim qaytip kelgendin kéyin, lükchinning xoja we békzade isilliridin bolghan ibrahim xan, hipzullaxan, yolbas xan, shah mehrem qatarliq bir nechche akabiri eshrepler birliship, morxo tereptin töt- besh ming xitayni mexpi élip kélip birer yerde mexpi toxtitip, ibrahim xanni xan kötürüp, düshmenlik we qarishliq naghrisini ashkare soqti. Xoja zayit xelipe, wayit xelipelerni özige tartip yülenchi mehrem qildi. Wang bégimning bir newrisi bar iken. Uni xoja zahid xelipige tartuq qildi. Zahit xelipe buning xoshlughida« bu dolanlarning [163] qanche étiwari bolsun, men ularni boy sundurup bérimen» dep wedilerni bérip jengge teyyarlandi. Bu chaghda xoja is'haq xojam nasiriddin xojamni bash qilip, toxti muhemmet, molla osman sheyix bahadur, bextimen xelipe, sayramliq muhemme eli xelipe, kashigherlik musa xelipe, qurban xelipe, aqsuluq hidayet xelipe, niyaz xelipiler bashliq sekkiz ming batur we qehrmanlarni urushqa yolgha saldi. Her ikki terep urushqa kiriship, arida qattiq jengler boldi we köp adem ziyan'gha uchridi. Aqiwet xojamlar meghlup bolup turpan'gha qaytti .

Lékin, lükchinlik xojilar bolsa kucharliq bu xojilarni tutup alsaq, yurtlarni özimiz sorisaq, eger ichkiridin xitaylar chiqip qalsa, biz bu xojilarni ulargha tartuq qilip mensep tapsaq digen xam xiyallarni oylap, bihude musheqqetlerni tartip, musulmanlarning xun- qanlirigha zamin boldi. Bu chaghda lükchinde töt yüz öylüktin artuq tunggani bar idi. Lükchinlik xojamlar bularning öy- makanlirigha ot qoyup, narside balilirighiche yoq qildi. Buni ürümchidiki sodaloye anglap, gheyret- himmetliri örlep, üch ming tungganini bu tungganilargha yardemge ewetti. Bu qoshmu- qosh shatliq zamanida, shehriyari afaq se'id'e'ni seyid ghazi xoja is'haq özi bash bolup, bir nechche tengdashsiz batur bilen bille ikkinchi qétim leshker tartip, on besh ming qan xumari eskerlerni hemra qilip lükchin'ge mangdi we awat digen jaygha chüshüp, bu jayda awatliq peyda qildi. Bu chaghda turpanliqlar her ikki terepke yardem bermey otturida tinch turghan idi. Lükchinler bolsa nurghun adem teyyarlap kélip urush qildi. Bir qanche qétim ghelbe qildi we bir nechche qéim meghlup boldi. Aqiwet pethi zeper shamili nusret eserlik leshkerler teripidin namayen bolup, bu dölet we iqbal shamalliri düshmenlikte wede tutqanlarni xuddi xes- xeshektek otturdin kötürüp uchurup, desh- bayawan gharining ichige tiqti. Wayi xelipe ishning eksige qarap mangghanlighini bilip, lükchinlik xojamlarning kattiliridin birqanchini baghlap tutup kélip xojamlargha körünüsh berdi. Xojamlar uninggha epu qelimini sürüp gunayidin ötti. Andin sheher derwazilirini échip kirip, nurghun ademni halaketke yetküzdi. Sheher we sehralarni talan- taraj qildi we ularning kattiliridin bir qanchisini siyasettin ötküzdi yaki dargha asti. Bularning beziliri qamul yaki baleköl (bariköl – t) qatarliq jaylargha qéchip jénini jaylidi. Qisqisi, ular lükchin ishlirini serenjam qilip xatirjem bolup, lükchinlik hashir taji békni lükchin'ge hakim qildi. Turpan'gha qasim changgani hakim qildi we özi mazari mashayixlarni ziyaret qilip, xetme qu'arn qildurup, nezir- sediqe we xeyriyetlerni bérip, shükri sanalarni qilip, du'a we iltijalar bilen turghan künlerde teklip qilip qamuldin kishi keldi. Is'haq xojam qamulgha atlinishqa qarar qildi.

14
Shehriyari afaq e'ni seyid ghazi xoja is'haq qamulgha mangghini we béjin tewesige at sürgini, chün wang xan uning aldigha chiqip, qamalning boy sun'ghini hem waqitsiz we urunsiz yarliq permanliri hökümi boyiche qaytip Kelgenligi weqeliri bayani





Kona yarenler, semimi dostlarning zéhni we eqilliqliridin yushurun we mexpi qalmighayki, bundaq bir neqil we epsanilerge qarighanda, tarix hijri bir ming ikki yüz seken ikkinchi yili mahi muherremning on sekkizinchi küni (miladi 1865- yili 6- ayning 13- küni – t) diki bir ulugh dewran we yaxshi waqit- zamanda, yaxshi exlaqliq seyid ghazi xoja is'haq esker, elem, bayraq we qoral- yaraq, kanay- sunay, daqa- dumbaqlarni élip, bulargha shadi- xoram we bighem özi bash bolup, nusretlik on alte ming leshker bilen qamulni élish meqsitige qedem qoydi. Bu chaghda qamulgha burun barghan molla tömür xelipe bashliq ademler qamuldiki xitaylarni tazilap, xojamlarning qedem- teshrip qilishini kütüp turghan idi.

Qamul bolsa turpandin on ikki menzil yol iken. Bu yollar nahayti qattiq bolup, ot- boghuz, ash- tamaq tépilmaydiken. Xojamlar menzilmu- menzil yürüp, qamulgha besh menzil qalghanda, wang xanlighidin nechche harwa we tögide kengri chüshkün, qun'alghu, qoy, qoy, ot- boghuz, nan- toqach we yel- yimishler yétip keldi. Buning keynidin wang xanliqmu kélip xojamlar bilen yüz körüshüsh sheripige muyesser boldi. Hemme eskerlerge nan- toqach, chay we ashlarni tartip hal soridi. Andin ulargha nahayti mol sogha- salamlarni berdi. Bu sogha- salamlarning ichide töt yüz yambu, sekkiz ming axta at bar idi. Bergen qoylarning bolsa hisawi yoq idi. Bashqa sogha- salamlarning qandaq we qanchilik ikenligini peqet mushuningdin qiyas qilip bilgeysiler. Sogha- salamlar we ziyapet- méhmandarchiliq ayaqlashqandin kéyin wang xan aldi bilen yandi we yol bashlashqa adem teyyarlidi. Janabi xojam yultuzdek nusretlik eskerlirini bashlap, menzilmu- menzil yürüp sheherge yéqinlashqanda, wang yene uning aldigha chiqip sheherge bashlap kirip, chong bir ali ordigha chüshürdi. Bashqa xelipe, baturlarghimu öz layighida we öz derijisi boyiche orun hazirlidi. Hemmisi orunliship seremjan bolghandin kéyin, yene alahide sogha- salamlarni tartuq qildi. Bu sogha- salamlarning ichide sekkiz ming yambu, sekkiz ming axta at, qoral- yaraq saymanliri, turmush boyumliri, chirayliq kimxap qatarliq nahayti kengri nerse- kérekler bar idi. Xelipe we baturlarghimu öz layighidin ashurup sogha- salam berdi. Her töt künde töt kishige bir qoy, ikki jing kök chay qatarliq teminatlarni ashurmay we kémeytmey bérip turdi. Chonglirigha buningdin köp berdi. Bu yerge barghanlar bir qamulda üch ay yaki buningdinmu köp turduq. Teminatni yenila shundaq bérip turdi. Qamul wanglighining mensiwi chong, dunyasi köp we hisapsiz iken. Xojamlar mezkür atlarni eskerlikke teqdiq qildi. Lékin qarap baqsaq, hemme atliri qéri bolup, yigirime yashtin kem at zadi yoq iken. Qoylirinimu aghizida chishi yoq iken. Biz buning sewiwini sorisaq, ular wang xanlighining yilqiliri nahayti köp, sanini bilmeymiz. Qoyliri bolsa ikki yüz atmish qotan, her bir qotan qoy yette yüzdin kem emes, bir ming ikki yüzdin artuq emes, bahar pesli kirgen chaghda, bir bék bilen üch mirza atlirini xetligili baridu. Bir bék bilen üch mirza qoylirini xetligili baridu. Bular besh ay yaki alte ayda xetlep- sanap dérigini élip wang xan'gha melum qilidu. Yaylaq- qishlaqlirigha bir ayda aran barghili bolidu we uning qanchilik köpligini biz bilmeymiz dep jawap bergen iken.

Neqil, hikayilerge qarighanda, su yenshey (yüenshüey – t) [164] we dayensheyler [165] ottuz ming tunggani bilen qamulgha bérip talan- taraj qilmaqchi bolghanda, qamul wang elchi chiqirip, ottuz ming tungganigha birdin axta at, birdin taxta yambu bersem, chonglirigha köp bersem, talan- taraj qilmisa dep telep qildi. Tungganilar buningda maqul dimey, talan- taraj qilip, qamul wangni shahadetlikke yetküzdi. Közige körün'gen we qoligha chiqqanla nersini bulap- talap, ademlirini öltürüp yaki olja qilip yaki esirge élip ürümchige heydep keldi.

Bu eserning mu'ellipi bolghan men özemning körgenlirige asaslan'ghanda, qamul wang xotunining bir hembili bar idi. Bu hembel tamamen merwayit, zumret, leli- yaqut, yéshil rengli isil tash, almas qatarliq qimmet baha pakiz tashlarni tizip toqup teyyarlan'ghan iken. Bu kucharliq aq molla bayning qoligha chüshken iken. U buni aqsugha élip kélip zakatchining aldida merghilanliq bir mehmut baygha on yette yambugha satti. Chünki oljigha chüshken mal bolghanliqtin, erzan sétildi. Qalghan eshyalar qanchilik ikenligini buningdin bilgeysizler.

Gepning hasili shuki, qamulda on besh ming öylüktin artuq adem bar idi. Bular« hemmimiz qamul wang xanlighigha ishleymiz, meyli qish yaki yaz bolsun, xitaylargha bir nerse bermeymiz. Eger xitaylar qamulgha te'elluq zimindin bir ketmen topa- tupraq almaqchi bolsa, wang xanlighining gheznisige kümüsh bérip andin alalaydu. Qamul wang xaqani chinining ulugh xanidin bashqa mensepdarlargha tazim qilip bash egmeydu. Xitay mensepdarliri bolsa shangtang we shang yamun ishlirini özining yamunlirida qilmay, belki wang xanlighiniung ordisigha kélip béjiridu. On besh ewlat belki buningdinmu uzaqtin béri ulugh xan bizni qamulning zimini bilen qoshup qamul wanggha juldu- jasaq qilip bergen iken. Shunglashqa, biz qul qatarida ishleymiz. Juldu- jasaq digenning menisi shu» dep ötken weqelerni bayan qildi. Wang xanliq bolsa ulugh xan'gha her yilda üch yüz atmish qoghun, toqquz biley tash tartuq qilatti. U buning hisawida ulugh xandin nurghun in'am alatti. Yei wang xanliq her yili ulugh xanning gheznisidin yetmish töt yambu, xan aghcha puchun xanim ottuz besh yambu we bir nechche top tawar- durdun alatti. Qamul wang üch yilda bir qétim béjin'ge bérip xan'gha körünüsh béretti. Bérip kelgen chiqimlirining hemmisini xanning gheznisidin béretti. Qamul wang her qétim béjin'ge bérip kelgende, az digendimu besh yüz yambu payda élip kéletti dep hikaye we terplerni qilishidu. Wangning paydisi belki bularning diginidinmu artuq bolsa kérek.

Xaqani chin'gha qaraydighan musulmanlarning ichide qamul wangdek katta ulugh yoq idi. Uning qedimidin boyanqi qa'ide- qanunliri we adet- resmiyetliri hetta kamali döletliri shundaq we shu qeder ulugh idiki, meyli bashqa wang, gung qatarliq katta mensepdarlar bolsun, yaki molla, pazil, ölima, ishan heziret we ependiler bolsun, wang özi ulargha biwaste gep- söz qilmayti. Ularning gep- sözlirinimu biwaste anglimayti. Anglighan teghdirdimu bu gep- sözler uning quliqigha biwaste kirelmeyti. Uning bir yaki ikki neper«melumchi»digen békliri bar idi. Wang xanlighining bu yarliq- buyruqlirini «wang xanning yarlighi we buyrughi»dep élan qilidiken. Eger bashqilarning gep- sözliri bolsa, melumchilar «u mundaq bir teriqide erz qilidu“dep melum qilidiken. Eger birer adem wang xan bilen bir öy we bir jay- makandiki bir sorunda olturup sözleshsimu, melumchilarning wastisi bilen sözlishidiken. Wang xan özini zor, yarliqlirini nahayti ulugh we bu ulugh sözlerge ushshaq ademlerning wujudi chidimaydu dep hisaplap, ularning melumchilarning wastisi bilen bir derije peseytip andin ulargha yetküzüshni yarliq qilghan iken. Melumchilar bolsa bashqilarning sözlirini nahayti töwen derijide dep bilip, buning wang xan'gha öz pétiche yetküzüshke layaqiti yoq dep hisaplap, özlirining yaman eqidisi bilen arida derije peyda qilip, wang xanning anglishigha layiq qilip, andin yetküzüdiken yaki ular mundaq qilishni alahide bir mensep dep bilse kérek. Mundaq bir ajayip riwayet barki, is'haq xojam turpan, ürümchi qatarliq sheherlerdiki mensepdarlar, chérikler we nechche tümen, nechche milyun kapirni öltürüp, boy sundurup, andin qamulni boy sundurmaqchi bolup, nechche ming qan xumar esker bilen atlinip, «eger wang inawet we ita'et qilsa, uning mal- jénini we yurt ehlini özige in'am qilip, amanliq bérimen. Mubada ita'ettin bash tartsa, wang bashliq hemmisini öltürüp tügitimen»dep wangliq béshigha tigh tartip barghan chaghda, wang xan uning aldigha chiqip, xan xojam bilen ikkisi bir ya miqdari yéqin bolghan ikki sendelde olturghan iken. Shu chaghda wang xan «xojamlarning islam échip qedem- teshrip qilghanlirigha mubarek bolghay“deptu, melumchi bu sözni wang xanliq bu teriqide yarliq qildu dep is'haq xojamgha yetküzüptu we is'haq xojamning sözlirini bolsa xojam bu teriqide erz melum qilidu dep wanggha yetküzüptu. Melumchi yene söz bashlighanda, is'haq xojam« ey melumchi bék, öz jayingizgha béring. Wang xanning tilini men bilimen. Méning sözümni wang xan pemliyeleydu» dep özliri biwaste sözlishiptu. Dimek, qamul xaqani chinning artuq iltipati we pul dunyasining köpligi, özining bighem- xatirjemligi tüpeylidin mushundaq meghrur we meptun bolghan iken.

Qamul wangliri özining nesep we eslini« tarixan bék»lerge baghlaydiken. «Tarixiy zefername» [166] digen kitapta yézilishiche, chin'giz qana yéngidin bash kötergen zamanda, naymanning ulughi bilen urushup, uning qoligha chüshti we epu qilip öz terbiyisige aldi hem qizini bérip küyughul qildi. Lékin, uningdin endishe qilip xatirjem bolalmay keynige chüshüp öltürmekchi boldi. Xanning weziri « témuchinni xan öltürmekchi boldi»dep xotunigha éytip qoydi. Aq öyning téshida turghan ikki mehrimi bu gepni anglap, témuchin'gha xewer qildi. Témuchin bu xewerni anglap, özini bu halaket ornidin qutquzup, xalasliq sa'aditige ulashturdi. Chin'giz qa'anning burunqi isimi témuchin idi. U katta padisha bolghanda, yuqarqi ikki mehrem oghulni ewlattin ewlatqiche tarxan qilip yarliq tapshurup, öz yéqinliridinmu üstün qoyuptu. Chin'giz qa'an ehwlatliri zamanida, hetta emir témur koraganning zaman- esirliridimu bu tarxan beglirining ewladi nahayti mötiwer we eziz namdar baturlar jümlidin ibaret idi. Omumen, barliq tarxan begliri öz neseplirini bu ikki mehrem oghulgha baghlaydu digen riwayetler bar. Bularning eqidiliri pakiz, ixlasliri ziyade, sheri'et ehkamliri we uni rawajilandurushta ölima we fuzulalarni (peziletliklerni – t) yétishtürüsh, medrise, mektep, xaniqalarni échip güllendürüsh, ilim ögen'güchi taliplarni terbiylesh qatarliq jehetlerde hetta ilmiy tibabetchilik ishlirini tirishp rawajilandurushta nahayti süpettin tashqiri ulugh terepliri bar idi. Shunglashqa, hemme qamul ehli allaning hemme perzliri, sheri'et mesililirini ada qilishta we uni öginishte, hetta tibabetchilik babida nahayti dana xelq bolup hisaplinidu. Ularning ichide ilimsiz- türkler nahayti kem.

Sözning hasili shuki. Xoja is'haq xojam qamulda turghan chaghda, saju [167] tungganiliri elchi ewetip,« xitaylar bilen urushup, ularni öltürüp we qoghlap shehirige kirip qalduq we sheherni alduq. Lékin xitaylar yene bir derwrazidin chiqip bizni sheherge qorshap aldi. Biz sheherge solinip qalduq.Shunglashqa yar- medette bolup, leshker ewetip bizni qutquzup alsingizler »digen erz xetni tapshurdi. Lékin, balekölge turpan, ürümchidin qéchip barghan xitaylar we öz shehirining xitayliri bolup, jem'iy bir lektin artuq xitay toplan'ghan iken. Baleköldikiler qéchip barghan xitaylarni sheherge kirgüzmey, sheherdin birmenzil yiraqta yingpen soqup, ash- uruqlirini yetküzüp, ularni qarawulchi teriqiside toxtitip qoyghan iken. Bu chaghda, is'haq xojam xelipe baturlarni bash qilip, on ming leshkerni balekölge buyrudi. Bular balekölge yétip bérip, bir neche qétim yéngip we bir nechche qétim yéngilip, yingpendiki xitaylarni boy sundurup, sheherge bardi. Sheherning bir teripide qalmaqlar bina qilghan bir sheher bar iken. Balekölning xitayliri nahayti batur we yaman iken. Urushqa chiqqan nechche ming xitayning iger- jabduqliri, hetta körpiche- yupuqlirighiche hemmisila enjanche iken. Buning sewiwini sorisaq, ular« bu xitaylar kashigherge urushqa barghan we tola urush körgen»dep jawap berdi.

Baleköldiki urush baziri nahayti qizip, janlarni bérip, janlarni élip turushqan hem sheherni pethi qilishning xoshalliq mewsumi chirayni échip yéqinlashqan, murat- meqset baghchiliridin güllerni üzidighan künler yétip kélip, islam leshkerlirining dölet iqbali mertiwisi kündin- künige yuqirilap we tereqqiy qilip, ularning iqbal nur sholisi kötirilip we ulghiyip, hemme jehettin asanliq we sa'adetmenlik yetküzüp turghan bir peytte, rashidin xan xojamdin bir yarliq keldi. Yarliqta« qirghiz, qipchaqlar kashigherni aldi we yarkentnimu bésiwaptu. Bu tereptiki xojilarning hemmisi qéchip keldi. Tola leshker, qoral- yaraq we ghezne ziyan boldi.Özliri derhal leshker bashlap kélip, enjanliq we qipchaqlardin bu sheherlerni ajiritip almisila, bu düshmenler küchiyip ketkendin kéyin ish yaxshi bolmas. Chünki, bular bizge yéqin kélip qalghan eng yaman düshmendur, tamam » dep yézilghan iken. Bu xewer leshker arisigha taraldi. Bu chaghda ularning hemmisila ata- ana uruq- qayashlirini, bala- perzentliri, xotun- ayalliri we qérindashlirini yad itip séghinip turghan bir halette turatti. Ular bu xewerni anglap jeng ghazattin pütünley köli sowup, öz yurtigha yénish hewes- arzusigha chüshti. Ularning chong- kichik hemmisila bir ittipaq- bir niyetke kélip,« öz yurtimizgha qaytip, alahide ayrim kélip yene qalghan sheherlerni pethi qilsaq;Dep xojamlarning ayaqlirigha yüzlirini sürütüp yighliship parakende we biserenjan boldi. Xojamlar buninggha bir nerse diyishke heyran bolup, sarasimide qaldi.

Sözning hasili shuki, her qandaq tik turghanning yiqilishi we örligenning töwenlishi bolsa, qedimqi zamandin bu bi'initizam we biserenjam dewrigiche dawamliship, weqe we jari bolup kelgen bir ehwaldur. Uning üstige mundaq dölet intizam we sa'adet sölet leshkerler nusretke pütün wujudi bilen tirishchanliq körsitip turghan bir halette, mundaq mehelsiz we paydisiz yarliqning kélishi , xuddi weyran xarabiliqta huqush sayrighandek we qattiq zawal waqtida xoraz chillighandek, jem'iyetning parakende bolushi, iqbal sham chirighining bextisizlik boranliri teripidin öchürülüshi, dölet aptiwini zulmet bulutlirining xire qilishigha sewep boldi. Aqiwet, is'haq xoja balekölni chala tashlap, qamulni chün wang xanlighigha béghishlap, ürümchi qatarliq tunggani sheherlirini dawud xelipe bilen sodaliyege merhemet qilip, turpanni aydin xojam bilen su yuenshueyge inayet qilip, korlini özining köz nuri bolghan perruxshah xojamgha tapshurup, bügürge tahir qazi békni suyurghal qilip, xudawendekérimning iltipati hem dölet iqbal ulugh mertiwiliri bilen öz eskerlirini bashlap debdebe sadasi, sunay, kanay, neghme- nawasi bilen hay- huylarni qilip, darul seltenet kuchar ziminigha yétip bardi. Aldigha chiqqanlarning köplügi, ata- bala qérindashlarning körüshüshi, shahadet sherwitini ichkenlerning ata- aniliri, xotun- balilirining yigha- zari we ahu- pighani, tamashiblarning hay- huy digen ghulghula awazi pelektin ötüp pelekke chiqip, toqquz rawaqtiki perishte- malayikler quddus guruhining ichige qozghilang saldi. Xojamlar mushundaq daghdugha ichide kuchargha chüshüp, keng- kushade we köngülge layiq jay- makanlargha orunliship, dölet iqbali ulugh mertiwiliri bilen özlirining xish- eqribaliri, dost jama'etliri we ehli ayalliri bilen körüshüp, bu yerde birnechche kün turup, ghérip we ajizlargha nezir- chiraqlarni qilip, xish- eqribalirigha kiyim- kéchek, xirajet tilla qatarliqlarni hediye we éhsan qilip, köngli xatirjem boldi. Allaning bergen merhemet we hemme haligha shükür.



15
Yaxshi exlaqliq seyid xoja is'haqning yarkent we kashigher ghazatigha qet'i niyet baghlishi we ataliq ghazi muhemmet yaqup bék qushbégi bilen sülhi shertini tüzüp öz weten eslige qaytqanlighi qatarliq weqelerning bayani


Muhebbetlik xalis yarenler, ixlasliq xas buraderlerning dillirigha ashkare we mu'eyyen bolghayki, kuchar dar seltenetide goya mushtiri (yoptir – t) bilen nahid (wénéra – t) seyyariliri bir siziqta uchrashqandek, rashidin xan xojam bilen is'haq xojam bir biri bilen körüshüp, mungdiship sergüzeshtilirini éytiship, sogha- salam we ziyapet- méhmandarchiliqlar adar qilin'ghandin kéyin, is'haq xojam ghelbe- nusretlik we yaxshi aqiwetlik leshkerlirini bashlap, murat- meqsetning ghelbe we özenggisige ayaghlirini tashlidi. Tarix hijri bir ming kki yüz seksen ikkinchi yili mahi baratning (hijri 8- ay – t)ikkinchi küni (miladi 1865- yili 12- ayning 21- küni – t) is'haq xojam kuchardin yolgha chiqip, menzilmu- menzil yürüp, aqsugha bardi we ali derijilik, keng- kushade xanliq baqqa chüshti. Lékin, qamuldin is'haq xojamning tughlirigha egiship kelgen leshkerlerning köp qisimi kucharda turup qaldi. Is'haq xojam bolsa özige xas mehrem we mulazim, dadxua we yasawul baturliri bolup jem'iy üch mingdin köprek ademni bashlap kelgen idi. Chünki üchturpan leshkerlirini hamiddin xojam bashlap baridu digen yarliq chüshken idi. Is'haq xojam aqsuda on künche turup, nur mashayixlarning mazarlirini ziyaret qilip, ghérip- bicharlerge nezir- chiraq we xeyr- sediqilerni bérip, ularning pete we du'alirini élip, toxti muhemmet batur, ibrahim baturlarni bash qilip, ikki ming leshkerni bir kün burun yolgha saldi. Is'haq xojam bolsa özige biwaste qarashliq mehrem, dadxua we baturlarning keynidin yolgha chiqti. Bularning debdebiliri, qoral- yaraqliri hem söletliridek ehwa bu moghulistan yurtidiki hichqandaq padishada bolup baqmighan bolsa kérek. Bolupmu sepning aldida ikki atliq leshker le'lujehwer, almas, yaqut qatarliq qimmet baha buyumlardin köz qoydurup yasalghan qalmaqche kanayni chélip mangghan idi. Uning keynidin ikki atliq sunaychi, alte atliq naghrichi mangghan idi. Uning keynidin yene ikki atliq kanaychi mangghan idi. Bu on ikki atliq kanaychi we sunaychilarning kanat- sunayliri bir biridin artuq bolup, xuddi lelu yaqut we ünche- zumrettek parqirap turatti. Bu on ikki adem min'gen atlarni on ikki piyade adem menzilmu- menzil yétilep mangghan idi. Aldidiki bir jüp kanayning awazi pes, uning keynidiki bir jüp kanayning awaz- sadasi we bashqa kanaylarning awazi biraz peslishi bilen, arqisidiki sunaylarning mungluq ghezel- muqamliri,kishini meptun qilidighan zil- bom jiger sözliri, «huzurum» neghmisining dilini achquchi béyitliri bu kök alem gümbizidin halqip ötüp, yultuzi pelekke chirmashti.

Bu chaghda, atisining emirige boy sunmay, anisining permanigha bash egmey, bagh seylisi we qizil gül tamashisini xiyal qilip yaki ata- anisidin xewer almay yaki xotun, balisi bilen kari bolmay, bihush we bixotlarche özini yoqatqan üch ming yaki töt mik yash yigit ularni egiship ikki üch menzil yerge barghanda, beziliri özini toxtitip keynige yandi. Beziliri özini toxtitalmay, yuqarqidek shirin xiyallar bilen yarkentke mangdi. Bezilirini bolsa ata- aniliri yandurup keldi. Beziliri ata- aniliri minip barghan atlarni minip, qoshunning keynidin yetti. Is'haq xoja ene shundaq ehwal astida yarkent tewesige bardi hem yaratquchi allaning xeyrxahlighi we lutpi inayiti bilen yarkent shehirige kirip teynlen'gen zinnetlik, keng bir hoyligha chüshti. Lékin hamiddin xojamdin hichqandaq xewerning esiri yaki leshkerliridin birer nishan- nemune bolmidi. Buningdin burun jamaliddin xojam xan'ériqtin qachqan chaghda, muhemmet yaqup bék qushbégi yarkentni boy sundurup, kichik xan töremni yarkentke hakim qilghan idi. Is'haq xojam yarkentke bérishi bilenla, tungganilar kichik xan töremni yéngi sheherge élip kirip, özige hemra qilip zadila sirtqa hiqarmidi. Netijide yarkentning bir qisimigha xojamlar, yene bir qisimigha tungganilar hökümranliq qildi.

Is'haq xojamning yarkent textide olturghanlighini qushbégi anglap, özining shaxmatwazliq hünirini körsitip, nurghun qoshun bilen maralwéshigha kélip, tungganilar bilen urush qilip, bu jayni boysundurdi. Uning shaxmatwazlighini shuningdin körüsh mumkinki, bir at sekretmeklik bilenla mat qilip öltürüsh oyunini oynap, shahni bent qildi. Yeni is'haq xojam yarkentke solinip qaldi. Bu chaghda, qushbégi yarkentke bérip, hefti muhemmedan mazirida chédir bargahlirini tikti. Qushbégi sheherning téshida, xojamlar kona sheherde, tungganlar bolsa kichik xan törem bilen yéngi sheher ichide turatti. Bu üch terep bir nechche kün'giche urush qilmay, bir birini marap tinch turdi. Aqiwet tungganilar is'haq xojam bilen meslihetliship jeng jidelge teyyarlandi. Bu chaghda niyaz ishkahi bék bu ehwaldin xewer tépip, qushbégige «palani kéchisi toqquz ming tunggani we ikki ming yerlik kishi chiqirip, kéchilik hujum qozghimaqchi, buninggha tedbir qilsila, buningdin bashqigha qolum kelmeydu, tamam» dep xewer qildi. Qushbégi bu xewerdin waqip bolup, shu kéchisi leshkerlirini töt terepke chiqirip, chédir- bergahlirini boshitip, diqqet bilen qarap tursa, tungganilar top- zembirek, qoral- yaraqlirini körsitip chiqip, qushbégining qoshunigha kéchilik hujum bashlap, bargahqa xuddi perwanidek özini atti. Lékin ular qarap baqsa, bu yerde hich ademning nishan yaki esiri yoq idi. Hemme chédir- bargahlar bolsa öz jayida xali turuptu. Shu peytte qushbégining qoshunliri xuddi balayi apettek chuqan- qiqas sadasini yangritip, töt tereptin yétip kélip, tungganilarni arigha élip, chap- chap qilip, ularning hemmisini nes- nabut qildi. Alte yüzche tunggani we sekkiz yüzche musulman jénini jaylap aman qaldi. Qalghanliri bolsa ghezep- qehryet we tigh siyaset astida halak bolup yoqaldi.

Is'haq xojam bilen tungganilarning jeng- jidelge madari qalmidi. Shunglashqa, ular sülhi qilishtin bashqa yol tapalmay, amalisizliqtin sülhi tüzüshke qarar qildi. Chünki, leshkerlerning köp qisimi halak bolghan idi. Tamasha üchün barghanlarnimu köp qisimi nabut boldi. Buningdin köp qisimi olja esirge chüshti. Qushbégining iltimasi boyiche, is'haq xojam qushbégining chédirigha töwenchilik bilen yétip bérip sülhi tüzüshti. Qushbégi katta ziyapetlerni qilip, köp sözlerni otturgha qoydi we uni mirza ehmet qushbégining chédirigha orunlashturup, üch kéche- kündüz leshkerlirini ayrip qoydi hem uni yene aldigha chaqirip, méhriwanliq qilghandek bolup, is'haq xojamning xapa bolghanlighini sézip, chaqchaq teriqide «eger mushundaq yol bilen biz özlirining qoligha chüshsek nime qilar idile» dep soridi. Xojam «mubada siz méning qolumgha chüshken bolsingiz idi, sizning atqa téngip mehkem baghlap, kuchargha mangdurar idim. Bu kemgiche siz maralwéshi etirapigha yetken bular idingiz» dep jawap berdi. Bu söz ataliq ghazigha nahayti maqul chüshti. U xoshal bolup, «ey törem, rast sözni éytilla, özliri bolsa rast seyid ikenla, men testiq saldim» dep köp yaqturup aprin oqudi. Qushbégi yene «rashidin xan xoja aqsuni özlirige bersun, özliri aqsuda turup maralwéshining öz teripigiche bolghan jaylarni sorisila, biz bu terepni sorisaq, özliri xitaylar bilen köp ghazat qilip, ghaziliq derijisige muyesser boluptila, emdi biz ittipaqliship, arimizda xet- alaqe ishlirini qilip tursaq, mubada bir birimizning birsige bir tereptin düshmen kelse, bir birimizge yar- medet bersek, eger xan xoja aqsuni özlirige bermise, men uning üstige leshker tartip bérishim mumkin. U chaghda alemning qudretlik igisi bolghan alla pethi ghelbining ishigini qaysimizgha qaritip achsa, biz buni özimizning bext- teliyidin körsek» dep, öz layighida yaxshi ton- kéchek, selle, kula we barliq jabduqliri bilen arghimaq at teyyarlap, xojamning qoltughidin yölep atqa mindürüp, olja- esirlergimu iltipatlarni qilip, yol xirajiti we uzuq- tülük, at- ulaghlarni bérip, ulughlap, kuchargha yolgha saldi.

Bu chaghda yarkenttin aqsu, kuchar terepige we aqsu, kuchardin yarkent teripige birer adem ötelmey we nime ish bolghanlighinimu bilgili bolmay turghan bir waqit idi. Bu künlerde xan xojam yarliq qilip, hamiddin xojamni aqsu we üchturpan leshkerlirige bash qilip marawéshigha mangdurghan idi hem bular aldi bilen maralwéshini élip, andin yartkentke bérip, is'haq xojamgha medet we yardem bersun dep oylighan idi. Hamiddin xojam jem'iy bir ming leshker bilen atlinip, char bagh ötingide turghan hékim xan töremning irawulchilirini tutup baghlap, olja- esirge aldi. Bezilirini yoq qildi. Beziliri qéchip bérip hékim xan töremge xewer qildi. Törem leshkerlirini bashlap kélip jengge kirishti. Üch kéche- kündüz qattiq jeng boldi. Axiri hamiddin xojamgha shikestilk yétip, arqigha chékindi. Ejel yetkenliri ketti. Tirik qalghanliri bolsa piyade we atliq bolup, ach- yalingach awarichiliklerni tartip, her qaysisi öz makanlirigha jénini élip, aman kelgenliklirige namaz shükür we hemdu- sanalarni qilishti.

Is'haq xojam qushbégining desti- changgilidin tinch aman qutulup, malal we ghemkin halda menzilmu- menzil yürüp aqsugha keldi. Lékin, aqsuda xojamlar yartkentni bir atqa sétip kéliptu digen tene gepler tarqalghan idi. Biraq xan xojam is'haq xojam bilen qamul, turpan etirapliridin kelgen leshkerlerni kucharda qaldurup, is'haq xojamni az adem bilen yarkentke mangdurghan idi. Aqsudinmu chérik qoshmighan idi. Hamiddin xojamni baridu dep yarliq qilghan idi. Lékin uni ewetmidi. Xan xojamning niyetliri bolsa bashqiche bolup, özgergen idi. Chünki, hemme chong- kichikning aghizida hetta hemme sheherde is'haq xojamning nami shöhret tépip, hemme leshker we puqralar is'haq xojam teripige mayil bolghan idi. Shundaqla is'haq xojam qandaq sheherge qedem qoysa, shu jayda zeper ishige échilip, ghelbige ériship turghanlighi üchün, xan xojam yarkent we kashigherni bana qilip, uni leshkerliri, qoral- yaraqliri we sölet shewketliridin ayrimaqchi bolghan idi. Xan xojam aqiwet bu meqsetke yetti. Shuningdek, xan xojam is'haq xojamni az adem bilen köp düshmen üstige bérishni yarliq qilghan idi hem düshmenler maralwéshini qolgha kirgüzüp, yollar étilip, is'haq xojamgha yardem we medet öz waqtida yétip baralmidi. Xan xojam bu eyipni we bixesteligini özidin körmey, belki is'haq xojamgha qoydi. Gerche is'haq xojamning keynidin birming besh yüz leshker ewetken bolsimu, mehelsiz ewetilgen bu leshkerler yarkentke baralmay, aqsuda turup qaldi. Bu leshkerler bolsa qamul, turpan qatarliq jaylarda is'haq xojamning xizmitide bolghan leshkerler idi. Is'haq xojam bu ehwallardin xapa bolup kuchargha qarap yolgha chiqqanda, bu leshkerler bilen burun aqsuda turghan leshkerlerning hemmisila is'haq xojamgha egiship yolgha chiqti we bu jaydin özi xalighanche ayrilmaqchi boldi.

Bu chaghda, aqsudiki jamaliddin xojam is'haq xojamning aldigha özi kélip, özre- xaliq sorap, barliq gunani öz üstige aldi we alahide sogha- salamlarni bérip, ziyapet we méhmandarchiliqlarni qildi. Bir bölüm eskerlerning aqsuda turushini telep qilip, ittipaq we inaqliqning yépini yéngiwashtin baghlidi. Xush pé'il we ali muqamliq is'haq xoja jamaliddin xojamning iltimasini maqul körüp, eskerlerning meslihiti boyiche tahiriddin xojam, hollash gheznichi, abdulwayit bék, eysa béklerni bash qilip, bir ming leshkerni jamaliddin xojamgha ötküzüp berdi. Jamaliddin xojam nahayti xosh bolup minnetdarliq bildürüp, mezkür leshkerlerge ton- kéchek bérip xoshal qildi. Lékin, leshkerlerning ittipaq we inaqliq yépi boshap, dölet we hökümet endizisi boshap susluqqa qarap yüzlendi. Seyid ghazi is'haq xojam bolsa dölet iqbali bilen atlinip, kuchar shehirige kélip, qudretlik alla dergahidin qandaq ishlar yüz bérer ikin digen xiyallar bilen yalwurup qaxshap, uning merhemetlirige yüz keltürdi. Besh waqit namazni toluq ötep, nezir- chiraqlarni ötküzüp, xish- eqriba we dos- buraderlirige rehim- shepqetlerni keltürüp, kéyim- kéchek, tilla qatarliqlarni in'am qilip könglini kötürüp yatti – tamam.



16
Kucharliq xojamlarning ittipaqsizlighi we ularning burunqi haletliri, érishken bu ulugh döletke shükri qilmay, dölet we hökümettin tamam ayrilishi, kütülmigen bezi weqelerning yüz bérishi, ataliq muhemmet yaqup bék ghazining istilasi we hökümranlighi qatarliq weqelerning bayani



Yaxshi aqiwetlik eziz yarenler, aqiwiti xeyriyetlik we lezzetlik buraderlerning ali muqam zéhinlirige roshen we ashkare bolghayki, mundaq hikaye we epsanilerge asaslan'ghanda, birdin- bir qudretlik we merhemetlik allaning lutpi inayiti bilen, seyid ghazi xoja is'haq yarkentte ataliq ghazi bilen sülhi tüzüp, xalayiqning riqabetlirini közde tutup, yurt, puqralarning rahitini izdep, wede- qesemler, anit- imanlarni ehdi peyman shertliri bilen chéngitip, u terepning ishlirini seremjanlashturup, kuchargha yénip kélip istiqamet qilip yatti. Lékin, rashidin xan xojam we jamaliddin xojam aka- ukilar bilen jamaliddin xojamning perzenti yehya xojam bashliq chong- kichik xojamlar öz mez'hepliri we milletlirining qa'ide- yosunliri hem texti seltenet tüzümlirige qarishi bolghan bedxuy exlaq we qiliqlarni qilip, bezi layiq yaki nalayiq ishlarni peyda qilishqa bashlidi. Hamiddin xojam bolsa «nechche yillar mabeynide yarkent, kashigherdiki düshmenlerge zerbe berdim we düshmenlerdin zerbe yep qéchip, köp musheqqet tarttim. Aqyar digen jayni destur xénimgha lazim qilsam» dep jamaliddin xojamgha erz qildi. Jamaliddin xojam buni maqul körmidi. Aqiwet u özining gheyriti we küch- quwwitige yölinip, nishan we destek bilen aqyarning köp qisimini özige tewep qilip békitti. Aqsudin aqyargha hichqandaq dorgha yaki mulazimlar baralmidi. Barghanlarni bolsa qattiq jaza bérip yandurdi. Shunglashqa, hichbir dorgha yaki mulazim aqyargha bérishqa jür'et qilalmidi. Aqiwet nurghun hile- mikirlik we munapiqlarche usullarni oylap, mekkarliq tozaqlirini qurup, yalghanchiliq urughini chéchip, üchturpandiki xojamlargha xet yazdi. Bu xette «hamiddin xojam derweqe tola méhnet we musheqqet tartti. Uning aqyarning mehsulatini men serp qilsan digen sözi manga anche maqul kelmigen idi. Xiyal qilsam, bu obdan ish bolmighan iken. Ukam bu yerge bir kélip ketse, men uni bu yerde bir nechche kün turghuzup ziyapet qilip, bu yerni öz qolum bilen bersem, eger u öziche bu yerni tewe qilsa, bizning ittipaqsizlighimiz yiraq we yéqin düshmenlerge ashkare bolup qalidighan éhtimal bar. Bu obdan bolmasmikin» dep yézilghan iken. Hamiddin xojam bolsa rast we toghra peziletlik bolghanlighi üchün, munapiqlarche yézilghan bu xetni dostane xet dep chaghlap, aldinip we meghrurlinip, aqyarni tama qilip, ishtihalirini pakizlep, chishlirini bülep, yéqin mulazim, mehrem we dadxwalirini bashlap, daghdugha we heshemet bilen aqsugha qarap mangdi. Jamaliddin xojam buningghan nahayti xoshal bolup, aldigha adem chiqirip, nahayti izzet- ikramlar bilen uni özining emirlik mehkimisige chüshürdi. Ademlirinimu öz layighidiki layighidiki jaylargha chüshkün'ge berdi. Ziyapettin kéyin jamaliddin xojam mehremlirige qarap, «siler aram élinglar, biz aka we uka uzun mudettin buyan esla bir yerde bolup körüshelmigen, hal- ehwallirimizni bayan qilip, gep- sözlirimizni tügitip, andin aram alarmiz» dep ruxset berdi. Mehremlirining hemmisi emdi mushteri bilen zöhre yultuzi bir siziqta uchrashqandek boldi dep xatirjem bolup uyqugha ketti. Jamaliddin xojam bir nechche ademni bir yerde mexpi teyyarlap qoyghan iken. Del hamiddin xojamning közi uyqugha bérishi bilen, mexpi teyyarlan'ghan mezkür ademler chiqip baghliwaldi. Uning ademlirinimu öy- öyde méhman bolghan yerliride tutup baghlidi. Xojamni üch adimi bilen qoshup atqa mindürüp mehkem baghlap, bir kéche- kündüzde kuchargha yetküzüp nezerbent qildi. Aqsuluq musa bék digen ademni qumgha basturup halak qildi. Dimek, hamiddin xojam goya öz qoli bilen öz putigha keke chapqandek boldi. Bu uning dölet chirighi öchkenligining nishanisi idi.

Qirghizlar bu ajayip weqedin xewer téipip, kashigherge bérip, qushbégige yetküzdi. Qushbégi bu xewerni anglap nahayti xoshal bolup, xewer bergen qirghizlargha ton- kiyim we at bérip, «elhemdulilla, emdi aqsu, kuchar jeng- jidelsiz qulumgha kiridiken» dep xursen boldi. Buningdin ilgiri bir weqe bolup, üchturpan ehli yurtimizni özimiz soraymiz dep bihuade ishlarni qilip, köp adem jénini élip pana izdek kashigherge qéchip barghan idi. Bu weqe yuqirida tepsiliy bayan qilinidu. Kashigherge qéchip barghanlar bolsa özini qushbégining himayisige tashlap, erz- halini melum qilip, yol bashlap bérishni teqezaliq bilen kütüp turmaqta idi. Shuningdek yene aqsudiki kucharliq abduraxman dadxwa, aqsuluq abdulla diwan bégi qatarliqlar eslide jamaliddin xojam padishaning xizmitide idi. Pütün memilket ishliri bularning ray- iptixarigha baghliq idi. Bular xojamlarning ehwal we weziyetlirini chaghlap körüp, özlirining jan muhapizitini küzlep, qushbégining döliti ulghuywatqanlighini körüp, qushbégini teklip qilip bir parche mexpi xet ewetti. Kuchardiki wezir jümle tolimülk toxti ishik agha békmu «bu yurtlarni özem élip bersem» dep wede qilip erz ewetti. Ataliq ghazi muhemmet yaqup bék qushbégi bu xet- erzlerni bir- birlep körüp, gheyret tomuri jush urup soqti. Memilket tamasi téximi shawqun'gha keldi.

Emma, eslide kuchardiki mewlane ershidin weliyullarning nurluq mazirida sheyixliq derijisi we ornini özlirige pexri iptixar bilip, bu mazarning béghigha pétip- sighip kelgen xojamlar emdi bu yette sheherge, hetta moghulistan ölkisige sighmay- patmay qaldi. Ularning bir tuqqan- eqribalighi we ittipaqliqi bolsa öz- ara qarishliq we munapiqliqqa aylandi we bu öz- ara qarimu- qarishliq hem munapiqliq bolsa düshmenlik we adawetke aylandi. Ular bu ulugh dölet qedrini bilmidi. Uninggha shükri qilmidi. Belki buni kapirlarche né'met dep bilip meghrurlinip, iptixar qildi – de, hemmini qolidin bérip qoydi. Buninggha epsus we ming- minglarche epsus we nadamet! yene shunimu tekitlesh kérekki, eslide mazari shériplarning wexpe eshaylirigha qana'et qilip, dixan eshreplerning öshre- zakat we nezir- sediqilirige muhtaj bolup, mazar shéripliridin makan tutup, hujra ichige bora sélip ta'et we ibadet bilen kün ötküzgen, bir jüp quruq nan we bir tawarq güle qaqqa xursen bolup kelgen bu xojilar merhemetlik we hemmige yol körsetküchi hem risiq bergüchi allaning lutpi inayiti bilen birdinla padishaliq texti we hökümranliq ornigha chiqqan idi. Ularning ewlattin- ewlatqiche bolghan ata- bowiliri öz hayatida, belki bu moghulistan sheherliri ichidiki hichqandaq bir adem- insan bundaq dölet we izzetke muyesser bolmighan bolsa kérek. Lékin buninggha del mushu xojamlar muyesser bolalidi.



Qit'e:



Tekye qilma ey ezizler döliti yilda mini,

Bash yaningdin pat alurler döliti iqbalini.

Yatquzup jismi letfingni bu terepak uze,

Yoq étip dölet heshemni bes qilurler nayiti.



Xojamlarning her qaysisi özining etigenlik nashtilirini her xil halwa, mewiz qendalat, her xil murabba, mejüni, sherwet, keyplendürgüchi ta'amlar we yumshaq paxlan göshining kawapliri, xoshang, tang bufa hem lezzetlik we shirin bijinche ta'amlarni, her türlük nazu- nimetlerni yigenligi, hör- perilerdek xotun- qizlar aldida teyyar turghanlighi üchün, ular burunqi haletlirini tamamen untudi. Bolupmu ular öz küchimiz bilen islam échip padishaliqni taptuq we ketmes döletke ulanduq dep, etirapigha padishaliq tugh- elemlirini kötergen padishalar bilen yaxshi ötmidi. Chiqishalmidi, hetta közge ilmidi. Xoja hapiz shirzatning (alla uning yatqan jayini jenette qilsun!)«lisanulghayip» (ghaliplarning sözi – t) digen kitawida neqil keltürgen mundaq ibretlik maqalilirigha ri'aye qilmidi.



Hapiz:



Asayish dogiti tefsiri indu her pesit,

Badustan murewwet badushimnan madar [167].



Xojamlar hemmide qa'ide bolup qalghan bu sözlerni nezergimu almidi. Hetta öz qérindashliri, aka- ukiliri bilen bir niyet we bir ittipaqliq yolini tutmidi. Bir birige rehim- shepqet qilmidi. Dunyadiki hemme éhtiyajdin hajetsiz bolduq, digen xiyal we tesewurlarni qilip, nahayti tekburliship, her bi xojining esli tebi'itidiki meghrurluqi ich- ichidin örlep «mendin bashqa hichnime yoq» digen naghrisini alahide yangritip chélishqa bashlidi. Xuddi «qur'an kerim» de «insan pul we bayliq bilen yaman yolgha kiridu» dep körsitilgendek, ularning esli insani tebi'itidiki yushurun tekebburlighi ashkare bolushqa bashlandi.



Nezim:



Özige sazawerdur kibiriya u méni,

Ki mülki qedimdur zati gheni.



Del mushundaq bir chaghda, muhemmet yaqup ataliq ghazi xuddi allaning qazasi we asmanning balasi kelgendek, mushük chashqan kötergendek, qurghuy qushqach alghandek we igiz uchqan bürküttek bir shahane qiyapette bu jaygha qedem- teshwiq qildi. Xojamlarning dölitini özliri bilen qoshup xuddi chang- tozandek tuzutti. Bu rehmisiz aldamchi pelek chaqi tetür chögilep, özining qedimqi aditini yene tekrarlidi.



Nezim:



Birining bashigha taju- textini qoyup,

Birini tajup textidin alip yerge urup.



Shuni alahide körsitip ötüsh kérekki, aqil we danlar bu dunya ishlirining dölet iqbaligha we ulughluqqa yetküzüsh bilen, ayaq asti qiip töwenleshtürüsh oyunlirini közge ilmay, uning ghem we xoshalliqigha barawer we birdek qarashliri lazim.



Qit'e:



Qeni ol kesra'i gör xewer neq,

Bu alemdin uchup ketti hawaliq.

Egerche yaxshiliqqa yoq wafa'i,

Wereq ichresuxen bardur wefaliq.



Elqisse, jamaliddin xojam chilan we yaydi qatarliq jaylargha toxti xelipe digenni ikki yüz ellik eskerge bash qilip qarawulchi qilip qoyghan idi. Bir kéchisi etigende qushbégining yigitliri kélip bu jaylarni bésiwaldi. At sughurghili chiqqan bir yigit bu hadisini körüp, keynige qéchip jamaliddin xojamgha xewer qildi. Qushbégining yigitliri bolsa qalghanlirini olja- esir qilip kashigherge élip mangdi. Andin ular say'ériqtin qonalghu qilip aqsugha ötti. Ataliq ghazi chilan digen jaydin xoja nezer bék digenni bash qilip mömin yüz béshi bashliq ottuz toqquz yigit bilen üchturpan'gha buyrughan iken. Bu quruq üzüm yoli bilen acha taqqa barghanda, yolichilar xewer tépip sheherge xewer qiliptu. Xojamlar buningdin xewerdar bolup, xoja nezer békke chüshkün qun'alghu chiqardi we ataliq ghazining kelgenligini anglap, mubarekbadliq qilip, yaqup xoja ishan, muhemmet eli dadxwalar arqiliq ataliq ghazigha sogha- salamlar bilen inawetname ewetip ita'et qilidighanlighini bildürdi. Etisi xoja nezer bék sheherning shimalidiki tügmenbéshi digen jaygha chüshti. Ikki yigitni xétip xojamning aldigha kirgüzüp sang, qoral- yaraq we gheznining achquchlirini bersun, özliri tawabi'atliri bilen janabi ataliq ghazi bedöletning xizmetlirige bérip, du'a qilip körüshüp yansun, ataliq ghazining ali permanimu mushundaq idi didi.

Hemmimizla sheherdin chiqidighan bolduq. Aqiwet pishin waqtida derwaza aldigha kelduq. Ular ikki xojamni, molla toxti mötüsüpni we menki bu eserni yazghuchini bir miraxur bilen derwazidin chiqardi, qalghanlarni tosap qaldi. «Bu zamanda zaman, zaman ataliq ghazining zamani» dep jar sélip, top-zembireklerge ot tutashturup, shadiyane naghra sadasini kökke kötürüp, biz besh kishini xoja nezez békning aldigha élip keldi. Bizge yigirime besh atliq adem qoshup aqsugha mangdurdi. Yangxi digen qishlaqta qonup, etisi yolgha chiqip toshqan deryasigha kelduq. Bu yerde muhemmet baba yüz béshi yoluqti. Buningghiche ataliq ghazi aqsugha kélip, mezkür yüz béshini üchturpan'gha toqsabe qilip xétip xojamgha méhriwan yarliq qilip mangdurghan iken, yarliqni berdi. Yarliq mezmunidin waqip bolup, ataliq ghazi terepke qarap du'ar qilduq. Toqsabe üchturpan'gha ketti. Biz aqsugha qarap mangduq. Men bu yarliq merhemetnamisini kem we ziyade qilmay, tewerük ornida öz eyni bilen köchürüp, bu waraq sehpisige ornattim.

Siyadet①panahi burhanidin xoja ishan zad izze:

De'wat mutewaffire ② we teslimat mutekasire ③ iblaghidin ④sungre, xatire- xetir ⑤ we zembir munirlarighe ⑥ rewshen we muberhen ⑦ulghaykim : bu awan⑧ meymenet ⑨ nishande hezriti heq subhanewe te'aleni ewni ⑩ inayeti birle islam shirif achmaq we sheri'eti gherra ⑾ nebeweiye ⑿ qilchini «eljenne tu tehti zilalessiyuf» ⒀ mezmuni shirifche chafmaq niyyet xeyriyyesi ⒁

__________

①Siyadet- seytlik, ulughluq.

② De'wat mutewaffire - köptin- köp dewet.

③ Teslimat mutekasire - nahayti töwenchilik.

④ Iblagh – yetküzüsh.

⑤Xatire- xetir – köngül xatiri.

⑥ Zembir munirlarighe – nurluq dillirige.

⑦ Muberhen – éniq.

⑧ Awan – waqit, zaman.

⑨ Meyme net – bext- sa'adetlik.

⑩ Ewn – yardem.

⑾ Gherra – palildaq.

⑿ Nebeweiye – peyghemberler.

⒀ «Eljenne tu tehti zilalessiyuf» - jennet qilichning ⒁ xeyriyye – yaxshi.

Birle belki abdane ① teqdir ilaha birle bol diyarlarghe nesebemiz tüshidi – hasilul kalam. Muherreme elhereme yigirime beshide ② aqsu mesendide ③ nuzul ijlal ④ kirgüzüp turghan weqtimizde, kamali xolus ⑤ yoldin we nahayeti muhebbet xusus ⑥ yüzidin ye'qup xoja ishan we muhemmet eli dadxwalar qolidin iz'har ita'et we inqiyad ⑦ eylep « eti'u ulweleli'emri »⑧ fehwasi shirifighe amil bolup bir farche ruq'e irsal ⑨ eylegen ikenler. Yaxshi sa'etde warid ⑩ olup, mezmuni mefhum ⑾ bolpu, xursendi hasil öldi. Tehaddu we tehabbu ⑿ mezmuniche töt at we bir nechche libas we bir kalami shirif hediye ibergen ikenler, bi kem- kas ⒀ kélip tegdi. Munda jamaliddin xoje be'izi ishlardin wehshet qilip qachqan iken.

__________

① Abdane – tapshuruq .

② Muherreme elhereme yigirime beshide – hijri birinchi ayning 25- küni

③ Mesend – orun, jay

④ Nuzul ijlal – nurlandurush, rewshenlik chüshürüsh

⑤ Xolus – xalisliq, toghrluq

⑥ Xusus – mexsus

⑦ Inqiyad – boy sunush

⑧ « Eti'u ulweleli'emri » - emirge boy sunush

⑨ Ruq'e irsal – xet ewetish

⑩ Warid – kélish, tégish

⑾ Mefhum - chüshünüsh

⑿ Tehaddu we tehabbu – sogha we salam

⒀ Bi kem- kas - kem- kütsiz, toluq

Yigitler alip kélidu. Be'zi ötken ishlardin tewbe qildi. Bizmu «welikaziminelgheyze wel'afin ennas »① mezmunche jerayim mateqeddelarighe ② efwe qelemni sürüp merfu' ③ qilduq we sepayi munasip bérip merhemet qilduq. Uzleri bolsaler bu terefdeki se''idler zubdesi ④ niyetlirimu safdur. Özleri we tewabi'at (larida) herzilik ⑤ xuluq bolsa gunahini efwe qilduq. Bu bare ⑥ din köngillerife bir nime kélmesun. Biz bolsaq hemmedin ilgiri tanighan, mutleqen wehshet we heras ⑦ qilmasünler wellehu ela maneqqelushehid, wessalam. 1284- Sinnet».

Bu xetni élip shu küni aqsugha kelduq. Bizni kona ötengge chüshürdi. Bir sa'et ötmeyla hemdem batur béshi digen adem nechche petnusta qen, nawat, piste, badam, mnir qendalat qatarliq nersiler élip kélip desturxan saldi we hayal bolmay bir chong qazan gürüch ashni qazini bilen kötürüp kélip, xojamlarning aldida aghizini échip ashni tartti. Shundaq qilip, üch kün'giche kémitmey dastixan sélip ziyapet qildi. Tötinchi küni saraylardin ton, nimche, qen, nawatlarni ligen- ligenlep Élip chiqip we minip kelgen atlirimizni yétilep bargah alilirigha élip bérip tartuq qildu. Ikki xojamni ataliq ghazi öz chédirigha bashlap kirip ziyapet berdi. Bizni bargah ichige olturghuzup dastixan saldi. Munsip ton- kiyim, selle, kula qatarliqlarni merhemet qildi. Perman boyiche aqsu shehirini aylanduq. Pete qilidighan yerlerge bérip pete qilip, öz jayimizgha kélip aram alduq.

① «Welikaziminelgheyze wel'afin ennas» - «öz gunahigha toluq töwe qilghanlar kechürimige sazawerdur»

② Jerayim mateqedde – burun ötküzgen gunaliri

③ Merfu' - ornini kötürüsh

④ Zubde - yaxshi, isil

⑤ Herzi – yaman, paydisiz

⑥ Bare - sewep

⑦ Heras - qorqunch

Élip chiqip we minip kelgen atlirimizni yétilep bargah alilirigha élip bérip tartuq qildu. Ikki xojamni ataliq ghazi öz chédirigha bashlap kirip ziyapet berdi. Bizni bargah ichige olturghuzup dastixan saldi. Munsip ton- kiyim, selle, kula qatarliqlarni merhemet qildi. Perman boyiche aqsu shehirini aylanduq. Pete qilidighan yerlerge bérip pete qilip, öz jayimizgha kélip aram alduq. Bu künlerde kuchar téxi pethi bolmighan idi. Rashidin xan xojam kuchardin ibrahim bahadur, yüsüp bahadur, teley bahadur, yaqup bahadurlarni töt ming leshkerge bash qilip, qushbégige qarishi urushqa chiqarghan iken. Bular yaqa ériq tewesige kélip, chogha digen jaygha chüshüp, yolni tosap, su bermey, köp urush qilip, qushbégining yigitlirini qistap, qushtam, yaqa ériq we chogha qatarliq jaylarda köp ziyan- zexmetke sélip, nahayti baturluq qilip ghelbe qazandi. Lékin ularning bu mehelsiz baturlighi hisapqa kirmidi; Aqiwet qushbégining yigitliri ghelbe qilip, ularni tigh siyasettin ötküzdi. Buningdin burun lükchinliklerning kona adawiti qozghilip, bir munche tungganini özige hemra qilip, turpandiki aydin xojamni leshker bilen qoshup heydep chiqirip, turpanni özi sorap, kuchar terepke qedem qoyup bügürge yétip kelgen idi. Bu chaghda xan xojam is'haq xojamni korligha alahide hakim qilip ewetken idi. Is'haq xojam yétip bérip ghelbe qilip turghan peytte, xan xojam uning keynidin hamiddin xojamni himaye üchün ewetmekchi bolup, uningdin özre- xaliq sorap, köp iltipatlarni qilip, töt ming leshker, topxana, qoral- yaraq, elem, tugh, bayraqlar bilen tungganilargha qarishi turushqe ewetken idi. Is'haq xojam, hamiddin xojamlar tungganilar bilen urushup, ularni qoghlap qara sheherdin ötküzüp turghan künlerde, qushbégining aqsugha kelgenligi toghrisidiki dehshetlik xewer anglandi. Xan xojam hamiddin xojamni qara sheherdin qayturup kélip, yene özre- xaliqni qoyup, kiyim- kéchek, pul- tilla qatarliq in'am we éhsanlarni chektin ashurup qilip, leshkerliri bilen qushbégige qarishi urushqa mangdurdi. Bu kuchardin chiqip baygha kélip, behuzur bir ot- chöplük yaylaqni jay- makan qilip, leshkerliri bilen kari bolmay «ixtiyar özenglerde» dep jawap bérip, süret- weqeni qushbégige melum qilip, erz ewetti. Bu xet janbi ataliq ghazi yaqa ériqqa kelgen chaghda tegdi. Qushbégi bu xewerni anglash bilenla «hamiddin töre derhal yétip kelsun, biz taqetsiz kütimiz» dep mehrem mangdurdi. Hamiddin törem qaytip bérip körüshti. Tebrik- mubarekleshler ötkendin kéyin, qushbégi «ey törem! yene biz bilen urushidighan adem barmu» dep sorighanda, hamiddin törem «janabingiz bilen urushidighan men idim. Xizmitingizge keldim. Emdi urushidighan adem yoq. Dimek, kucharmu qol astingizgha ötti digen söz. Mubarek bolsun» dep jawap berdi. Qushbégi nahayti xosh bolup, «bir nan tapsaq teng- barawer otturgha bolsun» dep nechche qewet kiyim- kéchekni in'am we éhsan qilip, «biz kuchardin yénip barghiche özliri kashigherde du'ar qilip tursila» dep kashigherge yolgha saldi. Hamiddin xojam ataliq ghazi dölet sürgen zamanda, bir nechche muddet uning töriliri qataridin we kattilirining sorunliridin orun élip, ghelle- teminat we kiyim- kéchekler bilen eng aldinqi qatarda teminlen'güchler bilen oxshash teminlidi. Qushbégi yaqa ériqtin atlinip chiqip, menzilmu- menzil yürüp kuchargha keldi. Bir qanche yigit kirip rashidin xan xojamni élip chiqti. Lékin, xan xojam bir tereptin bir nechche éghiz tene we achchiq söz qilip, yeen bir tereptin ton- kiyimlerni bergen bolup, bularni ordisigha bashlap kirdi. Biraq xan xojam birdinla qoligha qilich élip, ataliq ghazining bir mehrimini chapti we qoligha qoral élip sépilning üstige yügürüp chiqip, «méning baturlirim qayaqqa ketken, bu qipchaq, enjanliqlarni urup öltürüp sheherdin heydep chiqarmamsiler!» dep yuqiri awaz bilen warqirap turghan peytte, ataliq ghazidin ikki kishi kélip, xan xojamni tutup baghlap bargahqa élip kirdi. Rashidin xan xojam bolsa özining xata xahishliri boyiche sheri'etke xilap bir qanche yaman ishni özige we leshkerlirige lazim we rawa dep bilgen idi. Uning biri bolsa, xan xojam törini we sheherni muhapizet qilip saqlash üchün, özige xas mehrem, yigit, serwazlirining kéchilerde uxlimay qimar oynap segek turush we shundaq yollar arqiliq sheherge pasibanliq qilish digen tedbirlerni qollinip, sheri'etke tamamen xilap bolghan bu xil yaman ishlargha yol qoydi we ruxset qildi. Hetta qimarwazlargha gheznidin pul ajiritip qimar oynitip, bu ishlarni rawajilinishigha küsh- küsh qildi. Shunglashqa sheri'et pana janabi ataliq ghazi sheri'et alimliridin «qur'ani kerim» we «hedis shérip» te qattiq cheklen'gen bundaq bisher'et ishlargha memilketke ulugh bolghan ademler özi xilapliq qilsa we uni cheklimey rawajilandursa, nazuk sheri'et qandaq höküm qilidu dep sorap, ulardin petiwa élip, petiwaning mezmunlirini ashkare élan qilip, xan xojamning sheri'etke xilap gunalirini öz boynigha artip yoq qildi. Xan xojamning nime bolghinini we qaysi jaygha depne qilin'ghanlighini kishi körmidi we bilmidi. Bu weqe tarix hijri bir ming ikki yüz seksen tötinchi yili mahi seper muzepperning on tötinchi küni (miladi 1867 yili 6- ayning 17- küni – t) yüz berdi. Xan xojam bolsa atmish yashqa yéqinlashqanda, sériq chiray, bughday önglük, ottura boy, közliri chong chishliri kushade, béshi yoghan we keyni doqisi chong kishi idi. Uning bir inisi pexridin xoja sheri'et ehkamlirigha boysunmay, qazi, muptilarni hetta ulugh sheri'etni haqaretlep, közge ilmaydighan bir adem idi. Yene bir inisi jalalidin xoja bolsa, öz irige iddet saqlighan we téxi uning emir- ita'itidin chiqmighan bir xotunni öz emir eqidisige alghan iken. Ataliq ghazi «ölimalarning toghra hökümi alla we hemmini razi qilalaydu – t) digen petiwa hökümi we ulugh ölimalarning petiwasi boyuiche bu petiwe mezmunini mezkür xojilargha élan qilip, ularni ammigha ibret qilip öltürdi. Jamaliddin xojini yarkentte yoq qildi. Sheyx xoja, bahawidin xoja we ibrahim törilernimu tigh siyasettin ötküzdi. Xétip xojam we oghli mehmudin xojamlarni kashigherge élip bérip, mehmut xoja hezritimge tapshurdi. Bular hezretning ashxanisidin ash- tamaq yep, ton, kiyim- kécheklerni kiyip, on bir yilni ötküzdi. Bijin ehli bu jaylargha ikkinchi qétim ige bolghanda , bularmu ata yurtlirigha qaytip, qehmi- qérindashliri we uruq- qayashliri bilen körüshüp ömür ötküzdi. Bügünki künde is'haq xojam, hamiddin xojam, mehmudin xojamlar ene shu jayda xatirjem hayat kechümekte. Rashidin xan xojam shundaq qilip toluq üch yil we bir ay yene ottuz alte ay padishaliq qilip, sheriqiy hududi qamul, balekölgiche, shimaliy hududi qalmuqistan'ghiche [169], gherbi hududi yarkent, marawéshi, jenbubiy hududi lop, cherchen'giche bolghan jaylargha hökümrünliq qildi. Ular bolupmu bijin kapirlirini heddidin ziyade halaketke yetküzdi. Bu sheherlerdiki ghezne- mülük, qoral- yaraqlargha ige boldi. Nahayti köp ghezne toplandi. Bularning hemmisi toluq muhemmet yaqup bék ataliq ghazining qoligha chüshti. Ular shünchilik dölet hökümetke ige bolup, nurghun mal- mülük toplighan chaghlarda, ya öziing birer uruq- qayashlirigha rehim we shepqet qilip baqmidi, ya birer du'aguy ehli pezil we hünerwenlerge kengri in'am we éhsan qilip, ularning mal- dunyagha bolghan éhtiyajidin chiqmidi. Ya birer derya- östengge köwrük saldurup yaxshiliq qilmidi. Ya michit, xaniqa bina qilip, köl, quduqlarni kolitip, wexpe eshyalarni toxtatmidi. Hetta özliri olturdighan bir- ikki éghizliq méxmanxana teyyarlimidi. Yaki ata- ana qewrilirini yéngiwashtin islah qilip, birer nemune yadikar yaki yaxshi ish baqi qalmidi. Biraq, ilgiri yurt sorighan hakim, emira we békler, hetta bay sodigerlermu öz ehlwaigha qarap, bu pani alemge birer yadikar we nemune qaldurushni meqset qilip, öz yénidin pul, kümüsh serp qilip, michit, medrislerni bina qilip kelgen idi. Hetta xitay, urus, pereng qatarliq mushriklermu musulmanlar qilalmighan michit, medrise, köwrüklerni bina qildurup, mazarlirini tüzitip, namim qalsun digen ümit bilen kümüsh, aqchilarni serp qilip kelgen iken. Lékin, shundaq ulugh mertiwige érishken xan xojamning birer nemune yadikar qoymighanlighini qandaq yol bilen we qandaq eyipke buyrisaqmu toghra bolidu. Musulmanlargha lenet oqush yaxshi emes. Bu lenet is'haq xojabinini sarimisaq xoja bashliq xojilar we ularning xish- eqribaliri, ehli- aymaqlirining ilmiy hikimetlirini we emiliyetlirini bilelmidi we qilalmidi. Ular herqandaq ishni qedimqi padishalarning emel- destürliri yaki ulugh sheri'etning ri'ayiliri bilen emes, belki öz xiyali ijadi boyiche qildi. Shunglashqa, ular namsiz we nishansiz ketti. Yaki özliri rahet- paraghet körelmidi. Yaki puqralargha aramliq bolmidi. Ular dölet sürgen yillarda hemme puqragha tenglik we tarliq yüz keltürgenligi üchün, hichbir adem ular ketkendin kéyin, ularni séghinip yaki arzu- qayashliri, qewmi- qérindashliri we yurt ehlimu narazi bolmidi. Ey ilahim! ulugh bolghanlarni bu yol bilen nalayiq ishlarni qilip, xalayiq- puqralarning narazlighini qozghashtin öz qudriting bilen saqlap aman tutqaysen, amin! sa'adetlik peyghemberning righbiti bilen söz déngizidin chiqip, bu bapni tamamigha kirgüzduq. Emdiki sözimizning xulasisi shuki, bu kazh pelekning chaqi we paydisiz dunya xojamlarning pé'il- etiwarlirigha rehim we muweppeqiyet qilmay, özining qedimqi biwapaliq yolini körsetti. Bu yette sheherning dölet we hökümranlighi, izzet- seltenetini janabi muhemmet yaqup bék ataliq ghazining peziletlik wujudigha amanet tapshurdi. Bu xush xuy qelemmu özining tizginini kucharliq xojamlarning qisse- epsanliridin tartip, shehriyari ataliq ghazining qisse we dastanliri terepke yötkep, uning keng meydanlirida tiriship ilgirlep at chapturup, bularni sherhileshke qedem qoydi. Alla muweppiqiyet we yardem bergüchidur.

*****

Ikkinchi dastan




1


Alem we shükri minnet igisi bolghan allaning irade we teqdiri bilen muhemmet yaqup bék ataliq ghazining bu yette sheher- moghulistan memilkitige istila qilishi, uning weqe we sergüzeshtiliri, büzrük kxan töremning texti seltenetige Olturushi qatarliq weqelerning bayani

Hörmetlik ulugh erkanlar, yuqiri mertiwilik ulugh zatlarning ali muqam zéhinlirige yétip roshen we ashkare bolghayki, shundaq qisse we hikayilerge qarighanda, muhemmet yaqup bék qushbégining esli yurti tashkent tewesidiki piskent digen jayda bolup, u shu yerde tughulup ösken iken we kichigidin bashlap sipawerlik we baturluqni adet qilghan iken. U waqitta nar muhemmet qushbégi digen birsi tashkentke hakim bolup, bu yaqup békning hemshirisini emri eqidige alghan iken. Shu seweptin, yaqup bék uning mehremliri qatarida xizmet qilip, orni kündin- künigiche örlewatqan bir mezgilde, qana'et shah ghazi digen birsi tashkentke hökümran boluptu. Bék buningghimu mehrem bolup ishlep, kéyinche mehremler yüz béshi boluptu. Undin kéyin, deshti qipchaqning meshhur sheherliridin bolghan aq michitke hakim qilip teyinliniptu. Bu sheher tashkentke on ikki yol menzil kélidiken. Bu weqe texminen tarix hijri bir ming ikki yüz atmishinchi yaki yetmishinchi yilliri (miladi 1844- 1854- yili – t) arlighigha toghra kélidu.

Bu chaghda urusning bir qanche adimi yaqup békning qéshigha bérip, uning bilen dostluq munasiwetlirini tiklep «ushbu déngiz (derya – t) diki béliqlarni sétip bersingiz, biz uni tutup qaq qilip ichiki sheherlirihmizge élip ketsek» dep maqul keltürüptu. Yaqup bék bu deryaning béliqlirini qiriq ming somgha sétip, ularning tilidin ishench- höjjet éliptu. Orosiye bu béliqni bana qilip ferghane wilayitige kélip u jayni bésiwaptu. Shuningdek aq michit etirapidiki qazaq, qirghizlar burundin tölep kéliwatqan zakar- séliqlardin bash tartip, zakatqa chiqqan ademlirini urup, olja- esir qiliptu. Buni muhemmet yaqup bék anglap, nurghun qoshun bilen ularning üstige basturup bérip qirghin qilip, nurghun charwa- mallirini ghenimet élip özi turghan yerge qaytip kéliptu. Shuning bilen uning döliti we iqbali kündin- künige yuqurlaptu.

Shu künlerde muhemmet yaqup bék qoqend darseltenetige erz bérip, «kemine kemterdin qulliri xan hezretke [170] du'a qilip, yüksek astanilirini sürmege oxshash tutiya qilip, közlirimge süritip, xizmetkarchilighimni melum qilip yansam, digen arzu- hewisimni mubarek alilirigha melum qildim. Ümitdurki, qubulluq derijisige muyesser bolsa» deptu. Buning bergen erzi xan hezretke maqul chüshüp, «kelsun» dep yarliq qiliptu. Muhemmet yaqup bék shu hamanla sogha- salamlarni teyyarlap toqquz toqquz qirghiz, qazaq qizlirini nahayti kem uchraydian rengga- reng isil kiyim- kéchekler bilen bizep kiyidürüp, toqquz toqquz bisaqal kélishken yash bala- yigitlerni her xil toqulma kiyimler bilen kiyindürüp, shap xenjerler bilen mukemmel qildi. Toqquq toqquz qazaq, qalmaq atlirini iger- japduqliri bilen toluqlap teyyarlidi. Buningdin bashqa yene her xil mal- mata, tepis japduq- yaraqlarni teyyarlap, sa'adetlik waqit we yaxshi sa'ette qoqendining güzel texti seltentige kélp, sogha- salamlirini xan hezretning mubarek közliridin tamamen ötküzdi. Xan hezret uning bundaq xizmetkarchiliqigha nahayti xosh- xursen bolup, shahane iltipat we padisha merhemetlirini qilip, özining hemme wezir we emir- serkerdiliridin üstün qoyup, öz ornigha qaytishqa ruxset berdi. Deshti qipchaq teripidin yaki bashqa serkerdiler teripidin ta bu kemgiche bundaq sogha- salamlar kelmigen idi.

Muhemmet yaqup bék aq michitke ketkendin kéyin, wezira we emiralarning achchiq heset tomurliri herketke kélip, yaqup békni sundurup ayaq asti qilishqa tirishti. Yaqup békning bu xil sogha- salamlarni qilishtiki meqsisi bolsa tashkentke oxshash birer chong yurtqa hakim bolush we tashkent qolgha kelgendin kéyin, ilahi ghayip uninggha qoqend paytextini muyesser qilsa hejep emes digen xiyallar xuddi tashqa uyulghan neqishtek orunlashqan idi. Chünki alla uning himmetlirini yuqiri, könglini izzet bilen yaratqan iken. Mezkür emiralar özlirining gheywet- shikayetlirini xan hezretning mubarek qulaqlirigha yetküzüp, «muhemmet yaqup bék özi toplighan dunyaning ondin birini, hetta yüzdin birini tartuq qildi. Uning alghan olja- ghenimetlirining nahayti köplikige terip we süpet ajizliq qilidu deydiken. Uning tashkentke hakim bolush tamasi bar iken. Eger uninggha tashkent yaki bashqa birer katta sheherni iltipat qilsila, u nahayiti téz pursette bu döletning ulini xarap hem weyran qilishqa eymenmey qedem qoyalaydu. Bundaq gherez uning qiyapet eserliridin ap- ashkare körünüp turuptu» dep keyni- keynidin bir- birlep erz tutti. Bularning gheywet shikayiti xan hezretke tesir qilip, «yaqup békni tutup, uning hemme nersisini yighishturup kélp, padishahi asman pelek we ali mubarek döletxanigha (gheznige - t)yetküzülsun» dep yarliq chüshürup qiriq yasawulni yolgha saldi.

Biraq, yaqup bék xan hezretning aldidiki xas mehremliridin «insan éhsanning quli» digendek abdulla yüz béshi qatarliq bir qanche mehremge köp in'am we éhsanlarni qilip, ularning meylini tartip, ixlasini baghlap yéqin qilip, «eger xan hezretning aldida herqandaq yaxshi we yaman gep- sözler bolsa manga xewer qilinglar» dep tapshurghan idi. Uninggha qattiq ixlas baghlighan abdulla yüz béshi bashliq bu mehrem namehremler wedisige wapa qilinglar digen temsilge asasen, öz wedisi boyiche bu pitne xewerni muhemmet yaqup békke yetküzdi. Muhemmet yaqup bék bu xewerni anglap, «darseltenet qoqenddin méhman kélidu. Aldigha bérip, uchrighan yerde toxtitip ziyapet bérip, manga uchur béringlar, özem aldigha chiqip bashlap kélimen» dep yasawaullirini yolgha sélip, üch menzilgiche bolghan yerge adem teyinlep ewetti. Barghan mulazimlar yasawullar bilen körüshüp, uchurini bergendin kéyin, yaqup bék yene qalghan emira yigitlirini bu yasawullargha bérip turunglar, men yérim kéchide atlinip arqanglarin barimen dep sheherni xali qilip, kona xizmetchisi alash biyini hemra qilip, pul- neqdinlerni yekdanlargha qachilap, kéche bilen yolgha chiqip, buxara shéripige rawan boldi. Xan hezret ewetken yasawullar yaqup bék chqxmaptu, nime hadise bolghandur dep sheherge kelse, uningdin eser- nishanmu yoq. Yasawullar xan hezretning gheziwidin qorqup, yaqup békni qoghlap sir deryasining boyida keynidin yetti. Yaqup bék bir neche öshkini tulumdek qilip soyup teyyarlighan iken. U bu tulumlarni püdek ichige yel toshquzup, aghizini mehkem qilip étip, üstige chiqip, atlirini üzdurup, xeterlik deryadin xetersiz ötüp kétiptu. Yasawullar bolsa deryadin ötelmey, na'ilaj keynidin qarap yénip keptu. Yaqup bék tinch- aman buxara shéripige bériptu.

Bu chaghda melle xanmu [171] qoqenddin buxaragha barghan bolup, zaman hadisliri we dewran bala- qazaliridin qutulup, buxara emirining himayisige kirgen idi. Bir nechche kün tinch- aman mehelle xan bilen buxarada turdi. Uzun ötmey yene melle xan bilen dar seltenet qoqendge keldi. Bu adalet nishanliq zamanda, xudayar xanning dölet aptiwi kün pétish terepke qedem qoyup, melle xanning ay nuri künchiqish tereptin körünüp, jahan yüzini nurlandurushqa bashlidi. Bu künlerde yaqup bék xojend hakimliqigha muyesser boldi. U bu jaygha nahayti xatirjemlik bilen hökümranliq qilip turghan künlerde, uning reqipliri yene melle xan'gha gep yetküzüp maqul qildi. Xan hezret yaqup békni élip kélip siyasette olturghuzushni niyet qilip adem buyrudi. Emma segek, bextlik, yoli döletlik yaqup bék buningdin aldin xewer tépip, mezkür ademlerning sheherge kirishi bilenla, arqa ishik bilen qéchip chiqip, deryadin bixeter ötüp, yene buxara shéripke ketti. Chünki ishlargha pishqan we dewr sinaqliridin ötkep yaqup bék bolsa, zaman tejiribiliridin hemme waqit xewerdar idi. Bu cha ghda xojend shehirining bir tertipi deryagha tutashqan bolup, sheherning ichki qel'esi derya léwidiki igiz bir jaygha orunlashqan idi. U yene buxara tereptiki yollargha at we adem qoyup baqturup qoyghan idi. Shunglashqa, u bu demlep sowutqan teyyar atlargha minip, meqset qilin'ghan buxara terepke rawan boldi. Kelgen ademler meyüslük bilen ümit üzüp, meqsidige yételmey, darseltenet qoqendge yénip kélip, ötken ehwalni xan hezretke bir- birlep melum qildi. Xan hezretning ghezep otliri chaqnap, nahayti achchiq bilen buxara emirige xet yézip, «yaqup bék digen bir piskentlik guna ötküzüp, buxara shéripige qéchiptu. Buning yaman we bedniyetligi hemme wilayetke meshhur. Uni hepsige élishqa perman bergeyla, bundaq qilish öz döletlirigimu yaxshi» didi. Buxara emiri xetni körüp, yaqup békni zindan'gha tashlashqa perman berdi.

Yaqup békning bu qétimqi buxara sepiride alash biy, muhemmet babalarmu bille iken. Yaqup bék zindan'gha chüshkendin kéyin, ular buninggha ash- uzuq toshup bérip, nernechche waqit uning ehwalidin xewer éliptu we zindanbanlargha tilla- tengge bérip dostluq ornitiptu. Shundaq qilip, yette, sekkiz ay ötkendin kéyin, buxara emiri shehiri sebizge leshker tartip baridighan bolup, zindandiki gunahkarlargha epu qelmini sürüp, ularni nusret eserlik qoshunlar bilen bille élip bérishni qarar qilip békitiptu. Bu chaghda buxara emirning ilgiri yaqup bék bilen dostane ötken bir qanche yéqini yaqup békning teripini élip, uning yaxshi süpetliri we kargha yaraydighanlighini emirge melum qiliptu. Bu emirge maqul chüshüp, uni orda- bargahigha aldurup, turqidin qabiliyetlik ikenligini chaghlap, pansed derijiside at , yaraq we bayraq bérip, xizmetke teyinleptu. Yaqup bék bolsa, urush- jenglerde merdanet baturlardek nurghun xizmet körsitiptu. Buninggha hemme adem xosh bolup aprin oquptu. Yaqup békmu qedir- qimmiti örlep, xatirjem boluptu. Lékin bu künlerde, melle xan ornidin chüshüp, xudayarxan ikkinchi qétim qoqend paytexti dar seltenetige chiqqan bir waqti idi. Biraq, yurtni bashqurush hoquqi alim qul qirghizning qolidi idi. Yaqup bék waqitni ghenimet bilip, semerqentke bérip, mazar- mashayixlarni ziyaret qilsam, xetmen qur'an qildurup, ajizlargha öz layighida nezir- sediqe bérp, xan hezretlirige bolghan du'asini élip kelsem dep buxara xan hezretliridin ruxset sorap semetqentke keldi. Bu jaida ikki- üch kün turup, atlirini dem aldurup, bir kéchide qachti we ferghane wilayitige kélip molla alim qoligha chüshti.

Elqisse, bu künlerde kuchar shehri buzlup, rashidin xojamning xanliq textide olturghanlighini her qaysi sheherning chong- kichiklirige anglan'ghan we kashigherde sidiq bék digen qipchaq bash kötürüp, jem'iyet peyda qilip, xitaylarni öltürüp we sheherge qamap, kashigherge ige bolup, qoqend dar seltentige «töremlerdin birsini tileymen, bu yerge kélip du'a qilip berse, menki keminliri kashigherni qoqend dar seltenetige ita'et we n'am qildusam» digen mezmunda erz ewetti.

Molla alim qul bu erzining mezmunidin waqip bolup, büzrük xan töremni qeshqerge buyrudi. Uninggha hemdem batur béshi, turap xojam yasawul béshi, abudlla yüz béshi, ghazi büz béshi qatarliq yüzdek ademni qoshti. Bular osh digen jaygha kelgende eziz jalat, yaqup kanay bashliq yene yüzdek adem qoshuldi.

Bu arida molla alim qulgha buxara emirdin yarliq keldi. Yarliqta «piskentlik yaqup bék birsi melle xan'gha bash egmey, bu jaygha qéchip kelgen iken. Uni bir qanche waqit hepiside tuttum we yene musapir iken dep merhemet shepqet qilip, öz yénigha yéqin jaydin orun berdim. Lékin, u mangimu hiyle ishlitip qéchip kétiptu. Shunglashqa, u barghan haman dem qilichining tighidin ötküzgeyla mubada yarliqni kéchiktürsile yaki ijra qilmisila, buxara emirini özining nusret qiyapetlik eskerliri bilen ferghane wilayitining üstide körgeyla. Eger ajiz bichariler atlarning ayighida qalidighan bolsa, buning wabali silining gedenliride bolsun, wessalam» dep yézilghan iken. Bu tehdit yarlighi kelgendin kéyin molla alim qol heyran bolup, bir kéchide yaqup békni aldigha élip kélip, buxara emiridin kelgen yarliqni körsett we «emdi ferghane wilayitide turushliri munasip emes, büzrük xan törini kashigherge mangdurdum. Lékin u xoja yurdashliq rewishi we eskerlik ishliridin xewersiz bir biperwa adem. Sile nahayti chapsan méngip büzrük xan törining arqisidin yetsile, men silini uninggha qushbégi qilip teyinlidim» dep yolgha saldi. Uning qoligha mubarekname bérip, büzrük xan törigimu melum qildi. Yaqup bék büzrük xan töremge dawan üstide yétiship keldi. Xan törem uning bilen körüshüp, kelginige nahayti xoshal bolup iptixar bilip, hemme yigitlirini mezkür qushbégige tapshurdi. Netijide büzrük xan törem törilik mensiwide, qushbégi xizmetkarliq derijiside turup, menzilmu- menzil yürüp, kashigher tewesige yétip keldi. Bu tarix hijri bir ming ikki yüz seken birinchi yili (miladi 1864- 1864- yili – t) jeddi (oghlaq – t) pesi idi.

Bu chaghda, sidiq bék özi qilghan ishigha xapa we pushayman bolup, ilajisiz xan töremning aldigha kishi chiqardi. Keynidin na'ilaj özimi chiqti. Chong- kichik kashigher ehli top- top bolup töremning aldigha chiqip ziyaret qilip, shadi- xoramliq blen sheherge bashlap kirip, sidiq békning jay- makanigha chüshürdi. Del mushu chaghda, kashigher ehlining ichidiki töremge eqide- ixlas qilidighan bir ademning nahayti yuqiri awaz bilen «xojamlar keldi, qipchaqlarni urup heydep chiqirish kérek» digen ün- sadasi anglandi. Kashigher alamanchiliri qirghiz- qipchaqlarni tayaq, chomaq bilen urushqa bashlidi. Shiddetlik tayaq zerbisidin qirghiz- qipchaqlar qéchishqa bashlidi. Bu chaghda sidiq békmu turalmay özini chetke élip, öz yurti bolghan parashqa bardi. Bu yerde yene alte- yette ming ademni toplap, urushqa teyyar qilip, sheherni qamal qildi. Büzrük xan törem bilen qushbégimu'özining yigitlirini élip, sheherdiki nurghun bashbashtaq ademlerni toplap urushqa kirishti. Bu chaghda, sidiq békke oq tégip yiqildi. Leshkerliri parankende boldi. Töremler olja we ghenimetke ige bolup, ghelbe bilen öz texti bergaghigha qaytip aram aldi we yek- düshmenlerdin xatirjem boldi.

Bu chaghda qushbégi herqandaq ishni töremdn bijawap qilmayti. Chong ordini töremge barigah we aramgah qilip teyinlep berdi. Törem bolsa kéche- kündüz neghme- nawa oynap, shadi- xoramliq, oyun- külke, hay- huyliri bilen bighem- xatirjem bolup, yaki yurtdarliq ishi yaki dadxwa- eskerlerning hal- ehwalini sorash we yaki birer ishqa tedbir yaki meslihet qilip bir terep qilish qatarliq ishlarni zadila özining dil eyneklirige chüshürmidi. Lékin qush bégi kucharliq ömer hakim bék digenning medirisini özige miskin makan qilip, tinmay we harmay yigit teyyarlash teredutliri, qoral- yaraq raslash heriketliri bilen meshghul bolup, tüzükkine aram alalmidi yaki yimek- ichmek we yaki uyqu bilen perwasi bolmidi. Sidiq békning gheznisi we yurtlardin élin'ghan ghelle- paraqni yigitlerge serp qildi. U bu jaylarda yerlik we qusapir baylardin xalighanche pul, kümüsh qerz we i'ane toplap, yigit teyyarlashtin bashqa meqset we hewesni zadila oylap qoymidi. Shu künlerning ichide niyaz ishka'i bék birqanche yarkent kattisining ghayibane namini yézip, yarkenttin qushbégige xet ewetip, yarknetke teklip qilghan idi. U xette «xojalar, tungganilar we hezretler ottursida jidel we talash- tartishlar peyda bolup, yarkent shehiri bikar qaldi. Töt- besh yüz adem bilen kelsile bu yerni teserruf qilghili bolidu» dep yazghan idi. Qushbégi nahayti chong ümit bilen düshmenni sel chaghlap, yarkentke barghan chaghda, hamidin xojam bilen tungganilar bir ittipaq bolup, urush- jengge kirishti. Qushbégi barawerlik qilalmay, chédir- barigahlirini tashlap, öz jénini jaylap, yaydaq atqa aran uliship, kashigherge qachti. Hemme tawabi'at we te'elluqatliri hamidin töre qoligha chüshti. Bu weqe awalqi dastanda zikri qilin'ghan idi. Ilgiri hamiddin törem niyaz ishka'i békning mekkar hem wapasizlighini bilip, u salamgha kelgende tutup baghlap, yalingach qilip, térekke ésip qoyghan chaghda, dadisi xétip xojam buningdin xewer tépip ajiritip alghan idi. Niyaz ishka'i bék del mushu achchighida qushbégige xet ewetken iken. Qushbégi qachqan chaghda, xijalet bolup, keynidin bérip köp özre- xaliqlarni qoyup yene yarkentke qéchip keldi. Buningdin xojamlar xewersiz qaldi.

Bu künlerde, qushbégi eziz bék jallatni yéngi hisar muhasirsige teynligen idi. Uningdin «sheherning pethi yéqinlashti. Törem bashliq birer ulugh qedem teshrip keltürse, biz janaplarning qedem- teshrip qilishigha qarap qalduq» dep erz yazdi. Büzrük xan töremler bu xush xewerni anglighan haman heshemet ntizam bilen yéngi hisargha atlandi. Ezir bék jallat lexmilerni kolitip, dorilarni qoyup teyyarlap qoyghan iken. Töremler barghan haman dorigha ot tutashturdi. Sépil poteyliri bilen hawagha kötürüldi. Nusret nemune qoshunlar tézlik bilen sheherge yügürüp kirgiche, dorining küchi bilen hawagha kötürülgen topa- tupraqlar qaytip chüshüp, sheherdiki musulman, tunggani we xitaylardin mingdek kishini nabut qildi. Bir munchisini tupraq ichidin tartip chiqardi. Shundaq qilp sheher pethi boldi. Düshmenlerning köp qisimi halak boldi. Bir qisimi musulman boldi. Dostlar shadi- xoram boldi. Düshmenler ghem- endishige chüshti. Qoshunlar nurghan olja- ghenimetke ige boldi. Büzrük xan törem bu urushning pelekeke yetken bext xoshalliqini molla alim qulning mubaret qulaqlirigha yetküzüshni lazim dep tapti we toqquz toqqu xitay zembirekliri, bir toqqutz pakiz, diligha muwapiq machin yigitliri, bir toqquq qazaq we qalmaq éti, bir qanche toqquz béjin yambu, kümüshliri, toqquq toqquz janan chine, xese, tawar- durdun qatarliq kem uchraydighan yéngi mallar we köngülge yaqidighan xush puraq chay qatarliq nurghun sogha- salamlarni raslap, qoqend dar seltenetige özining ishenchilik xizmetchiliri bilen yolgha saldi. Bu xizmetchler xop waqit we yaxshii sa'ette qoqendge yétip bérip, molla alim qulgha körünüsh pursitige ige boldi. Molla alim bolsa bu sogha- slamlarni körüp nahayti xursen bolup , barghan xizmetchilerge ton- kéchek, xejleydighan tilla, qoral- yaraq éhsan we in'am qilip, büzrük xan töremni xan kötirip, nahayti qimmet baha tashlar bilen bézelgen altun taj, hemme ige jabduqliri tamamen altundin yérim chembirek qilip bézep neqishlen'gen at, ikki neper küchlük we awazi yaxshi shatir, toqquz toqquz nimche ton, xese, iger jabduqlirigha altun hel bérilgen toqquz at we bir toqquz miltiq qatarliq sogha- salamlarni ewetip mubareklep, heddidin ziyade merhemet iltipatlarni qilip, nahayti zor méhribanliq qildi. Bu xizmetchiler sherepliq waqit we güzel sa'ette yétip kélip, büzrük xan törem bilen körüshti, törem shahliq tajisini mubarek béshigha qoydi. Atqa minip, qoral- yaraqlarni qolgha aldi. Hemme chong- kichikler mubarekbadliq sadasini we xushluq awazini bu kök renglik pelektin ötküzdi. Sultan, padishlarning qa'ide- oslubliri boyiche padishaliq textige orunlashturdi. U atushluq mehmut xanni shaghawul qilip teynlidi we bashqa hüdeychi, perwanichi, ishik aghisi qatarliq mensepdarlarni belgilidi. Ilahim uning aptap döletliri sayisini üstün qilghaysen – amin!


*****
2




Zefer atisi janabi se'id büzrük xan töremning hökümranlighi we kucharliq xojamlargha qlghan istlasi, ferghane wilayitidin qéchip kelgen kattilarning Ehwali, muhemmet yaqup bék qushbégining maqaliliri, qipchaq Buzghunchilirining weqeliri bayani



Batur xisletlik dostlar, yéqin muhemmetlik söhbetdashlarning uchuq könglige melum we yéqin bolghayki, bundaq qisse we epsanilerge qarighanda, ulugh peyghember we se'id ehwali büzrük xan törem bolsa jahan'gir xan törem bolsa salih xan töremning oghli, bu bolsa burhanidin xan xojam padishaning oghli, bu exmet xan töremning oghli, bu bolsa seyid apaq xojamning oghli idi. Büzrük xan törem text seltenetide olturup, keshigher, yéngi hsar tewesige munasip ademlerni teyinlep, her qaysisigha öz layighida ton- kécheklerni bérip, shahaniliq merhemet we padishaliq inayetlirini qilip xatirjem boldi. Qalaymiqan we biseremjan künler ötüp, intizam ornitildi.

Yaqup bék qushbégi bolsa leshker teyyarlashning heriket we tereddutlirige chüshti we janabi töremge erz sunup. «Yurt- puqraliridin nerse élip yigit teyyarlisaq» didi. Janabi törem puqralargha zulum bularmikin dep anche maqul tutmidi. Qushbégi xapa bolup, her kündiki wezipe salamgha kelmey, belki kétimen dep, sermen digen jaygha chiqqanda, törem kishi ewetip, iltija bilen yandurup keldi. Bu chaghda, kashigher tewesidiki mughal térimliq munerrep shabék, ghazi panset , ezzi bék jallat, molla ibrahim qatarliqlar erz qilip, «qushbégining niyiti bashqiche, dölet alilirini depsende qilip, özi musteqil hökümran bolush teqezzasida heriket qilip, dimighini buzup turuptu. Eger .Jahanshumul höküm yarliqliri biz keminilirining qoligha chüshse, qushbégining béshini kélip kélip, astane pelek ali bargahlirining aldigha tashlisaq» didi. Büzürük xan törem méhriwan bolup, «sewri qilinglar, bizning otturmizda ehdi- eymanlar we ant- qesemler bar» dep, maqul tutmidi. Lékin bir mehrem bu sirdin waqip bolup, bexti oyghaq qushbégige xewer yetküzüp, uni gheplettin oyghatti. Qushbégi waqitni ghenimet bilip, mezkür pitne- pasatchilarni tutup siyasettin ötküzmekchi bolghanda, katta xan törem bashliq kattilar arigha chüshüp, bularning guna qilmishlirini tilep, «herqandaq qilsilimu bularning ornigha bizni qilsila» dep turghanda, qushbégi ularni ilajisisz epu qilip, hepsige buyrudi. Ular öz gunalirigha towa- pushayman qilghandin kéyin, yene merhemetke érishti. Belki otturda yenila ziddiyet peyda boldi. Muqerrep bék bu ehwalni chüshinip, öz yurtigha qaytip, bir mingdin artuq ademni toplap, urushqa teyyarlandi. Büzrük xan törem, qushbégi qatarliqlar uning üstige leshker tartip, talan- taraj qilip yandi. Muqerre bék barawerlik qilalmay, kuchar xojilirining himayisige kirdi. Bu xojamlar bolsa muqerrep békni özige yéqin hisaplidi. Ularning qushbégi bilen urushush muddi'asi yéngiwashtin oyghandi. Ene shundaq halette kuchar xojiliri nurghun parakende leshker bilen xan ériqqa keldi. Bu weqe awalqi dastanda yézilghan idi. Yene tekrarlansa oqughuchigha malaliq yétip qalidu.

Lékin qush bégi xojamlarning kelgenligini anglap we leshkerlirining köpligini bilip, alla dergahigha iltija qilip, yalwurup munajet qilip, hajetliridin chiqishni telep qilip, «ey alem sirini we mexpiyetliklirini bilgüchi alla! bu keminening dilidiki yushurun sirlar séning dergahingda roshen we ashkaridur. Eger heq xojalar teripide bolsa, ulargha pethi nusret ata qilghaysen we eger heq bendeng teripide bolsa zimin yüzidiki barliq bexti qutup yultuzidek ewliya ezemler, ulugh perishtiler hetta insi jin we diwe perizatlarni manga yar- medet we yölekchi qilghaysen» dep subhan alla ta'alladin nusret we zeper ümit qilip, eskerlirini teyyarlap, büzrük xan töremni bash qilip, jengge yolgha chiqti. Lékin uning eskeliri ikki minggha yetmeyti. Bu sa'adet we intizarliq zamanda, gulap hakimi hemraxan dige ikki yüz ellik neper teyyar adimi bilen yardemge keldi. Bularning kélishi mubarek balining aldi dep hisaplidi. Xojamlarning leshkerliri bolsa intayin köp idi. Ikki terepning leshkerliri jengge kirishti. Birqanche batur we qeyser yürekler otturgha at sélip kélip, urushqa kirishti. Nurghun adem nabut boldi. Kuchar leshkerliri birqanche qétim ghelbe qilip, qushbégining leshkerlirini arqigha yandurdi. Axiri abdulla panset we ghazi pansetler xojalar sépining bir terpini buzdi. Bu chaghda qushbégining yotisigha oq tégip toxtap qaldi. U nahayti bihuzur bolup, abdulla pansetke «manga oq tegdi. Atqa olturalmatdighan haletke yettim» dep emdila éghiz échishi bilen, mezkür panset «ey namert! mushundaq chaghdimu bundaq gepni qilamdiken. Bizler kim üchün jan bérip we jan élip turuptimiz? Qandaq padisha ulughlar bundaq jeng meydanigha hazir bolghan? Her nime bolsangmu at chüshimen dimigin» dep bir tereptin ichi aghirip, yene bir terepin döletxaliq yolini qilip, qattiq sözler bilen deshnam bérip, yene jengge kirip ketti. Ene shundanq peytte urushning ghelbe shamili qushbégi qushunliri terepke yüzlendi. Kuchar leshkerliri arqigha yénip qachti. Bular ikki tash yaki üch tash miqdari keynidin qoghlap bérip, olja- esirlerni élip yandi.



Qit'e:



Ger gada we shahqa kelse qazadin chare yoq,

Tartmay bolmas ilaj defighe aning chare yoql

Sextilighini ehli dunyagha muqerrer qildiler,

Bashqa kélse bina gahi sebir qilmay chare yoq.



Nezim:



Lekeri ferakendedin ish kelmey,

Ikki yüz medane jengchi yaxshiraq yüz mingdin.



Lékin bu chaghda on ming tunggani tayipiliri bar idi. Bularning hemmisi top, zembireklerge ot bérip, ta namazshamghiche ornidin zadila yötkelmidi. Bu chaghda ikki terep elchiliship, ehdi- feymanlarni qiliship, sülhi shertnamiler bilen yarashti. Qushbégining ularni kashigher dar seltenetige élip mangdi we top, zembirek, qoral- yaraq, altun- kömüsh, oq- doraq qatarlq olja- ghenimetlerge ige boldi. Bu weqe tarix hijri bir ming ikki yüz seksen ikkinchi yili jamadil axirining yigirime ikkinchi küni (miladi 1865- yili 11- ayning 12- küni – t) yüz bergen idi.

Qushbégi qeshqerge qaytqandin kéyin, zaman sinaqliridin ötken tejiribilik jarahetlerni hazirlap, ustura bilen yotisini yérip oqni aldi. Riwayetlerge qarighanda, jarahetchi bedölaet alilirining yoltisini tigh bilen yérip oqni éliwatqan chaghda, u bir mirzini aldigha élip kélip, inayetnamiler yézishqa söz sözlep turuptu. Mirza bolsa uning sözini pütüp turuptu. Bu chaghda uning yaki reng- chiriyi özgermeptu we buninggha perwa qilmaptu. Yaki buyruq- permanliridin azmaptu. Dimek, qushbégining gheyret we jür'etlirini buningdin qiyas qilip bilgeysizler.

Büzrük xan törem, qushbégiler ghelbe bilen darseltenet kashigherge barghandin kéyin, mulayim söz we shirin tillar bilen tungganilargha nurghun in'am- éhsanlarni qilip, ularni özige qaritip, qolidiki qoral- yaraqlirini jeng jidelsiz qoligha élip, wedilerni bérip, ularning könglini tinchlandurup, qorqunchin xalas qildi. Lékin, bu chaghda xitaylar shehiri téxi élinmighan idi. Xitaylarning bolsa ash- uzuqliri tügep, achliq derdidin qéridin qérilirini we kichik narside baliliridin it, müshüklirigiche öltürüp yep tügitip, goya her biri xuddi bir panustek bolup, öz jénigha razi bolup, derwazini échip chiqip, xuddi shahadet éytqandek aghizida bir nimilerni dep turdi. Deslepki muhasirdin bu demgiche toluq on üch ay ötken idi. Bu padishahi bextiyar we sa'adet esar büzrük xan törem barliq xitaylargha rehmi- shepqetlerni qilip, ularni iman shéripige dalalet qildi. Hemmisila shahadet éytip busulman boldi. Ularning her birige tégishlik in'am- éhsanlarni qilip orunlashturdi we xudaloye digen bashlighini yene chong qilip, bularni xadaloyege tapshurdi. Xudaloye digenning xuddi yekke ünchidek, göher qiyapetlik, perde nomusluq güzel bir qizi bar idi. Uni öz eqidisige élip, nika rishtisige aldi. Nahayti zor merhemet we iltipatlar bilen ularning hemmisini memnun qilip orunlashturdi.

Eqisse, kashigher shehiri pethi bolup téxi hepte ötmigen idi. Tashkentning ming ürük digen jayida molla alim qul orosiye bilen bolghan urushta oq tégip, shahadetlik sherwitini ichti. Uning hemme nusret alamet eskerliri xudayarxanning aldigha bérishqa jür'et qilalmay, tézla parchilinip, her tayipe her terepke yüzlendi. Chünki, bular molla alim qulning ina'am- éhsanlirigha meghrurlinip we aldinip, arqisigha kirip ketken idi. Bularning bir qanche kattisi jan saqlashning hehimisi we qayghusida kashigherge qarap rawan boldi. Bu weqe büzrük xan törem kashigherge kélip yette aydin kéyin yüz bergen idi. Kelgenlerning ichide katta xan törem, kichik xan töre, weli xan törem, isra'il xan törem, muhemmet rihim xan törem , hékim xan törem, mirza muhemmet qushbégi, muhemet nezerbék, qadir quli bé k, xudayquli bék, ömer qul bahadur béshi, mir baba dadxwa, turdi qul dadxwa, baqi bék , bék muhemmet qurchi, tash dadxwa, peyzulla dadxwa, tashbay dadxwa, awghan jamidar dadxwa we xeyir muhemmet topchi, dar boxche berdar qatarliq bir qanche zaman ishliridin tejiribilik baturlar we bala- chaqiliri bolup, yette mingdin köprek batur we teyyar ademning kashigherge kelgenligi xewiri anglandi. Büzrük xan törem, qushbégiler anglap, ikki pansetni yigitliri bilen aldigha chiqardi we bulargha «eger ular ita'et we fermandar bolup kelgen bolsa, bizge uchurini bérip, yol bashlap kélinglar, mubada bashqa gherez muddi'arliri bolsa, qarawuldin bu terepke ötküzmey, birge xewer bérip, tosap urushunglar, üstünglerge bérip, yar- medet bérimiz» dep buyruq bérip yolgha saldi. Mezkür pansetler ular bilen qizil supining léwide uchrashti. Katta xan törem, mirza exet qushbégiler pansetler bilen körüshüp, «yurtimizni orusiye bésiwaldi, biz janni muhapizet qilish üchün herqanche bolsimu hemidiyarliq ri'aye shepqiti bar. Uning üstige islam échiptu. Eger xizmetke salsa beqeder ehwal xizmet qilarmiz. Eger xizmetke salmisa, bir nime qilip kün alarmiz dep bashpanaqap kelduq» dep qattiq qesem- shertlerni tekitlep qarap turdi. Pansetler buni anglap, büzrük xan töremlerge uchurini bérip, bashlap kélip uchrashturdi. Otturda bashqidin ehdi- peymanlar we anit- qesemler ada qilin'ghandin kéyin, xan törem ularning hemmisige öz layighida ton- kéchek kiydürüp, jay- makan teyinlep orunlashturdi.

Lékin, welixan törem kashigher shehirige kirishi bilenla, hich tartinmastin «zamanning zamani welixan töremning zamani» dep kochilarda jar sélip, naghra, kanaylarni shadiyanige soqti. Qushbégi bu ehwaldin xewer tépip, ikki pansetni destesi yardemchiliri bilen buyrup, welixan töremni bagahigha élip kélip, ghezep bilen qattiq eyiplep, «bizler bu yerde xitay shehirini alalamay bir munche japa- musheqqetni chékip, her nime ishlarni qilip yürüptimiz. Siz bolsingiz besh, ondek bashbashtaq ademni tépip, özingizge bu yurtlargha igidarchiliq ishtiyaqini qilip yürisiz, ilgiri kélip kashigherni alalmay musulmanlarni öltürüp, ularning jesetliridin kala munarlarni yasap, köp naheq qanlarni töküp, nechche ming ademning xunigha zamin bolup qéchip kettingiz. Emdi biz bu xitaylar bilen urushup, japa- musheqetlerni tartip turghan waqtimizda, sen nime adem diyishke aghizingiz barmay, sheherni özingizning qilghili qest qilisiz» dep qattiq sözlerni qilip, ghezep ateshliri örlep, xenjirini sughurup élip chapqili temshelgende, katta xan törem bashliq chonglar arigha chüshüp, uning qolini tutuwélip, gunasini tilep aldi. Lékin, ikki naghirchisi üch adimini dargha ésip öltürdi. Welixan töremni yéngi hisargha ewetti. Uning nime bolghanlighini hich kishi körmidi hem bilmidi.

Gepning halsili shuki, kucharliq xojamlar xan ériqtiki jengde shikest yep qachti. Yarkent qushbégining changgiligha chüshti. Yarkenttiki xojamlarmu endishe qilip qorqup, bu jayni qushbégige qoshup bérip yan'ghan idi. Bu sa'adet yar we dölet asarning döltide mulahize qilip tamasha qilmaq lazimki, u bir tal oq bilen ikki kiyikni atti. Bir hujum bilen ikki sheherge ige boldi. Qushbégi yarkentning bosh qalghanlighini bilip, büzrük xan törem bashliq kattilarni hemra qilip yarkentke bérip, bu jayni resmi özini musteqil hökümranlighi da'irisge aldi. Lékin, yarkenttiki tungganilar ita'et qilmay, shehirini mehkem saqlap derwazini achmidi.

Törem bashliq hemme qoshunlar yarkenttiki tungganilar shehirini muhasire qilip turghan bu künlerning ichide bék muhemmet qurchi bir qanche buzghunchi qipchaq ehli bilen ittpaq tüzüp, toghra ittipaq yoldin chiqip, sheytan süpetlik pitne- pasatlarning ishigini échip, büzrük xan töremni toghra yoldin azdurup, qoral- yaraqsiz élip qéchip, kashigherge apirip, yéngi sheherge élip kirip qarishliq we urush dumbighini soqushqa bashlidi. Qushbégi bu pitne xewirini anglap, katta xan törem bilen jamidar dadxuani bir qanche yigit bilen kashigherge mangdurdi. Bular kélip büzrük xan töremning qaysi jayda ikenligini éniqlap elchi kirgüzdi. Elchilik muweppeqeyetliridin esermu bolmidi. Shunglashqa, ikki terep jengge teyyarlandi. Arida yene on kün ötmeyla, qushbégi kichik xan töremni yarkentte qaldurup kashigherge keldi. Arida her küni digüdek jeng- jideller yüz bérip, nurghun adem ziyan boldi. Bu künlerde yaratquchi sübhan allaning muqeddes drgahidin chüshken delwe peslidiki qish- ziministan hawasi we dehshetlik qar- shiwirghan soghaqliri dost bilen düshmen'ge barawer tesr qilatti. Shundaq qilip, atmish kün ötti. Axiri uzaq tedbirlik, nazuk temkinlik we qattiq döletlik qushbégi ghazi ataliq özining kattiliridin birini chiqirip sülhi yoli blen bu palakettin qutquzushni oylidi we pitne- pasatchi bék muhemmet qurchning aldigha elchi kirgüzdi. Mezkür elchi meqset meqset- muddi'asini sözligendin kéyin, qurchi «emdi bizning arimizdin ittipaqliq kötirildi. Emdi ikkinchilep muresse qilip yalghan dost bolushning éhtimali yoq. Yaxshi meslihet shuki, qushbégi jawap bérip bizge ziyan- zexmet qilmisa, biz barliq qipchaqlar bala- chaqilirimizni élip yurtimizgha chiqip ketsek» dep jawap qayturdi. Elchi qurchining jawabini bir- birlep qushbégige melum qildi. Qushbégimu maqul bolup jawap berdi. Qipchaq gorohi özlirini jabdup, ikki yüzdek kattiliri derwazidin chiqishi bilan, qushbégi derwazini mehkem étip qalghanlirini chiqarmidi. Chiqqanliri chiqip ketti. Qalghanliri sheherde qaldi. Quchi bashliq yolgha chiqqanlarning xotun- baliliri qushbégining qoligha chüshti. Ularning bezilirini tigh siyasettin ötküzdi. Bezilirini nezerbent qildi. Pitne- pasatlar bir terep bolup, yurtqa tinchliq hasil boldi.

Lékin, büzrük xan törem xijaletchiliktin béshini üstün alalmidi. Shundaq halette qushbégi uning yigit, mehremlirige in'am ishiklirini échip, ulargha ton- kécheklerni yapti. Tilla- tenggilerni chacht. Hemme qoshun yigitliri qushbégige ulashti. Xuddi «insan éhsanning qulidur» digendek, ularning hemmisila qushbégining keynige egeshti. Büzrük xan töremning alte yüzche xas yigitliri bar idi. Bularmu in'am- éhsanlarni körüp qushbégi terepke ötti. Törem peqet ellikche yigiti bilenla qaldi. Axiri qushbégi töremni besh neper yigiti bilen yéngisargha ewetti we bu besh nepet yigittinmu ayrip tenha tutup, öz yigitliri we xizmetchilirini töremning xizmitige qoyup, uni nezerbent ornida muhapizet qildi.

Bu chaghda bék muhemmet qurchi qoqendge barghandin kéyin, ali muqamliq xudayarxan aliliri xewerdar bolup «sen qipchaqlar bu sheherlerni biseremxan qilip uruslargha berding, andin kashigherge qéchip bérip kashighernimu seremjan qilding» dep ghezep ateshliri örlep, qurchi bashliq qipchaqlarni dem tighidin ötküzüp, burunqi pana yoligha qedem qoyup, ketse kelmes bolup ketken karwanlarning arqisidin nahayti téz yolgha saldi . Shuningdin kéyin, qipchaqlar kashigherdin qéchip baralmidi. Mezkur qurchi bolsa qedimqi aba'i ejdatliridin tartip yurt sorap kelgen we deshti qipchaqlar ichide ulughluq bilen ötken göz oghli [172] baturning newriliridin idi. Ene shu kündin bashlap barliq qipchaqlar gedenlirini töwen qilip, boynini sunup, emir ita'et we permandarliqni özlirige lazim we rawa dep bildi. Bumu qushbégining dölet iqballirining örlishige sewep boldi.



Nezim:



Shahqa eger bolseler dölet bexti yar,

Bolur shalargha pethi nusret duchar.

*****


3




Yaratquchi sübihan alla igemning pezil inayiti bilen muhemet yaqup bék qushbégi ghazining texti seltenette olturghanlighi, muxapilar seremjani we qeshqerkeshlik qanun- tertipliri, marawéshi, yarkentning élinishi, xoja is'haq töreni Istila tapqini qatarliq weqlerning bayani







Eqidisi sadiq buraderler we muawpiq muhebbetlik dostlarning toghra sewiyilirige yétip uchuq- ashkare bolghayki, neqli hikaye we qisse- epsanilerge qarighanda, muhemmet yaqup bék ataliq barliq seremjan we bashbashtaqliqlarni özi közligen meqset we nishani boyiche tinjitip we intizamgha sélip, u méhriban hem qehri- ghezeplik ulugh allaning hemmige tégishlik lutpi inayetlirige pütünley tewekkül qilip, kashigher, yéngi hisar we uninggha qarashliq kent- ziminlargha özi musteqil we ixtiyaren hökümran boldi. Jay- jaylargha hakim, suyurghallarni teyinlidi. Dölet iqballiri boyiche barliq yigitlirige lutpi éhsanlarni qilip, köngli kötürlüp, xatirjem boldi. U jalaletlik xudaning pezil inayiti bilen yultuzliri yuruqluq burchida yandi. Shu chaghda uning köngül eynikige kéche- kündüz yigit raslash, serwaz teyyarlash, jeng qoral- yaraqlirini soqturushtin bashqa xiyal yaki ishtiyaq chüshmeyti.

Del mushu künlerde sherq tereptiki kuchar xojiliridin bolghan is'ha töre qiyamet esrlik leshkerliri bilen atlinip, yarkent shehirige kirip olturdi digen yaman xewer qushbégining mubarek qulaqlirigha anglan'ghili turdi. Bu yigit we serwazlirining sanini xetlep tizimgha aldi. Netijide on ikki ming atliq yigit we üch ming piyade serwaz depterge chüshti. Jamidar dadxuani üch ming serwaz emiri leshker qilip, top- zembirerk, tugh, elem, bayraq, daqa- dumbaq qatarliqlarni teqsim qilip, qol astigha sekkiz pansetni teyinlep, uni yarliq jahanname bilen ornini kötürdi; Yene mirza ehmet qoshbégini emiri leshker qilip, uni quyash nuridek yarliq bilen memnun we üstün qildi; Ömer qul batur béshini emri leshker qilip, sekkiz panset teyniilep, ming yigit, tugh, bayraq, elem bilen méhribanliq körsitip, uninggha mubarek yarliq boyiche alahide orun berdi; Abdulla pansetni emri leshker qilip, sekkiz panset bilen üch ming yigit ayrip, tugh, bayraq, elemlerni inayet qilip, uni alem ita'et yarlighi boyiche izzetlidi. Qushbégi janabi yigitni xas qaldurup ulargha katta tugh tapshurdi. Bu zaman intizamining hösni nishani bolghan mirza ehmet qushbégini chapawul qilip yigitliri bilen maralwéshini muhasire qilishqa chong yarliq chüshürdi. Qalghan emiri leshkerlerni qil quyruq qilip, keyni- keynidin mangdurup, eng axirida özi padishaliq debdebisi we seltenet daghdughusini namayish qilip, dölet erkanliri we burundin bille bolghan hökümranlarni bashlap ghelbe özenggisige ayaq qoydi we menzilmu- menzil yürüp maralwéshigha kélip chédir- bargahlirini tikti.

Maralwéshi shehiride tunggani we musolmanlar bolup, üch ming adem bar idi. Bu jaydki tungganilar kucharliq xojamlargha inawet we ita'et qilip, musulmanlar guruhidin orun élip, öz tirikchiligi bilen kün élip turghan iken. Bular qushbégi qoshunlirining kelgenligidin xewer tépip, derwazilarni mehkem étip, sépilning üstige chiqip jengge teyyarlandi. Adin ikki terep bir hepte jeng qilishqandin kéyin, qushbégining qoshunliri lexme kolap, dora qoyup, ot qoyup berdi. Bu sépilning bir teripini buzup asman qehrige köterdi. Andin leshkerler chapsan yügürüp sheherni pethi qildi. Ejel bilen wedileshkenler ketti. Ejel yetmigenler saq qaldi. Qushbégi saq qalghan tungganilar we musulmanlargha madaloye digeni bash qilip, hemme tungganilarni kashigherge yolgha saldi. Maralwéshini hékim xan töremge tapshurdi hemde mingbéshi baturni batur béshi qilip teyinlep, mubareklesh yüzisidin qoligha mubarekname tapshurdi. Bu weqe tarix hijri bir ming ikki yüz seksen üchünchi yili rebi'ol awlining ikkinchi küni (miladi 1866- yili 7- ayning 15- küni - t) yüz berdi.

Ey jan yarenler! bu padishaning shaxmatwazlighini shuningdin tamasha qilip bilinglarki, u bir at sekritish bilenla shahni mat qildi. Yeni u is'haq xojamni yarkentke bent qilip qoydi. Aqsu, kuchardin yarkentke yaki yarkenttin aqsu, kuchar teripige hichqandaq kishi baralmidi, hetta bu yoldin adem ötelmidi we her qaysi terepte kim qandaq bolghanlighinimu bilelmidi. Bexti teleylik bu jeng ayaqlashqandin kéyin, qushbégi ghazi nusret eserlik eskerlirini hemra qilip, yarkenttiki is'haq xojam bilen jeng qilishqa atlandi. Büzrük xan töremni nusret ülgülik qoshunliri bilen nezernet ornida hemra qilip, menzilmu- menzil yürüp yarkentke bérip, shöhret- tentene qilip ,kona sheher bilen yéngi sheherning aldidin qorqmay ötüp, heqiqiy muhemmedan digen bir ulugh mazarning aldida tüp- tür ketken bir parche keng we igiz meydan'gha chédir- bargah tikip orunlashti.

Bu chaghda, tungganilar yéngi sheherge hökümranliq qilatti. Is'haq xojam bolsa kona sheherge ayrim perman qilatti. Ataliq ghazimu bu jayda hökümranlighni jari qildi. Is'haq xojam yarkentke barghan chaghda, tungganilar kichik xan töremni yéngi sheherge élip kirip, derwazini mehkem solap, uni tashqirigha chiqarmidi. Rashidin xan xojam bu chaghda atliq ghazining maralwéshini alghanlighini anglap, hamiddin xojamgha bir ming leshker tapshurup, maralwéshigha mangdurghan idi. Hékim xan törem buningdin waqip bolup, charbagh aldigha chiqip urushti. Shundaq qilip, on nechche kün ötti. Bezide ghelbe qilip, bezide meghlup bolup turghan chaghda, axiri qudretlik ghupur allaning pezli inayiti bilen hékim xan törem ghelbe qilip, olja- ghenimetlerge ige boldi we bu iqbal xush xewirini nurghun sogha- salamlar bilen qoghup, ataliq ghazining pelekke oxshaydighan bargahigha esetti. Bu xewer sa'adetlik waqit we shereplik sa'adette yétip bérip, ataliq ghazining ulugh nezer we büyük nishanlirining aldidin ötti. Ataliq ghazi buninggha nahayti xursen we minetdarliq bildürüp, xewer yetküzgen xizmetchilerge ton- xejleydighan tilla, qoral- yaraq qatarliqlarni alahide in'am- éhsan qilip, hékim xan töremgimu xesse ton, at, tugh, bayraq, qoral- yaraq qatarliq nurghun sogha- salamlarni mukemmel teyyarlap ewetip, shahaniliq iltipat we padishaliq merhemetlerni qildi.

Bu chaghda, yarkent téxi qolgha kirmey, muhasirisi uzun'gha suzulghan idi. Tungganilar bolsa herqandaq chare bilenmu shert- sülhige mayil bolmidi. Chünki, bu tayipilerni sani yigirime besh mingdin artuq bolup, qoral- yaraqlirimu köp idi. Aqiwet tungganilar bilen is'haq xojam ittipaqliship, yette ming tunggani, ikki ming musulman we top- zembirek, jezayil, xoden, qellap qatarliq qoral- yaraqlar bilen bir kéchide mexpi chiqip kéchilik hujum qilishqa teyyarlandi. Bexti uchuq, döliti bille ataliq ghazi niyaz békning imlasi bilen buningdin xewerdar bolup, shu kéchisi qoshunlirini töt terepke parchilap, chédir- bargahliri we turar jaylirini xali qilip, alla dergahigha yalwurup turghan bir halette, tunggani guruhi xuddi chiketkidek ushtumtut yétip kélip chédir- bargahlargha her tereptin zembirek étip küch körsitip, andin at yügürtüp kélip qarisa, chédir- bargahalar xuddi diwe- jinlarning makanigha oxshap, uning ichide hichqandaq insan xili yaki adem guruhidin eser yoq iken. Bular ehwalni körüp sarasimige chüshüp heyran bolup turghan halette, xuddi asmandin kelgen bala- qazadek ushtumtut töt tereptin nusret bisharetlik qoshunlar yuqiri awaz bilen tegbir éytip, qiqas- süren sadasini asman- pelekke kötirip yétip kélip, shundaq chap- chap qildiki, gungganilarning jesetliri xuddi ulugh dixanlarning zira'etgahidiki önjilerdek yer yüzide top- top we döwe- döwe bolup yétip qaldi. Bularning qanliri bilen qara tupraqlarning yüzi xuddi desti dalada ösken lalizardek qizil gülistan'gha aylandi. Shundaq qilip bir kéche- kündüz, belki ikkinchi küni chashka waqtighiche urush qirghinchiliq otliri küyüp turdi. Netijide, nahayti az adem bu ushtumtut kelgen bala- qazadin qutulup, özini nijat shehiristanigha aldi. Bir munchisi olja- esirge chüshüp tigh siyaset we ghezep- qehriyettin ötti. Urush ghelbisi algha ilgirlewatqan bir peytte, atliq ghazi aliliri«ikki ming neper serwaz pida'ilar birla waqitta yalingach bolup sépilgha yügürüp chiqip, sheherni pethi qilip qirghinchiliq qilsun» yarliq qildi. Bu chaghda emri- leshkerler we katta emira'ilar arigha chüshüp, «merhemetpana serwazlar yügürüp bérip sheherni alghandin kéyin köp ademning qéni tökülermikin, shunglashqa aldi bilen elchi kirgüzüp körüsle, egar ular maqul bolmisa, andin sépilgha yügürüp sheherni alghili buliwéridu» dep erz melum qildi. Ataliq ghazi buninggha maqul bolup, abduxaliq nishanni elchi qilip, xojalar we tungganilargha kirgüzdi. Bu küni jüme idi. Shunglashqa ali permanda «bügün jüme namizighiche sülhi shertlirini özlirige lazim tutup, bizning nusret bisharetlik qoshunlarning mubaret bargahlirining aldigha chiqinglar, özliri we mal- janliri, te'elluq tawabi'atlirining amanliqigha képillik qilimiz, eger qarishliq qilip shertke könmisile, chong- kichik we yash narsidiler at ayaqlirida halaketke uchrap, talan- taraj we balayi- apetlerge duchar bolup, olja- esir bolghusidur- wessalam» dep yézilghan idi.

Xoja we tungganilar bu shertke könmeslikke chare tapalmay, barliq tawabi'atliri bilen bille ataliq ghazi gumani pelekning bargahigha kélishke mejbur boldi we shahane merhemet, padishahname iltipatlargha érishti. Top- zembirek, qoral- yaraq qatarliq padishaliq ishlirigha kéreklik nersilerni ali döletxana we ghezne imaretke tapshurdi. Ataliq ghazi is'haq xojam bilen yanmu- yan yéqin olturup, nurghun geplerni arigha sélip, dostaniliq qa'idilirini tüzüp, ashnadarchiliq yipini baghlap, uni qattiq qesem- shertler we ehdi képillik bilen mustehkemlep, izzet we hörmetlerni beja keltürüp, munasip kiyim- tonlarni yapti. Özi minidighan chong arghimaq atni barliq iger- tuqum we jabduqliri bilen merhemet qilip, öz qoli bilen atqa yölep mindürüp, kuchar terepke yolgha saldi. Qalghan eskerlergimu öz layighida ton- kéchek, xejleydighan tilla, uzuq- tülük, at- ulaqlarni bérip yolgha saldi. Tunggani tayiplirigimu köp shepqetlerni körsitip, hemmisini özige ita'etmen we fermanberdar qilip, bir qanchisini kashigherge ewetip madaloyege tapshurdi. Qalghanlirining gunalirigha epu qelimini sürüp kechürüm qildi. Yarkentning muhemmet yunusjan shaghawulgha tapshurup, uninggha memilketning hemme ishlirini musteqil bir terep qilidighan yuqiri orun berdi. Niyaz ishka'i békni shaghawulgha shaghawul qilip teyinlidi. Képek lawurni batur béshi, qazi ziya'iddin damollamni qazi kalan qilip alahide yarliq we mensurname berdi. Yurtqa tinchliq ornatti. Bu yerde bir neche kün turup bexti dölettin xursen we xoshal bolup, tarx hijri bir ming ikki yüz seksen üchinchi yili rebi'olsanining yigirime beshnin küni (1866- yili 9- ayning 6- küni - t) yeni qoy yili dar seltenet kashigherge qaytti


*****
 
4




Janabi bedölet ataliq ghazining xoten urushigha mangghini we hile- tedbirliri, haji padishaning quyash aptiwi pétip tamamen yoq bolushi, meqsettiki ahu kiyikning xoten ziminida jilwe qilishi we mehbubining Murad quchighida girelishishiqatarliq weqelerning bayani





Muwapiq rewish dostlar, sadaqetlik erbaplarning ayding köngüllirige yétip roshen we mu'eyyen bolghayki, shundaq neqli hikaye we qisse- epsanilierge qarighanda, padishadek bextlik zamandin tejiribe tapqan we madari pelekke yetken muhemmet yaqup bék ataliq ghazi yarkent urushini ayaqlashturup, kashigher dar seltenetige qaytip, adaletlik ishiklirini échip, jewri- zulum babini ayaqlashturup, puqraperwerlik tüzümlirini ornatti. Yurt yaxshliri we chongliri, belki amma- xaslirining dil uchar qushlirini in'am- éhsan dan- yimeklikliri bilen özige tartip, kiyik owlashqa bashlap, özini düshmen riqabetliridin aman saqlidi. Bazari mashayixlardiki erwahlarning rohigha xetme qur'an qildurup xeyri saxawet tilep, du'a we petihelerni ada qilip, dashqazanlargha öz qoli bilen ot qalap we su isitip, ajiz- bicharilerge kengri nezir, xeyri- sediqilerni bérip, hemme ademni shad- xoram we parawan qildi. Bularning hemmisi ataliq ghazining döletlirige bi ixtiyar qollirini kötürüp, du'a qilishqa meshghul boldi.

Bu chaghda ataliq ghazining yurtlarni kéngeytish hewesliri we memilket élish daghdughisi kündin- künige ulghiyip, uning xiyaligha mehkem yépishti. Bolupmu güzel xotenni boy sundurush muddi'asi uni bi'aram we biqarar qilishqa bashlidi. Lékin, xoten puqraliri haji padishagha nahayti qattiq ixlas eqide qilatti. Yette yashtin yetmish yashqiche bolghan hemme chong- kichikler öz ixtiyarliqi bilen padishgha leshker bolup janpida idi. Ataliq ghazi buni nahayti obdan mölcherlep, erkanlirigha «eger padishaning puqragha ishenchisi we uqraning padishagha ittipaqi muwapiq bolsa, andin sheherge bir yiganening qol sélip boy sundurup, murat baghchiliridin meqset ghunchilirini üzgenligi hichqandaq zamanda yaki birer tarix kitawida körülmigen we sözlenmigen. Muweppeqiyetlik bar jayda döletmu bar. Dölet bar yerde elwette muweppeqiyet teyyardur. Éytishlargha qarighanda, bir adem bir terepke kétip barghan iken. Yene bir adem yolda uchrap nege barisi we nendin keldingiz we étiiz kim dep soraptu. U méning étim dölet, qaysi memilkette muweppeqiyetlik bolsa, men shu jfygha barimen we qaysi memilkettin muweppiqiyet we ittipaq kötürülse, menmu u yerdin özemni bashqa terepke alimen dep jawap bériptu. Dimekchimenki, xotende muweppeqiyet we birlik bar. U jayni zormu- zor zembirek, teypo we qilich, gerzu bilen boy sundurishimiz mumkin emes. Lékin haji padishaning yéshi yetmishke yetti. Eqil- pikri bolsa ajizliq tereptin yol tapti. Ömür aptiwi gherpke qaytish mehelige yéqinlashti» dep, ishning tégxge yételmey, tepekkür béshini xiyal tizigha qoyup, chongqur xiyal bilen weziyetni hisapqa tizip, imtihan közi bilen qarap, birer tedbir qilsam, bu ümit tedbirim alla teqdirige muwapiq chüshüp qalsa, xotenni qolgha kirgüzüsh imtihanidin yiraq emes dep oylidi. Hile- mikir tedbirige qedem qoyup, mekkarliq tozaqlirini yéyip yalghanchiliq uruq danlirini chéchip neyrengliq hünerlirini oynitip, dewrning uzun aqiwitidin endishe qilip, pikir- xyallirini cheksiz deryagha gherq boldi. We deryagha chömgen tepekküri ichide murat- meqset gülining tesewwur jilwisini kördi. Shu anda u béshini üstün qilip kötürüp, nusret qiyapetlik qoshunlirigha nezer saldi – de «raslinip teyyar bolunglar, mazari shirip ziyaritige barimiz» dep ali perman qildi. Chong tughlar bilen töt neper emri leshker, qiriq panset, serjang, lawur, topchi qatarliqlar bolup, on besh ming esker, serwaz, janbazlar bilen atlinip, büzrük xan töremni hemra qilip, tarix hijri bir ming ikki yüz seksen üchinchi yili (qoy yili) mahi barat éyining sekkizinchi küni (miladi 1866- yili 12- ayning 16- küni yarkentke yétip keldi.

Ataliq ghazi yarkente bir kün turup, yigit, serwazlirini közdin kechürüp, ulargha ton- kéchek, xejleydighan tilla, at we qoral- yaraqlarni bérip teyyarlandi. Jümlidin, büzrük xan töremning namida haji padishagha xet yazdi. Bu xette «kashigher ziminigha kelgili uzun boldi. Bu memilketlerdiki mazari mashayixlarning ziyatirini imakiyetning yétishiche ada qildi. Emma arzu- hewisim shuki, babam imam jepir sadiq hezretlirining [173] mazarlirini bir ziyaret qilip yansam digen muddi'a we gherizim bar idi. Eger haji padisha agham yol bérip, ezen- ijazet qilsa, bu mazari mashayixni ziyaret qilghat, haji padisha agham bilenmu körüshüp yansam digen teliwimni mubarek qulaqlirigha iz'har qilip, erz ixlasimni melum qilip mektup qulaqlirigha iz'har qilip, erz ixlasimni melum qilip mektup yazdim – wessalam» dep yézilghan idi. Ataliq ghazi hile- mikir bilen yézilghan bu xetni büzrük xan töremning ulugh möhri bilen möhürlep, ishenchilik xizmetchisini ewetti. Keynidin özimu yolgha chiqip, yarkent ziminining axiri we xoten ziminining bashlinidighan bir yérige öz chédir- bargahlirini tikti.

Haji padisha buningdin xewerdar bolup, oghli nemitulla xanni qon'alghugha lazimliq sogha- salamlar bilen aldigha chiqardi. Ataliq ghazimu bulardin xewer tépip aldigha kishi ewetip, izzet- ikramlar bilen bashlap kélip, yaxshi ziyapetlerni qildi. Andin kéyin, altun selle, tetulla ton, hemmisi altun bilen neqishlen'gen qoral- jabduq, iger- tuqum we bashqa japduqliri tamamen altun, kümüsh bilen bézelgen arghimaq at qatarliqlarni in'am- éhsan qilip tartuqlidi. Yigit, mehremlirige ton- kéche, xejleydighan tilla qatarliqlarni in'am qilp, «elhemdulilla bu yerge keldim. Padisha zademning jahan ara jamalini körüp, közümni roshen we nurluq qilip muradimgha yetti. Emdi haji padisha dadamni bir körmeske muyesser bolamdikin digen arzu- hewesni qilimen. Bu kemine kembeghel xizmetkarliri padisha atamning orda huzurigha bérishqa muyesser bolsam we padisha atamning ayaqlirini, tughlirini saqilim bilen süpürsem deymen. Eger bu nadan ghulamni özining kemterdin ghulam- chakarliri qatarida körüp, mubarek nezerliri bilen merhemet qilip, yarliqname we ali nishanname bilen méhribanliq körsetsile, bu qara tupraq üstidiki xar we étiwasiz béshimni asman qutuptiki ferqedan (shimali qutup yultuzining yénidiki ikki yuruq yultuzning ortaq nami – t) yultuziliri bilen teng qilghandek bolattim. Bu keminening sadda könglide ene shu heweslerdin bashqa yene hichqandaq muddi'a we meqset yoq. Eger padisha dadam shereplik qedemlirini ayap bu yerge kélishini xalimisa, men özem bérip, padisha dadamning ulugh astanilirige yüzümni sürtüp, xizmetkarchiliqmni jan- dilim bilen melum qilip, uning aptap döletliri nurining bir qetre sholisidin behrmen bolup, uning jahan ara jamali bilen közümni roshen qilishidin bashqa taqet ilajim zadi qalmidi» digendek xoshamet gepler, pitne sözler we neyreng tedbirler bilen padisha zadining könglini ita'etmen burküttek owgha saldi we haji padishaning dil- qelbini bolsa qararsiz ashiqlardek bi'aram qildi. Shundaqla, padisha zadige abdulla emiri leshker qoshup, séhirgerdek bir nechche éghiz pitne- epsun sözni qulaqqa asqan munchaqtek bir- birlep tirzip békitip, bir parche puxta xishni «kalami shérif» dek qilip yasap, uni nechche qewet tetulla, tawar, etlesler bilen orap, lipapidek qilip teyyarlap, izzet- ikram bilen emiri leshkerge berdi we uninggha «méning üchün haji dadamning xizmitige bérip, eqide we ixlasimni uning ulugh qulaqlirigha bir- birlep melum qiling. Eger ishenmise ushbu qur'ani kalamni méning üchün igiz kötürüp qattiq ehdi- peyman we anit- qesemlerni qilip, söz tektini mustehkemlep, kapaletlik qilip, haji dadamning xizmetliride bolup bashlap chiqing. Qalghan erz ixlasimni bolsa bu padisha zadem bilen qullirigha wakaliten erz eyleydu» dep yolgha saldi.

Nemitulla xan zade bilen abdulla emiri leshker haji padishaning huzurigha yétip kélip körüshti. Ziyapetler ayaqlashqandin kéyin, mezkür emiri leshker ataliq ghazining digenlirini esli permandek, hetta uningdinmu ashurup haji padishaning mubarek qulaqlirigha melum qilip, ikki qolini köksige élip qowushturup, padishaning mulazimliri qatarida ita'etmen bolup, pegada tik turdi. Lékin, süt bilen su arilashsa ajiratqili bolmighandek, haji padisha bu sözning rast yaki yalghanlighini perq qilip ayriyalmay, hang- tang bolup oghlidin soridi.

Oghli padisha zade bolsa bu pelek iqlimning hiligerlikini körmigen, zamane tejiribe- sawaqlirini tétimighan we toshqan uyqusi gheplitidin téxiche oyghanmighan idi. Shunglashqa, mezkür emiri leshker haji padishaning ataliq ghazi aldigha chiqirishni emiri leshker haji ataliq ghazi aldigha chiqishni obdan dep bir mertiwe terghip qilsa, mezkür yash nadan shahzade bu ishni her xil terip we süpetler bilen ming mertiwe terghip qldi. Netijide haji padishaning nurluq pikiri ataliq ghazining aldigha bérishqa qarar tapti.

Eger xudawendekérim alimiyan bendilirining yüzige dölet ishiklirini achmaqni irade we teqdir qilsa, u her xil bana we sewepler bilen uninggha dölet we izzet béghishlaydiken. Dimek, qushbégining tedbiri bu teqdiri sübnhanige muwapiq chüshti. Hile- epsunlirining esirati netije béghishlidi. Haji padishagha bolsa dölet ishigi étildi. Zulmet derizisi échildi we eqli küzi yépildi. Padishazade bilen emiri leshker ikkisi goyaki teqdir jazasining qudretlik ikki haydaqchisidek haji padishani jahalet- zulmetke we halalet terepke heydidi. Shundaq qilip, haji padisha öz ayighi bilen ach shir we ussiz arsilan'gha duchar boldi. Biraq, haji padisha chüshüm buzulghan idi. Ghayip öz peridisidin yene qandaq ishlarni körsiter dep éhtiyat qilip, bir ming mehrem, yigit, yasawulini élip meqset terepke rawan boldi we yétip kélip chédir- bargahlargha közi chüshti. Qushbégimu yiraqtin körüp aldigha yügürüp kélip, haji padishaning özenggisige yüz- közini sürtüp, atning chulwurini qolgha élip, bezide chulwurni boynigha sélip, töt panset töt tereptin yügürüp, bargah aldigha kelgende andin kötürüp chüshürüp, qoltuqliridin yölep bargahqa élip kirip hedis shéripte «kimki bir hajimni yaki ghazatchini quchaghlap boynigha qol sélip körüshse, ming peyghemberni quchaghlap körüshkendek boldiu» digen peyghemberning bu sözi boyiche, «özlirining boyunlirigha qol sélip körüshüshke mumkin bularmikin» dep ornidin turup tik qarap turdi. Haji padishamu ornidin turup quchaghlidi. Qushbégi haji padishaning boynigha qol salghanche kötürüp yene bir öyge élip kirdi. Bu öyge adem teyyarlap qoyghan iken. Ular haji padishani – de, yiqitti. Baghlap igin- ayaqlirini saldurup aldi. Andin kéyin uning nime bolghanlighini hichkim körmidi we bilmidi. Isit! isit! adem jinsi we insan guruhining hile- mikirlik tedbirlirini ene shuningdin körüp tamasha qilish kérek – elwette.



Nezim:



Insan eger achse telbisighe* eghiz,

Bichare bolur iblis le'in*by temiz*.



Bu chaghda haji padishagha qarashliq yigit, mehremler ita'et bilen atliridin chüshmey, haji padishani muhapizet qilip

_________

*Telbis – hile- mikir, neyreng.

*Le'n – mel'un, lenet.

*By temiz – aq- qarini perq etelmeydu.



Emir körüp qarap turghan iken. Ataliq ghazi qushbégi derhal haji padishaning namidin «men ukam qushbégi bilen bir kéche mungdiship bille qonup, etilike yol bashlap sheherge kirimen. Siler xatirjem bolup sheherge qaytip her biringlar öz ishinglarni qilip turunglar. Etlike nemitulla xan aldimizgha chiqsun» digen bir parche xet chiqardi. Jümlidin, ishqa yaraydighan we birer ishning höddisidin chiqalaydighan yigirime- ottuz namdar baturning namini tizip, «etilike bille alghach chiqing» dep bille chiqardi. Eskerler bu xetni körüp,emdi shumluq ketti, ulugh sa'adet yüzlendi, mushteri (mars – t)yultuzi bilen nahid (winra – zöhre – t) yultuzi bir burjida tengdash boldi dep xoshal bolup, atliridin chüshmeyla sheherge qarap chapti.

Etisi etigende ataliq ghazi sheherge qarap atlandi. Ikki potey miqdari yerge barghanda padishazade nemitulla xan ishqa yaraydighan yigirime- ottuzche chong emirani hemra qilip ebidi dölet igisi ataliq ghazigha uchrashti. Ataliq ghazi ular bilen nahayti yaxshi körüshüp, «haji padisha dadam keynimizidn kéliwatidu, siler bille bérip kelsile» dep yolgha saldi. Biraq, uning ademlirini bir- birige qoshmay chédir- bargahlargha élip kirip yoq qildi we haji padishaning ghezne baylighini bir terep qlish üchün eziz bék jallatni yigitliri bilen chapawul qilip mangdurdi. Bu sheherge kirip haji padishaning balilirini bir terepke heydep chiqirp, orda ichi we gheznilirige ige boldi. Janabi ali bedölet iqbali seltenet bilen keynidin yétip bérip, chédir- bargahlirini tikti. Andin emir leshker, sercheng lawur, yasawullirini bir- birining keynidin qil quyruq qilip sheherge kélip, bezilirini tigh siyasettin ötküzdi we bezilirini nezerbet qildi.

Bu chaghda, haji padishaning xotun- baliliri, esker we puqraliri bir- birige qarap «haji padishahim keldimu? Nede qaptu? Nime üchün sheherge kirmigendu? Bu qipchaq enjanliqlar sheher bisiwaldi, nime hadise we nime weqeler bolghandur?» Dep ishning mahiyitini bilelmey, heyran we sergeran bolup, hang qétip ding turup qaldi. Buningghiche ikki kéche- kündüz ötüp ketti. Andin kéyinla ular weqetning qandaqlighidin waqip bolup, on ming we on besh ming adem qoral- yaraq, chomaq- kalteklirini kötürüp, sheherning terep- terepliridin klip, «haji padishahim qéni?» , «Padishah zadimiz qéni?» Dep, qushbégining kocha- bazarlarda uchrighanlar yigit, serwazlirini urup, öltürüp, qoghlap, her xil qattiq geplerni qildi. Hetta qelem bilen yazghili bolmayighan haqaret we deshnamlarni qildi. Herqanche nesihet, terghibatlarni qilsimu anglimidi. Qushbégining ademliri bu'alamanlarning haqaretlirige chidashqa taqiti na'ilaj boldi. Del mushundaq chaghda, haji padishaning birmunche adimi kaltek- chumaqlirini kötürüp bargahqa chapti. Shu anda atliq ghazidin «urunglar, öltürünglar» dige ali yarliq keldi. Lékin birni öltürse oni we onini öltürse yene ottuzi kélip «ghuli nime deydu bu» (bular nime deydu – t) dep téximu ilgirlep, ölüklerni dessep ötüp bargahqa yétip keldi. Bu chaghda ataliq ghazimu chidap turalmay atqa minip qirghin qilishqa yarliq qildi. Hemme eskerler qirghin'gha chiqip, chap- chap qilip, hetta ularning it, ishek, müshüklirigiche bolghan janliqlirini öltürüp jansiz qildi. Etisi on mingdin artuq chomaqchi alamanlar chomaq- tayaqlirini kötürüp, birdin tulumgha uzuq talqanlirini sélip, aghizini bughup mehkem qilip, gedenlirige ésip qara kaltek bolup qara qashtin keldi. Ataliq ghazi bularnimu qirghin qilip, ilgiri ölümge mangghanlargha qoshti. Andin kéyin chirelikler qil quyruq bolup, chomaq, uzuqlirini élip kélip, ehwalni körüp, köyüp turghan ot ateshke xuddi perwanidek özini atti. Bularmu halaket menzilidin orun aldi.

Bu chaghda, xoten teweside alte sheher bar idi. Her qaysi sheherning ademliri besh ming yaki on mingdin bolup, bir- biridin xewersiz xoten'ge ulashti. Ataliq ghazi bularnimu bir- birige qoshmay, ketkenlerning keynidin kelmes yolgha sélip widalashti. Xoten xelqi «ghuli nime deydu bu» dep bir ishni oylap asanliqche ornidin qopmaydiken. Eger ornidin tursa, bu ishni bir terep qilmay qoymaydiken. Dimek, bu qétim ornidin qopmay tinch turghanliri salamet we aman qaldi. Bu ishni oylap ornidin qopqanliri bolsa sheherge kélip, «haji padishahim, ah padishahim» dep zaz- zar yighlap «padishahimizdin ayrilip tirik qalghanlighimizdin ölgnimiz ming mertiwe yaxshiraq» dep özini özi halaketke tashlidi. Chünki, xoten ehli jan saqlaymen dep halakettin qachmaydiken we qéchishnimu lazim körüp rawa tapmaydiken. Ularning kamani jahillighini ene shu mijezidin uchuq körgili bolidu.

Qushbégining yigit, serwazliri adem öltürüshtin charchidi. Qolliri qapardi we buni ataliq ghazigha erz qildi. Ataliq ghazi bazargha kelgen xotenlik qassaplarni nusret qiyapetlik qoshunliri bilen bille musapir qassaplarni nusret qiyapetliri bilen bille turup adem öltürüshke perman berdi. Bular xendeklerning liwide turup adem öltürüp, ölüklerni xendekke we chongqur yerlerge tashlidi. Xendek we bashqa chongqurluqlar jeset bilen liqmu- liq toldi. Derwazilargha emri leshker we pansetler, serwazlarni qoyup, tutulghanlarni ölümge buyrup , serwazlargha tapshurdi. Bular ularni bir- biridin yétilep, öltürdighan yerge élip mangdi. Barghiche «bir nerseng bolsa manga bergin, öltürmey qoyup bérey» dise, beziliri buni maqul körmey, ölümni layiq we sazawer körüp ölüp ketti. Beziliri yüz eqelli bir tenggigiche pul bérip özini ölümdin qutquzup, jénini jaylap, yurt- wetinige qaytti. Bezliri qolumda hazir pul yoq idi, tépip bersem yaki ekilip bersem dise, nesiye qilip qoyup berdi. Ataliq ghazining ademliri töt yaki besh tashqiche yerlerge hetta téximu yiraqqa bérip, talan- taraj qilip yandi. Shundaq qilip, besh kéche- kündüz ötüp ketti. Ölüm baziri nahayti qizip ketti. Puqra- xalayiq xarap we weyranchiliqqa yüzlendi. Peqet shuningdin kéyinla janabi ataliq ghazi perman bérip qirghinchiliqni toxtatti. Tarix kitaplirida «bir tümen adem halaketke yetken bolsa, bir murda qolini üstün kötüridu, ikki tümen adem halaketke yetken bolsa, ikki ölük qolini kötüridu, eger on tümen adem halek bolsa, bir'ölük öre turidu» dep yézilghan. Bu chaghda xotende besh ölük qolini köterge iken. Buninggha qarighanda ellik ming adem halak bolghanlighi melum. Bexti oyghaq, dölitibar we pelek heywetlik muhemmet yaqup bék ataliq ghazi ene shundaq tedibr we hile- mikirlerni qilmighan bolsa idi, u xotenni qolgha kirgüzüshke muyesser bolalmayti. Chünki, puqra- xalayiqning haji padishagha bolghan eqide- ixlasliri, hetta eng yuqiri tesewur chékidinmu ashti.

Söznik hasili shuki, ataliq ghazi bu qétimqi omumiy qirghinchiliqtin bikar bolup, haji padishaning ghezne baylighini tizimgha élip, ali döletxanigha tapshurdi. Uning qoral- yaraqliri nahayti mukemmel we toluq iken. Kümüsh tila we pulidin bashqa yene on alte qaptek chong wazigha sap altun toplighan iken. Buningdin yigitlirige tüzük bir nerse bermeptiken. Israp bolidu dep özi we ehli ayallirighimu bu aldundin serp qilmighan ilen. Ottuz ay padishaliq qilghan mezgil ichide, hetta öz ashxanisighimu aba'i ejdatliridin miras qalghan ziminlirining mehsulatini ishletken iken. Kéyim- kécheklirigimu shuni serp qilidiken. Sheri'et boyiche yurttin kelgen nersiler we xitaylar yaki beglerdin olja chüshken mal- dunyaning hemmisini öz péti boyiche depterge élip, zaya qilmay gheznide saqlighan iken. Janbi bedölet aliliri buni körüp bilgendin kéyin «men burun dadam dep yürgen idim. Bu rastinla méning dadam iken» dep tebessum qilip aprin oqudi. Haji padisha bolsa burun ötken sultanlarning qa'ide- yollirini, bolupmu umeyye xelipiligining [174] xelipisi ömer binni abul'eziz xelipe hezretlirining (alla uning mertiwisini yuqiri qilghay!) [175] yol we rewishini tutqan iken. Bolupmu uning jaza yelpüshliri chong mawuttin, noqta we boynidiki pöpükliri meshut- yipektin ishlen'gen, bu pöpüklirige qatar- qatar jers- qongghuraqlarni ésip bézigen töt chong nar tögisi bar idi. Bu zamanda hichqandaq jayda tögilerni bunchilik bézep yasimighan iken. Bu nar tögiler barliq tamashichilarning eqlini heyran, közlirini xire qilip qamashturghan iken. Tögilerning hemmisila ataliq ghazining qoligha chüshti. Ataliq ghazi haji padishaning ghezne baylighi, qoral- yaraqliri, eswap- saymanlirini bu tögilerge yüklep, kashigher dar seltenetige élip mangdi.



Nezim:



Shahqa eger bolsaler dölet bexti yar,

Bolur pethi nusret shahlargha duchar.



Ataliq ghazi emiri leshker, panset, emiraliri bashliq hemme yigit, serwazlirigha in'am- éhsanlarni yetkenche bérip, memun qilip hajettin chiqardi. Andin xotendiki shehidan imamlarning mazarlriigha qoy, kala, gürüch, pul, ton ewetip, bu jaylargha ishenchili mulazimlarni teyinlep, ghérip- bicharilerge kengri nezirlerni ötküzüp, xetme qur'an qildurup sawabini élip, mashayixlarning rohigha atap bichare du'aguylargha ton- kiyim, pul- tilla sediqe qilip, du'asini élip xatirjem bolghandin kéyin, yarkentlik niyaz ishka'i békni xoten'ge hakim we musteqil suyurghal qilip, memilket ishlirini özi xalighanche bir terep qilish, muhim ishlarni özi xalighanche hel qilish, emeldarlarni ixtiyari tiklesh we orundin qaldurush qatarliq muhim hoquqlarni tutqazdi. Yene xotendiki alte sheherning qiriq künlük tewesigiche bolghan jaylarni yarliq boyiche uning bashqurushigha qoshup bérip, ornini kötürdi.

Ataliq ghazining niyaz ishka'i békke munchilik alahide merhemet we méhribanliq qilishida birmunche sewepler bar idi. Uning birsi, janabi ataliq ghazi ilgiri niyaz békning iltimasi boyiche yarkentke kelgen idi we hamiddin töre bilen urushup, barawerlik qilalmay qachqan chaghda, nyaz bék keynidin yétip bérip, ikki tash yolghiche özenggidash bille méngip, özre- xaliq éytip teselli bérip, nurghun söz we meslihetlerni otturgha qoyup mungdshqan idi. Shu chaghda qushbégi buni kashigherge bille élip ketmekchi bolghan idi. Lékin u étini sugharghan bolup arqigha yénip, étigha bir qamcha urup, tézlik bilen yarken terepke qéchip, özini bir daldigha aldi. Bu chaghda qushbégi uning keynidin nahayti zor aprin oqup, «nahayti hushyar adem iken, bizning yüz- xatirimiz we rayimizni qilip muweppeqiyet bilen bu yerge keldi – de yarkenttiki bala- chaqiliridin endishe qilip yandi. Qolidin ish kélidighan adem iken» dep könglide uninggha maqul boldi. Yene bir sewep shuki, yarkenttiki is'haq xojam tungganilar bilen toqquz ming chérik chiqirip kéchilik hujum qilmaqchi bolghanda, niyaz bék mexpi adem ewetip «bu kéche nurghun chérik chiqidu. Tedbir we meslihette bolghayla, buningdin artuq ish qolumdin kelmeydu» dep xewer bergen idi. Segek toxudek zérek qushbégi buningdin xewerdar bolup, amalini qilip meqsetke yetken idi. Bu weqeler awalqi dastanda ziki qilindi. Yene bir, niyaz bék bilen ataliq ghazi usul- tedbirde, ish- kespte we hiligerlikte hemsawaq idi. Ular bi herplik, oxshash qapiyilik, hetta yultuzliri muweppeqiyetlik bir burjida körün'gen, bext- teleyliri barawerlikte bir xanidin orun alghan idi. Shunglashqa, ataliq ghazi uninggha xotendek alte sheherni qiriq künlük tewesi bilen qoshup, pütünley merhemet qildi. U birer qétimmu xotenning ziyan- zexetliri qandaq bolghandur dep aghizigha almidi, hetta oylapmu qoymidi. Niyaz bék bolsa herqandaq ishni özi xalighanche qilalayti. Lékin, uning ataliq ghazigha bolghan niyiti zadila rast emes idi. Axiri ataliq ghazining qutulmas weqege duchar bolushigha del mushu niyiti yaman niyaz bék sewep boldi. Shu weqe insha'alla kéyin chkir tapqusidur.

Shundaq qilip, ataliq ghazi niyiti buzuq niyaz békke xotenni ongche tapshurdi. Xalman pansetni emiri leshker, haji turapni qazi esker qilip, yarliq- mensur bilen méhribanlik qildi. Lékin uzun ötmey yene emiri leshkerni boshatti we qazi eskernimu boshitip, uni jewri- zulum we zeherlik qiyin- qistaqlar bilen azaplidi. Tarix hijri bir ming ikki yüz seksen üchinchi yili mahi shewwal éyining yigirimne sekkizinchi küni (miladi 1867- yil 3- ayning 5- küni – t) ataliq ghazi dölet erkani hökümranliri bilen dar seltenetige yandi. Töt menzil qalghanda eziz bék jallatni tutup yoq qildi. Chünki, u hemmidin burun xoten shehirige kirip, haji padishaning gheznisini muhapizet qilishqa qoyulghan idi. Lékin, u eskerlerning heqqidin ikki yüz yambugha xiyanet qilghan iken. Gunasini boynigha artti. U yene buningdin burun ataliq ghazigha niyitini buzup, büzrük xan töremge yéqinliq qilghan iken. Bu weqe yuqirida bayan qilindi. Buni «jallat» dep atashtiki sewep shuki, welixan törem ilgiri kashigherge kelgende, uninggha jallat bolup xizmet qilghan iken. Eslide bolsa yéngi hisarliq adem iken. Bu tuzbergen niyitini buzup xiyanet qildi – de, jazasini tapti. Her qandaq adem bu alem zira'etgahigha yaxshiliq yaki yamanliq urughini chachsa, u haman bu bibaqi alemde uning husulini körmey, lezitini tétimay turup, u axiret almige ketmeydu. Ilhahim u ulughlughung bilen hemme bendiliringni rast yolgha bashlap, egri- toqay yollardin saqlap, adilliq we rastliq derije- mertiweng bilen hemmini öz adalet sayengde saqlighaysen – amin!



*****
5




Haji padisha e'ni molla Hebibulla xanning yaxshi eziletliri, seltenet- dölet hökümranlighi ehwallirining qisqiche bayani



Üleptdash yarenler, hemsöhbet buraderlerning qimmetlik zéhinliridin yushurun we bixatir qalmighayki, qisse we hikayilerge qarighanda, haji padisha eng burun mufti iken we ata- bowiliridin tartip xoten wilayitide ulugh sheri'et xizmetliride emeldar bolup, sheri'etni rawajilandurushqa tirishchanliq körsitip, ulugh sheri'et hökümlirini jari we ijra qilip kelgen iken. U nahayti petiwachi, dindar we perz ishlirigha qattiq emel qilidighan adem bolup, öz ömiride taharetsiz yerge qedem qoymighan, meyli bir yerde turdun yaki seperde bolsun, namaz tehejjudni (kéchisi oquydighan namaz – t) terk qilmighan, yérim kéchidin kéyin közi uyqugha barmaydighan adem idi. Ejatlriidin miras qalghan ziminning bir parchsigha özi ishlep ketmen chépip, qoshni özi heydep, omini özi urup, öz qoli bilen ishlep, pishanisidin ter töküp, bir parche nan bolsimu halal yeymen dep heriket qilatti. Yerdin chiqqan hoslni özi yep, özi ichip, öz hajitidin özi chiqatti. Emeldar békler we axuilar, hetta her qaysi musulmanning öyige barsa, ularning ash, chaylirni, nan- toqachlirini yimeydiken we ichmeydiken. Bir adimige chayjusta chay kötertip, barghan jayda öz chéyini ichip, du'a qilip yanidiken.

Bu zamanda mufti hebibullaxan bir ish bilen aqsugha kélip, bék, axunlarning öyige petige bériptu we bu jaylarda özi chayjushta élip barghan chéyini ichip, du'a qilip yéniptu. Bu chaghda aqsuda ishanjan hezritimge xelipe bolup, sejjade neshinlikte (teriqetchilerning sejidisige bashlamchiliq qilidighan - t) turghan hadi xelipe digen aqsuluq bir pishiwa teriqet ustazi bar iken. Mufti bu ademning öyige barghanda, uning chéyini ichmey, öz chéyini ichip yéniptu. Beziler «hadi xelipimu dindar, perzgar adem tursa, nime seweptin uning chéyini ichmidile» dep sorisa u «heqiqeten dindar we iqtidarliq adem iken. Lékin, özi özi emgek qilip, pishanisidin ter aqquzup hosul élip yimeydiken, nezir yaki öshre- zakat dep bergen nersilerni özining ashxanisigha serp qilidiken. Kishining nezirige köz tutqan adem elwette tamadin xali emestur. Uning üstige özimu zakat bérishke tégishlik adem iken. Zakat bérishke tégishlik ademning zakat yigenligi sheri'ette halal emes. Shuning üchün, uning chéyini ichmey, öz chéyimni ichip yandim» dep jawap bériptu. Hemme adem maxtap, aprin oquptu . Lékin, bu zat öz pishane terlirini aqquzup, öshre- zakatni sheri'etke muwapiq ada qilidighan déhqan eshreplirining öyige barsa, ulaning ash- tamaq, nan- toqachlirini toxtmay yeydiken.

Mufti hebibulla muftliq emeldin bikar bolup, heremeyin shéripke ziyaretke bardi we medde mukerrime bilen medine'i munewwere'ikki heremde yette yil miqdari istiqamet qilip, mujawurluq derijisige ériship, mekke mu'ezeme we medine'i munewwerning döletlirini hasil qildi. Murat- meqsetlirige yétip öz weten eslige qaytip keldi. Del mushu künlerde, kuchar xojiliri islam échip, jamda bolghan jengde xaqani ehlige barawerlik qilalmay jénini jaylap qachqan künlerde, xoten hakimi elshire hakim bék merhumning oghli tömür gheznichi baygha hakim idi. Bu chaghda, tömür gheznichi aqsu teweside üch- töt kün mexpi turup, weqeni küzitip xoten'ge bardi. Xoten ambani bu jaydiki weqelerning mahiyitini sorap xewerdar bolup turghanda, xoten ehlimu kuchar weqesidin xewerdar bolup, daghdugha bilen islam échip, xitaylarni yoq qilmaqchi boluptu. Yurt puqraliri kimni bashliq qilimiz dep mesilhet qiliship, axiri meslihetliri mufti hebibullaxan hajigha toxtaptu. Hemmisi bir ittipaq we bir niyet bilen burun ötken padishalarning qa'ide- resmiyetliri boyiche haji hebibullaxanni aq kigiz üstide olturghuzup kötürüp, özlirige padisha qiliptu. Andin kapirlargha qol sélip, meyli xitay yaki tunggani bolsun- hemisini yer bilen yeksan we qirghin qiliptu. Hetta narside balilirighiche öltürüp, texti seltentetke chiqip hökümranlighini jari qildurup, puqraperwerlik me'ishetliride mol seperlerni qilghan iken.

Del mushu künlerde, kucharliq nezeridin sheyix xoja yarkenttin haji gheznichi bék digenni bash qilip, musulman we tungganilardin üch ming eskerni hajigha padisha üstige ewetip, namulayim eski sözlerni tizip xet ewetti. Bu ehwal haji padishaning könglige éghir kélip, oghli aghuraxman sudurni bash qilip, birmunche esker bilen aldigha ewetti. Arida jeng- qatallar yüz bérip, kuchar leshkerliri shikest yep keynige qachti we köp adimidin ayrildi. Sudurxan'gha oq tégip aldemdin ketti. Gerche bu ehwal yüz bersimu, haji hebibulla xan yenila kamali insap bilen «bizning islami shérip we ezzemni döletke muyesser bolushimizgh yenila kucharliq xojamlar sewep boldi. Mubada bular islam achmighan bolsa, bizning bu yerdiki ishlarni qilishqa heddimiz yoq idi. Yene biri shuki, ular xaqani chinining bir sözlük we bir quluq obdan ademlirini öltürüp, yama ademlri, yeni tungganilar bilen shirik we ittpaq bolup yurt soraptu. Bu wejidin ulargha inawet we ita'et qilmighan kim digen bir munche maqol sözini xetke yézip, könglide mayil bolup, ehmet murap békni bash qilip, layiq sogha- salamlarni raslap, özining ita'et qilip, permanlirigha boy sunidighanlighini bildürüp, rashidin xan xojamgha ellik nechche kishlik elchi ewetti. Lékin, xan xojam bularni qubul qilmidi. Bu weqe awalqi dastanda zikir qilindi.

Bu weqedin kéyin, mufti hebibullaxan qoqent dar seltenetidin medet we yardem tilep, belki ita'etlirige kirmek bolup, oghli abduraxman xanni ewetken idi. Padisha uning bilen körüshüp, bir nechche kün turghuzup, ziyapet bérip méhman qilip, uninggha sudurluq mensiwini bérip, at, yaraq, ton- kécheklerni bérip ulughlidi. Ademlergimu ton- kéchek, tengge- tilla qatarliqlarni ata eylep méhriwanchiliq körsetti. Haji padishadimu öz layighida ton- kéchek, kula, qoral- yaraq qatarliq soghat tewerruklerni ewetti. Nar muhemmet perwanichini emiri béshi qilip, ellik yigit mukemmeller bilen sudurxan'gha qoshti. Bular kashigherge kelse, muhemmet yaqup bék qushbégi hamiddin töre bilen yarkentte urush qiliwatqan iken. Bular qushbégi bilen yarkentte körüshti. Qushégi nar muhemmet perwanichini yigitliri bilen we mirza baba békning adimi bilen yénida qaldurup, mirza baba békni peqet ikkila adimi bilen sudurxan'gha qoshup, yarliq we qoral- yaraq qatarliq sogha- salamlar bilen xoten'ge mangdurdi. Haji padisha mirza baba békke munasip jay- makan teyinlep, her künlükige teminat toxtitip, izzet- ikramlirini beja keltürüp, obdan yerdin öylendürüp, özige ülpetdash we söhbetdash qildi.

Haji padisha qedimqi xitay shehirini «esker xana» dep atapp, katta bina saldurdi. Michit, jame we xanqa bina qildurdi. Xoten ehlining sheher we sehradiki chong- kichik er- xotunlargha sheri'et ehkamliridin telim bérip, sheri'et qa'idilirini jari qildi. On ademge bir xelpet békitip, musulmanchiliq boyiche sübhan allaning birlik süpiti we yol- teriqetlirini, toqsan toqquz perz namaz, toza, öshre- zakat, hej, ilmi heyiz (ayallardin adet kélishini tetqiq qilidighan ilim – t) qatarliq zörür mesililerdin hemme kishige telim bérip, yadi aldurup oqutup, yamandin saqlinishning aldini aldi. Yette yashtin yetmish yashqiche bolghan hemme er- xotun xuddi mektep oqughuchilirigha oxshash sawaq élip, bu mesililerni öginip tekrarlayti. Her jüme küni chong michitke özini jowda kötertip baratti. Namazgha turghanda uning keyni- yanlirida altidin on ikki adem chong qilichlirini yalingachlap, xuddi hazirla bir chapidighan qiyapette bolup, uninggha yéqin öre turatti. Namazda ruku- sujut qilmas idi. Belki ima- isharet bilen oqusa kérek. Chünki, namazgha kelgenlerning chide birer düshmenning qestlep, ziyan- zexmet yetküzüshidin éhtiyat qilsa kérek. Mushundaq éhtiyat qilidighan bir padisha qaza we teqdir yetkende, yaqup bék ghazining bargahigha öz puti bilen qedem dessep bérip, nime balayi apetlerge duchar bolmidi? Bu weqe yuqirida zikri qilindi. Haji padisha xotenni goya misir [176] dep bildi. Ikki reket jümeni oqudi – de, éhtiyat üchün namazning pishin we sünnetlirini oqutmidi.

Haji padisha yene xotende bir misqalliq sher'i aq ten'ge soqturdi. Uning bir yüzige «la'ilahe illa lla, muhemmedun resulilla» (alladin bashqa ilah yoq, muhemmet bolsa uning elchisidur – t) dep, yene bir yüzige «zerbi xoten leyif» (güzel xotende soqturuldi – t) digen xetlerni oydurdi. Özining möhürige «huwalhebibullezi turja sigha'ethu» (peyghember bolsa allaning hebib- dosti, uningdin shipa'et ümit qilinidu – t) digen sözni neqish qildurup oydurghan idi. Haji padisha hebibullaxan eger oghri, qimarwazlarni tapsa, hayal qilmay derhal öltüretti. Éytishlargha qarighanda, bir adem sehrada étizliqtin bir ketmen oghirlighan iken, u iqrar qilghandin kéyin bir chong topini yerge kömüp, aghizini üstün qilip, dora sélp puxta békitip, mezkür oghirini topining aghizigha olturghuzup, dorigha ot tutushturuptu. Dora oghrining bedinini töt parche qili hawagha kötürüptu – de, xalayiqning közidin ghayip bolup, yene yerge chüshüptu. Bu ishni shu küni jüme namizidin kéyin qilghan iken. Top- top bolup turghan xalayiq buni körüp, yürekliri ornidin qozghilip, lerzige kélip titreptu. Yene bir adem sehrada qonaqliqtin alte bash chürüsh qonaqni urup alghan iken. Uni aldigha keltürüp, soraq qilip, iqrar qildurup dargha asqan iken. Omumen, sella guna üchün bir ademning xunini töküp ibret qilatti. Uning qehri siyasiti nahayti chékige yetken idi. Haji padisha nahayti qéri adem bolup, aghizida chishi qalmighan idi. Eger u liwini chishlise, her qandaq ademning wujut xaminini kökke sorulatti. Sehrada déhqanchiliq qilidighan ademler ketmen, orghaqliri we bashqa eswaplirini déhqanchiliq qilidighan qishlaqlarda tashlap, özini öyge kélip qonup, etisi bérip ishni qilsun, ishik- derwaza we dukanlirini uchuq qoyup yatsun dep yarliq qilip, qehri siyatini ewjige chiqardi. Eger tepsiliy bayan qilinsa, oqughuchi we anglighuchilargha malaliq bolghusiduru.

Xoten ehlige hadisiler yüz keltürüshtin ikki ay ilgiri haji padishaning chüshi buzulup endishe qilip, ornidin turup salamdin kéyin ölimarlar, mötiwerler, pazillar we mu'ebbirlerni (chüsh örigüchlerni – t) hazilarp, körgen chüshini bayan qilip «men uyquda, xoten ehlining tenliir bar, bashliri yoq chüsh körüptimen. Bu chüshning tedbiri nime?» Dep soraptu. Hemme kishi heyran bolup, tepekkür qilip, bir nerse éytalmay turghanda, haji padishaning özi «bu chüshning tebiri belki xoten etirapidiki barliq miwilik we miwisiz derexlerni adem boyi miqdar qilip késip bash yasalsun digenlik bolsa kérek» dep tedbir berdi. Hemme ölima we pazillar tehsin we aprin oqudi. Shunglashqa, xoten etirapidiki hemme miwilik we miwisiz derexlerni adem boyi miqdari qoyup, bashtek qilip késilgen iken. Bundaq tedbir we tedbir teqdir subhan allagha muwapiq chüshmidi. Aqiwe haji padishaning béshigha we puqralarning kallisigha teqdirin qaza we hadisiler yüz berdi. Bu ehwal yuqirida bayan qilindi.

Haji padisha geche ata- bowiliridn tartip, bolupmu özi derwishlikni kesp qilip, dindar digen ataq bilen hemmige pishiwa we yolbashchi bolup kelgen bolsimu, lékin yurtdarliq ishliri we sipawerlikning nazuk ilmi hikimetliridin bixewer iken. Yene bir tereptin qarighanda, derwishlik bilen sipawerlik bir- birige maslashmayti. Eger u burundinla birer ali padishaning xizmitide bolup, sipawerlik ilimlirini kesp qilip, mertiwilik orun peyda qilip, tejiribe hasil qilghan bolsa idi. U elwette bu hadisilerdin saqlinishqa birer chare yaki tedbir qollan'ghan bolatti. Shunglashqa, tarix kitaplirida yézilghan melumatlargha qarighanda, burunqilar ezeldin buyan, ata- bowiliridin buyan ulugh bolup, orun- mertiwe bilen yurtdarliq hökümranlighini qilip kelgen ademlerni yaki ularning ewlatlirini téipip texti seltenette olturghuzup, ulargha inayet we bey'et qilip kelgen iken. Bularning qedem shéripliri berkitidin puqralargha tinchliq we yurtqa jama'et- ittipaqliq hasil bolup, dölet hökümranlighining uzun we menggü bolushigha sewep bolidiken. Hetta zamanlarning ötüshi bilen bu hökümranlariing ewlatliri uzun muddet yoqsuzluq kochisigha kirip, yene dölet we hökümet üstige chiqip, yurtdarliq ishini ali derijigimu kötermey, töwe derijigimu chüshürmey, peqet ottura muqam bilenla tutup, hökümet ishlirining charisini taplisila, puqraperwerlikni neq özining jay we merkizide qilalighan bolsimu, ular yenila öz ejdadining esli yolini tépip kételeydiken. Hökümalarning «hemme meqam üchün bir maqal we hemme emel üchün bir er kérek» digen söziliri bu tayipelerning shenige muwapiq we mas kélidu. Yene mashayixlarning «ow owlisa, qedimqi owchi bilen» digen meselliri bar. Kichik balilarmu öz oyunlirida «atang nimichi» dep sorisa «atam tümürchi» dep jawap béridu we shu chaghda yene biri « bérip tömürchilik qil» deydu. Eger «atam déhqan» dise «bérip déhqanchiliqingni qil» dep oynaydu. Bu gepler zadi bikar söz emes.



Nezim:



Ata qilmaqni qalmaq lazim érmish,

Xudayim rizqini ibermish.



Dimek, buningdin melumki, her qandaq adem ata- bowilirining kesp, hünerlirini öginip we layiq körüp, xudawendekérim ata qilip bergen nazu- né'metletge shükür qilip, öz mertiwe we meqamliridin ziyade, ölchemliridin artuq ishlargha qedem qoyush yaki kücheshke ornushtin tamamen éhtiyat qilishi, allaning perz sözlirige emel qlishi lazim. Eger'öz derijwe mertiwisidiin üstün qedem qoyup, burunqi haletlirini unutsa, undaq ademge haji padishaning béshigha kelgen künler kélidu.



Nezim:



Örgeney dep qargha keklik mangishin,

Örgen'elmey unutti öz mangshn,



Haji padishaning burunqi ata- bowiliridin dawam qildurup kéliwatqan derwishlik derwishlik süpet rewishlirining özimu, uning üchün ketmes dölet we tügimes rahet idi. U öz qedir- qimmitini bilmidi- de, ötke ömri we ewlatlirigha pushayman qildi. Hetta ar- nomus qildi. Lékin uni izdep tapalmidi. Kéyinki padishaliq bolsa biwapa idi. Buni öz qamet we isteklirige alyiq we muwapiq körüp süyündi we ketmes döletke ulandim dep meghrurlinip aldandi. Uning ehli ayalliri, chong- kichik, yash- qérilar, qewmi- qérindashlar, hetta pul, jan bashlar, omumen xoten alte sheher, qaraqashlarghiche bolghan padishalighi chong balayi- apet, hökümranlighi azap we elem aqiwet boldi. Hemmisining jan malliri, yaman niyetlik qehri gharigha duchar bolup, yoq bolup ketti.



Nezim:



Dölet yildamigha yoqtur baqa,

At, zen, shemsherge yoqtur, wapa.

Wessalam

*****
 
6


Janabi bedölet ataliq ghazining aqsu, kucharni élishni meqset we niyet qilip at chapturghini we bir hujumda nechche sheherning pethi namayet we huweyda bolup qolgha kirishi, uning murat baghchiliridin ghunchilarni üzüp, meqset- muddi'alirini qolgha keltürüp,öz muqerrer gahigha qaytishi, bu arliqta yüz bergen Qalaymiqanchliq weqeliri qatarliq hadisilerning bayani





Eqli zérek dostlar we sadiq qulluq buraderlerning dil qaynamlirigha yétip roshen we uchuq bolghayki, shundaq riwayet qisse hikayilerge qarighanda, janabi bedölet aliliri xoten, yarkent, marawéshi, yéngi hisar qatarliq jaylarni öz tewesi bilen bor sundururp, xotenni niyaz ishka'i agha békke, yarkentni muhemmet yunusxan shaghawulgha, kashigherni alash biyige, yéngi hisarni kamilxan töremge, mawalwéshini hékim xan töremge bérip, ularni öz aldigha huquqluq suyurghal qilip teyinlep xatirjem bolghandin kéyin, yigit,serwazlar heriket teredduti, qoral- yaraq teyyarlash ishliri bilen boldi. Bu xoshal intizarliq chaghlarda, üchturpandin bir qanche adem kucharliq xojamlarning emir- ita'etliridin chiqip, ataliq ghazining himayetlirige kirip, aqsu terepke atlanmaqqa terghip qilip heriket bashlidi. Aqsudin abduraxman dadxua, abdulla diwan bégi qatarliqlarning teklip bilen yazghan erz xetliri ataliq ghazigha yetti. Kucharliq toxti ishik agha békmu bu sheherlerni men élip bérimen dep hödde qilip erz tutti. Kucharliq xojamlar bundaq shatliq muweppeqiyetlik qarimu- qarishliqqa yüzlendi. Bundaq shatliq xewerliri ataliq ghazining sa'adetlik qulaqlirigha yetti. Köngül eynekliride bashqidin qozghilishqa bashlidi.

Ene shundaq halette janabi bedölet aliliri özige xas mehrem, yasawul, pansetler bolup üch ming neper yigit, serwaz, janbaz daqa- dumbaqchilar, elem, bayraq, kanay- sunaychilar, top, jeza'il zembirekchiler, ömer qul emri leshkerge te'elluq üch ming neper mukemmel qorallan'ghan yigitler, abdulla emiri leshkerge teqsim qilin'ghan üch ming neper yüreklik baturlar, mirza ehmet qushbégige muqerrer qilin'ghan üch ming yigit teyyar jenggiwarlarni teyyarlap, shereplik zaman we güzel dewranda, emiri leshkerlirini aldigha keltürüp, «marawéshining qorghini buzulghiniche turup qaldi. Hemme qoshun bilen bérip, tüzütüp yansaq qandaq bolarkin» dep, arigha meslihet saldi. Hemmisila bir niyette «nahayti yaxshi bolidu» dep jan- dili bilen qubul qilip teyyar boldi.

Tarix hijri bir ming ikki yüz seksen tötinchi yili mahi muherremning tötinchi küni (miladi 1867- yili 5- ayning 8- küni – t) jewza peslining axiri, yeni maymun yli, ataliq ghazi dölet iqbal we ulugh heshemet bilen atlinip, maralwéshigha kélip chédir- bargahlirini tikip, töt kün turdi. Bu jeryanda hichqandaq perman chüshmidi. Beshinchi küni bolghanda, u emri leshkerge «aqsu, kucharghiche bérip, mazar- mashayixlarni ziyaret qilip yansaq, nime deysizlar» digende, hemmisila bir niyette «parmanberdardurmiz, xizmetkarchiliqimizni jan- dilimiz bilen körsitimiz» dep jawap bérishti. Aqiwe emiri leshker mirza exmet qushégini chapawul qilip ilgiri mangdurdi hemdem batur béshini, ghazi pansetlerni pish jeng (aldi hujumchi – t) qildi. Her bir emiri leshkerge sekkizdin panset teynlep, tugh, bayraq we elemlerni in'am qilp, her bir emiri leshkerge ikkdin aldun jabduqluq töge, at we altidin kümüsh jabduqluq töge, at merhemet qildi. Her bir pansetke ikkidin kümüsh jabduqluq at sogha qildi. Emiri leshker we pansetlerning aldida mezkür altun jabduq we kümüsh jabduqluq atlarni sölet hem heshemet üchün yétilep yüretti. Her bir emiri leshkerning daghdughusi goya ulugh shahi padishalargha oxshayti. Her bir pansetning daghdughusi bolsa, goya bir wilayet hakimining heshemetlirige teng idi. Her bir emiri leksher we pansetke teyin we muqerrer qilin'ghan qari murettip, imamlar bolsa retlik tizilip, yolda qur'an tutup aldida mangatti.

Ataliq ghazi ene shundaq zor sölet- daghdugha we heshemet bilen maralwéshidin atlinip chilan'gha keldi. Dolanliq bir kiishni tutup «yolda xojalarning chérigi barmu» dep sorisa, u «yaydi terepte ikki yüz chérigi bar. Say'ériqta ellik chérigi bar» dep melum qildi. Ataliq ghazi buni uqup, yaydining ayaq teripidin kéchilep yürüp, seherde chérikler yatqan jaydin aqsu terepke ötüp, bixewer yatkan chériklerni baghlap, olja- esir qilip, maralwéshigha mangdurdi.Ularning chongi toxti xelpe digenni tigh siyasettin ötküzdi, lékin, bu chériklerning biri at sugharlghili chiqqan iken. Buningdin xewer tépip, aqsudiki jamalidin xojamgha kélip «say'ériqtiki chériklerni tutup qul esri qildi» dep xewer qildi. Ataliq ghazi derya liwige ikki tash miqdari yéqin kelgende, jamaliddin xojam oghli yehya xojamni bash qilip, üch ming leshker bilen deryda liwige chiqardi we «kémini tartiwélip, hazirliq qilip urushup, deryadin bu terepke ötküzmengler» dep tekit mubalighe sözlerni qilip yolgha saldi. Lékin ataliq ghazining yigitliri zadila nezer salmay, qandaq jay toghra we uttur kelse, shu jaydin at bilen ötüp, kémini zadila lazim qilmidi. Kuchar leshkerliri bir hujum bilenla keynige qachti. Leshkerliri parakende bolup, jénini jaylap her terepke qachti. Hemde batur béshi we ghazi pansetler ularni qoghlighanche aqsu shehirige kirip, ordigha chiqip, «zamanning zamani bolsa muhemmet yaqup bék ataliq zamani» dep jar sélip, naghra sadasini shadiyan'gha keltürdi. Bu ehwalni körüp jamaliddin xojam aghchisi bilen ordining keynidiki yardin özini peske tashlidi. Jamaliddin xojam pexriddin mazarigha bérip yushurundi. Aghchisining puti chiqip kétip, bir ademning öyige özini aldi. Top- top nusret qiyapetlik qoshunlaning kanay- sunay, daqa- dumbaq sadasi we nusretlik qoshunlanring hay- huytliri, serwaz- janbazlarning meshq tamashisi ichide, ataliq ghazi özining dölet erkanliri, emeldarliri bilen daghdugha, seltenetlerni qilip, aqsu dar seltenetige kélip orunlashti. Ene shundaq peytte yigitler jamaldidin xojamni tutup keldi. Ataliq ghazi uninggha bir qanche qehri- ghezeplik sözni qilip, yenila gunasigha epu qelimini sürüp, munsip ton- kiyimlerni bérip yarkentke ewetip, haji padisha bilen bir öy, bir makanda bille menggü uyqugha saldi. Aqsuning hemme sheher, qishlaqlirini qolgha kirgüzüp xatirjem boldi.

Buningdin ilgiri chilanda turghan chagha, ataliq ghazi bu yerdin xoja nezer bék hisarni bash qilip, mömin yüz béshi bilen ottuz toqquz yigitni üchturpan'gha buyrup «üchturpan ehli xojilardin, xojilar bolsa üchturpan ehlidin bizar bolup zérikidiken. Burhaniddin xojining bizge ishenchisi bar iken. Mezkür xojini oghli bilen azar bermey ali döletxana ordimizgha ewetip, yurttin xewer élip turunglar» dep yolgha salghan idi. Bular üchturpan'gha kélip, qoral- yaraq, ghezne, sanglarning achquch- kilitlirini tapshurup élip, burhanidin xojamni we oghli bilen yene üch adimini mömin yüz béshigha qoshup, aqsugha mangdurdi. Bu weqe awalqi dastanda zikir qilin'ghan idi.

Elqisse, ataliq ghazi hékim xan töremni aqsugha hakim qilip, bay, sayram etirapinimu qoshup merhemet qilip, bu jaylargha suyurghal we musteqil hökümran qilip teyinlidi. Hemdem batur béshini uninggha alahide batur béshi qilip berdi. Xotenlik molla abdulla axunumni qazi kalan qilip, alahide yarliq- mensurler bilen ornini kötürüp memnun qildi. Andin kéyin tash xoja pansetni ikki yüz ellik yigiti bilen chapawul qilip kuchargha mangdurdi. Bu bay shehirige bir yérim tash miqdari kélidighan sayenler digen menzilge yétip barghanda, kucharliq ghojamlar ibrahim töre, baqi töre, yüsüp bahadur, yaqup bahadur, teley bahadurlarni bash qilip, töt ming leshker bilen alidigha chiqardi. Bular qoshtam digen jayda xoqa pansetni tutuwélip, uni bir yüz yetmish yigiti bilen öltürdi. Ikki aydin kéyin, tash xoja ishanning ustixini bilen, bille öltürgen yene bir mötiwer ustixanlirini échiwélip, derya süyige baghlap tazilap we bu ikki ademning ustixanlirini xaltigha qachilap, kashigherge élip bérip, hezzet appaq mazirida depne qildi. Chünki, bular mötiwe we eziz ademlerning jümlisidin iken.

Söznik hasili shuki, kuchar leshkerliri yuqirida bayan qilin'ghandek, bedölet ghazining qanxumar leshkerlirini qoghlap arqigha yandurup, jogha digen jaydin ötküzüp, jughini özlirige jan- makan qilip, suni tosiwélip yol bermey turdi we köp adimini yaq'ériqta toxtitip, tagh ichidiki gharp éghizlargha boluqturma qilip qoyup, nurghun ademni nabut qildi. Tirik qolgha chüshkenlirini qolgha chüshkenlirini tirik péti ésip, tégidin ot qalap köydürüp, kawap qiliwetti. Ataliq ghazi bu ehwalni anglap ghezep otliri chaqnap, nurghun serwaz- janbazlarni qil quyruq qilip, hujumgha perman berdi. Arqidin janabi bedölet ataliq ghazi zeper üzenggisige ayaqlirini qoydi. Emri leshker, pansetler janabi alining ghezep otliridin qorqup, hemmisi birdek at chapturup, joghini élip, yaq'ériqqa yétip bérip, leshkerlerning béshigha kelgen hadisilerni uchuq körüp, taqiti- taq bolup, ghezepliri örlep, say liwide shundaq jeng- qirghinchiliqlarni qildiki, ölgenlerning ölük- murdiliri xuddi sayning qara tashliridek yétip ketti. Axiri bu nusret qiyapetlik qoshunlar ghalipliq qildi. Kuchar leshkerliridin ibrahim töre bashliq az adem jénini jaylap qachti. Bashqiliri tigh siyaset we ghezep qehiriyettin ötti. Bezilirini olja- esir qilip aqsugha élip keldi. Kuchar leshkerliridin üch minggha yéqin nabut boluptu. Ataliq ghazi tereptin sekkiz yüzdin köprek adem ziyan boluptu. Bu chagha kuchardin hamiddin töre bashliq yene töt ming leshker chiqti. Bu zaman weziyiti we teqqazasigha qarap el bolup, ita'et qilishni lazim körüp,ataliq ghazining xizmetlirige özini baghlap, uning bilen yaq'ériqta uchriship, uning qubul qilish döletlirige muyesser boldi. Ataliq ghazi hamiddin törendin nahayti xosh bolup, ton- kéchek we jerji tila in'am- éhsan ata qilip, «bizler kuchardin yénip barghiche kashigherge bérip du'ar qilip tursila, bir nan tapsaq otturdin teng bölüp bille yeymiz» dep ehdi- peymanlarni qilip, mulazimlarni qoshup yolgha saldi we «hedis shérip» ning «ehdige wapa qilnglar» digen mezmuni boyiche, öz wedisige wapa qilip, töriler qataridin katta orun berdi. Aldi aldi teminat alghuchilar qatarida ton- kécheklerni berdi. Ikki yildin kéyin, uningdin kayip hezzet apaq mazirigha tashlidi.

Janabi ataliq ghazi andin kéyin debdebe sölet we heshem seltenet bilen yaqériqtin kuchargha atlandi. Menzilmu menzil yürüp, qizil digen jayda qondi. Xeyir muhemmet topchidar pansetni yigitliri bilen chapawul qilip mangduri. Bu chaghda rashidin xojimu birmunche eskerni chiqarghan iken. Bularni bir hujum bilenla keynige qachurdi. Andin kucharni qolgha kirgüzüp, shamalbagh digen jayni menzil qilip, janabi alilirining xizmitige erz mangdurdi. Janabi ghazi bedölet menggülük iqbal we heshemet bilen kuchargha kélip, shamalwagh astidiki bulaq béshida chédir- bargahini tiklep orunlashti. Xan xojini élip chiqip du'a qildurup, ghezep otliri örlep, bir qanche qattiq sözlerni qilish bilen teng, yene gunalirigha epu qelimini sürüp, munasip ton- kécheklerni bérip, mehrem qoshup, öz ordisigha qayturdi. Xan xoja ordigha kirp bir mehremni chépip yoq qildi. We qoligha qoraq- yaraq élip sépilning üstige chiqip «méning leshkerlirim nege ketken, bu qipchaq- enjanliqlarni urup öltürüp, sheherdin qoghlap chiqarmamsiler» dep qiqas- shawqunlarni sélip, mes diwanilerdek yügürüp yürdi. Bu chaghda uning leshkerliridin birimu yoq bolup, her qaysisi jénini jaylap her terepke qéchip ketken idi. Bu chaghda ataliq ghazidin mulazimlar kélip uni tutup baghlap élip chiqti. Uning nime bolghanlighini, nege barghan we turghanlighini we qandaq jayda depne qilin'ghanlighini hich kishi körmidi we bilmidi. U bir derek, bixewer, bi'eser yoqaldi. Bashqa ehwallarmu awalqi dastanning axirida zikri bolup ötti. Bu jayda qayta tekrarlanmaydu.

Ataliq ghazi ishenchilik mulazimlarni teyinlep, xan xojamning ghezne, qoral- yaraq, top, zembirek qatarliq padishaliqqa lazimliq eshya- kinizeklerni xetlep, öz gheznisige aldi. Qamuldin tartip bu alte sheher xitaylirining ghezniliri, qoral- yaraqliri, tamamen xan xojining gheznisige toplan'ghan iken. Bularning hemmisinila janbi bedölet alilirining ali döletxanisigha ötküzüp, kashigher dar seltenetige mangdurdi. Andin u kucharning ishlirini bir terep qilip, is'haq xojamni korlidin aldurtup kélip, kuchar,shahyar, bügür, korlighiche bolghan jaylarni merhemet qilip, musteqil hakim qilip teynlep, ali yarliq bilen ornini kötürdi. Toxti ishik agha békni yasawul béshi derijisi bilen is'haq xojamning xizmitide qoydi. Molla yüsüp axunumni qazi kalan qilip, yarliq- mesüre bilen ishqa teyilidi. Ghazi kucharda ikki ay miqdari turup, nurluq mazari mashayixlarni ziyaret qilip, ghérip heqdarlargha nezir- sediqe bérip, erwahlarning rohigha béghishlap xetme qur'an qildurup sawabii aldi we sa'adetlik zaman, sherapetlik sa'ette dar seltenet kashigherge yolgha chiqip, aqsuda bir ay miqdari turup qaldi. Aqsuning chongliridin molla abdul baqi mufti axunum, muhemmet abdulla ishik agha béik abdulla qazim, qasim qazi bék bashliq on yette öylük ademni jazalap, aq öylük qilip yarkentke heydidi. Aqsudiki mazari mutebirikatler heqqide burun kem qalghan xetme qur'anni toldurup,ghérip- hajetmenlerge kengri sediqe bérip, ash qaynitip, her xil in'am- éhsanlarni qilip, ularning du'alirini élip, zeper özenggisige ayaqlirini qoyup, üchturpan'gha bardi. Bu yerde yigirime kün miqdari turup, alawidin békni muhemmet baba toqsabiyige serkar qilip berdi. Mazari mashayixlargha kengri nezir- niyazlarni ötküzüp, du'alirini élip xatirjem bolghandin kéyin, qaqshal ichi we qirghizlarning arisi bilen kashigher darseltenetige rawan boldi. Menzilmu- menzil yürüp, kashigherge ikki menzil kélidighan saghun qarawuli digen jaydiki bir su éghizni otlaq- yaylaq yer iken dep, bu jaygha nusret qiyapetlik qoshunliri bilen chüshüp orunlashti. Emma kéchisi hawa buzuldi. Chéqilghan awazining sadasi jilwige keldi.

Keynidinlar azraq yamghur yaghdi ualr buninggha perwa qilmay turatti. Lékin, yérim kéchide taghning aghizidin baladek bir kelükün chiqip, ghezne, qoral- yaraq, töge, at, arghimaq, serwaz, topxana, bazarchi, piltirchilerning köp qisimini kötürüp mangdi. Ularning köp qisimi bu palaket we halaketke gherq bolup, nes- nabut boldi. Lékin janabi elining bargahini igiz yerge tikken iken. Kelkün balasi tesir qilalmaptu. Zaya bolghan ghezme. Qoral- yaraq, yigit, serwazlarning bezisini bir künlük yaki ikki künlük yerlerdin izdep tépiptu. Kök qisimini tapalmay yénip kéliptu. Bu weqe- hadisini zadila iz'har qilmay we bilindürmey, qalanlirigha ton- kéchek, at, yaraqlarni in'am- éhsan qilip xosh qiliptu. Mizan pesli idi. Kashigher tereptin nurghun ishekte qoghun, tawuz, shaptul, üzüm, enjür qatarliq yel- yimishler yétip keldi. Janabi aliliri qoghunlarni öz qoli bilen tilip, her qoghundin özi bir tilim yep. Qalghinini chong- kichik serwazlarghiche obdan mu'amile, tesirlik gepler we mulayim sözler bilen tarqitip bérip, ularning könglini alahide ram we sayyad qildi. Andin ötüp atushta qonup, kashigher dar seltenet textige kélp orunlashti. Bu küni tarix hijri bir ming ikki yüz seksen tötinchi yili (miladi 1867- yili – t) yeni maymun yili mahi jamdil'axirining yigirime ikkinchi küni (miladi 10- ayning 21- küni – t) idi. Andin kashigherdiki mazarda nezir- sediqilerni ötküzüp, ghérip bichariler, yitim- ajiz du'aguylarning du'asini élip, xatirjem bolghandin kéyin, emiri leshker, panset, yekke yigit, serwazlar, hemme chong- kichik janbazlargha öz layighida mensep, yarliq, ton- kéchek, xerji tilla qatarliqlarni in'am qildi. Emiri leshker mirza ehmet qushégidin kayip, uni yoq qildi. Büzrük xan töremge on ming qizil tilla bérip, bedexshan yoli arqiliq herem shérip ziyaritige yolgha saldi. Shundaq qilip, on ay ichide yarkent, xoten, üchturpan, aqsu, kuchar, korlighiche bolghan jaylarni qol astigha kirgüzdi. Yene moghulistan memilkitige ige bolup, hemmini yek qelem buyruqigha ita'et qildurdi- wessalam.

*****
7


Yaratquchi allaning lutpi inayiti bilen bu ziminning ulugh shahi janabi muhemmet yaqup bék xosh exlaqning bu yette sheher- moghulistan yurtigha istilasi we adalet gilemlirini yayghini, bir nechche parakendichilik weqesining yüz Bérishi qatarliq hadisilerning bayani





Eqidetkesh ehbablar, xeyriye endishe dostlarning dana köngülliridin mexpi we yépiq qalmighayki, usta gepchiler we talantliq wezinchilerning shundaq qise dastanlirigha qarighanda, aqsu, kuchar sheherliri qolgha kirip boy sundurulghandin kéyin, janabi ataliq ghazi dölet erkanliri we emeldarliri bilen darseltenette texti kashigherge kélip xatirjem aram tapti.Moghulistan tewesidiki düshmenler bir terep qilindi. Hökümdarlargha boy sununglar digen ayetning mezmuniche, bu zimindikilerning hemmisila ita'et belwéghini mehkem baghlidi. Ataliq ghazi bu qishni tinch- rahet we eyshi- ishret bilen ötküzdi. Axiri yil örülüp, bahar künliri keldi. Gül- reyhanlar gül yüzidin bash köterdi. Ene shundaq halette ataliq ghazi kashigher, yarkent, xotende ishxana qurushqa perman qildi. Shunglashqa, zergerler altun, kümüshtin kesse kemer, tirdan, yügen, qushqan, pushtan qatarliq jabduqlarni teyyarlashqa bashlidi. Tömürchiler shap- qilich, özengge qatarliq padishahqa lazimetlik nersilerni raslashqa mes'ul boldi. Qazanchilar katta top we chachma oqlarni yasashqa teyin qilindi. Kiyim tikidighan xeyyatlar kimxap, tetulla, tawar, beqesem, shayi- edres, binares, chit chekmen we xesse yekteklerni teyyarlash ishliri bilen qizip ketti. Positinduzlar (juwichilar – t) qunduz- bulghun, sülesün, tülke térisidin tuyuq körpe, urushta kiyidighan jibiye ton, rumche nimche, shim, telpek, tumaqlarni tikishke meshghul boldi. Mozdoz- sarachilar her xil kesse kemer, tirdan, pushtan, özengge béghi, yügenlerni raslashqa kirishti. Yaghachchi, qondaqchi, mixger, quymager, ilmeduz, zerduz, chédirchi- ximeger qatarliq hemme ehli kesp we hünermenlerning her qaysisi öz hünerlirige kiriship, patparaq boldi. Qoqend dar seltenetining ishxaniliridin chqqan usta we mahir ustilarni aldurup kélip, bu yerdiki usitilargha usta béshi qildi. Melle xanning namida tilla soqturdi. Ferghuchinning puligha oxshitip mil pul qoydurdi. Hemme usta béshilarning üstide yene ish béshilarni teyyarlap, hemme hünerwenlerge ayliq teminat belgilidi. Hichqandaq ademge zorluq yaki tehdit salmidi. Herqandaq adem özi xalighanche kélp, öz hünerlirini qilip, qilghan xizmitige layiq heq- ejirini aldi.

Ataliq ghazi adalet ishigini achti. Zulum we dert- elemler xuddi sumrugh qushidek küyqap ichidin weten tutti. Hemme puqra we xalayiq ataliq ghazining du'ay döletlirige bi'ixtiyar qollirini échip, michit- meschitlerde besh waqit namazni ötigendin kéyin, ataliq ghazining ömür döletlirining ziyadilikige du'alarni qilishti. Adalet siyasitini nahayti éhtiyat bilen yürgüzüp, puqra we xalayiqning pul we jénigha eskerlerning qol uzutup dexli qilmaslighini qet'iy qeyt qilip békitti. Bir küni nusret qiyapetlik qoshunlar yarkenttin kashigherge emdila kélip, chöldin awadanliqqa chiqip turghan bir halette, bir kempir mezlum bir nechche tawaq qétiqni yolgha élip chiqqan iken. Bir yüz béshi bir tawaq pul bermey ichip kétiptu. Angghiche ataliq ghazi kélip qaptu. Kempir mezlum uninggha «bir sipahi bir tawaq qétighimni ichip, pul bermey ketti» dep erz qiliptu. Ataliq ghazi nahayti méhribanliq bilen «qétiq ichken sipahni tunumsiz» digende u «tonuymen» deptu. Qoshun ichige kirgüzse , u «mana mushu sipah shu» dep körsetken iken. Ataliq ghazi perman bilen «ey ana, bu yigitning qorsighini yérip körimen, eger qétiq ichidin qétiq chiqmisa, sizni soysam wabal bolmaydu» digende u «wabal bolmaydu» digen iken. Andin yigitni derhal soyup qarnini yérip körse, mezkür qétiq téxi özgermigen iken. Bu yigitning ton- kiyimlirini mezkür kempirge bériptu. Shundaqla janabi ali ghazi tunji qétim aqsugha kelgende, bir yigit bir bidichining ikki bagh bidisini pul bermey zorluq qilip élip étigha bériptu. Bide igisi erz qiliptu. Ataliq ghazi tehqqlep bide alghan yigitni tépip, zorluq qilghanning sazayi dep, qilmishini élan qilip, ammigha ibret üchün soyup tashlidi. Shuningdin bashlap yigitler birer ademning birer nersisige zorluq qilishqa yaki bazar nerqidin kem sorap qattiq- yirik sözlerni qilishqa heddi bolmidi we bundaq ishlarmu tamamen yoqaldi. Almaq- satmaq ishlirida hemme adem mulayim we shirin söz bolup, tinch mu'amile qildighan boldi. Yene bir qétim janabi ataliq ghazi aqsugha kelmekchi bolup maralwéshidin ötkende, öz perzendi bir nersige oq étiptu. U terepte bir ishek otlap yürgen iken. Oq bérip xata tégip ishekni öltürüp qoyuptu. Ishekning igisi «ushbu yigit ishigimni étip öltürüp qoydi»dep erz qilip, yigitni körsetken iken. Qarisa öz perzendi. Uni aldigha keltürüp, ri'aye qilmay tayaqqa tutup, «siz atliq ghazining oghli bolimen dep puqraning ishigini atsingiz we sewepsiz oq chiqarsingiz bulamdu» dep ghezep otliri örlep, qattiq edep bergen iken. Bu bala shu sewep bilen ölüp kétiptu. Buni körgen emiri leshker, panset, emira'i, serwazlar könglige qorqunch we zil- zile, wehshet- lerzeler chüshüp, hemmisila yéngiwashtin töwe – istixpar bilen yaqilirini tutup, téximu chongqur ita'et we inawetke bel baghlidi.

Elwette, padishala mulazim- xizmetkarlirining zulum te'eddutlirini sel chaghlap, gunalirigha ghapil we susluq qilip, siyasette olturghuzmisa, bashqa muhim ishlargha mes'ul bolghan yaki muhim ishlarni wakaliten bashqurdighan katta emeldar we ulugh emirler, buningdin örnek élip, hökümet shirazi- intizami susluqqa, yurtdarliq ölchemliri bushashqa yüzlinip, xalayiqning rayi qaytip, eskerlerning intizami qozghilip ketse, kéyin buni öz jay- merkizige élip kélishke tedbir ajizliq qilidu yaki yétishmeydu. Omumen qilip éytqanda, bu xeyriyetlik künler we dölet intizami kücheygen zamanlargha, bir kishi yene bir kishige xalighanche zorluq we te'eddi qilidighan ehwallar, meyli el ichidinyaki yigitler arisidin tamamen kötürüldi. Janabi ali ghazini hemisila hazir turghandek körüp, «yiraq yéqindur, ghayip hazirdur» , «kéchep kündüz dur» diyiship, her qandaq kishi sewepsiz we orunsiz bir ishqa qedem qoyalmidi. Belki buni oylashqimu jür'et qilalmidi. U meyli ghayip bolsun yaki yéqn- yiraq bolsun, uni xuddi hazir qarap turghandek kördi we uni shundaq bilip étiqat qildi. Emma weqeni xetlep turidighan maraqchilar her zaman, her makan we her jayda hazir bolup teyyar turatti. Bu tayipilerni hichbir kishi zadi bilmeyti we tonumayti. Elqisse, ataliq ghaz muhemmet yaqp békning yigitiliri sani ellik mingdin ashti. Ishxanilarda ayiliq- teminat alidighanlarning sanimu ellik minggha yéqinlashti. Ghezne baylighimu xéli boshap qaldi. Bu chaghda ataliq ghazining dölet hökümranlighi sherqiy terepte baghrash we ushshaqtal, shimali terepte muztagh we zewqi, gheribiy terepte alay we bedexshan, jenubiy terepte qarangghu muz tagh, lop, cherchen'giche bolghan jaylargha suzulghan idi. Ataliq ghazi mulazimlarni chiqirip bu hudut ichidiki tagh- jezir, yaylaq we qishlaq, janggal we tashlaq (igisiz jaylar – t) bolupmu, olja we xiniye ziminlar (xan yaki döletke tewe zimin – t), baghlar, sheher, sehra we kent- qishlaqlarni satmaqqa tereddut qildi. Jümlidin aqsugha muhemmet nezer qushbégi, mirza qasim muhter, mirza abdul'eziz buxari qatarliqlarni chiqirip, aqusluq abdulla diwan békni mubasirkar- meslihetchi qilip teyinlep, xitay, tungganilardin qalghan bagh, zimin, binem- janggal, yaylaq we qishlaqlarni we xiniyelerni satmaqchi boldi. Burunqi chaghlarda xaqani chini ehli bu yette sheherge ige bolup waliliq qilghanda, aqsudiki hakim ishik agha bashliq qiriq alte békning her birige qilghan xizmiti üchün xinyedin béridighan ma'ash-kolen kümüsh ornigha zimin we adem teyyarlap bergen iken. Chonglirigha köpirek, kichiklirige azraq béridiken. Meslen aqsugha hakim bolghan kishige bir yüz öylük, ishik agha bolghan kishige atmish öylük, mertiwisi kichiklerge töt öylüktin adem we shanglap zimin bergen iken wen bu ademler teyinlen'gen shu beglerning déhqanchiliqini qilsun, xizmitini ötisun dep juldu-jasaq qilip yarliq bergen iken. Ta islam bolghiche her qandaq adem qaysi mensepke yetse, bu yarliq hökümi boyiche, juldu qilip bérilgen mezkur ziminni térip, ademlirini ishiltip, xizmitige sélip kelgen iken. Bu qa'ide-on yette sheherning hemila jayida burundin buyan jari bulup kelgen iken. Bu ademlerning üstidiki begler bolsa ularni xuddi sétwalghan muliki we altun'gha tigishken qullar yaki ata mirasi qullirdek körüp, mezkür ademlerni xalighanche pul, otun, yaghach qatarliq her xil nersilerni alghanlighini we yer téritip ghelle hasil tapqanlighini özige halal dep qarap, bu ishqa eqide qilidiken. Bu ademler yurt, xalayiqqa arlashmaydiken yaki her qanche pul bérip, eqelli on béshi, mu'ezzun, jarup qatarliq emellernimu alalmaydiken. Bular yurt ichide, «qongi tamghiliq yachi» dep étiwargha élinmaydiken. Yene yette sheher xitaylargha qarighandin kéyin, xitaylarmu su chiqirip awat qilghan ziminmmu, xiniye dep atayti. Ataliq ghazi mezkür xiniye ziminidki yaylaq we qishlaqlarni, shu jayda olturushluq yaki uninggha yéqin kent, mehellilerdiki kishlerge sétip bérip, pulni döletxanigha aldi. Aqsu tewesidiki aqyar, kelpin, ta qoshtam, onbashqiche bolghan ziminlarni besh lek ellik alte ming tengge pul berdi. Bay, sayram qatarliq jaylar bolsa eng kem digendimu töt lek tengge pul boldi. Alte sheherning qalghan jayliridiki ehwalni mushundaq belki buningdinmu artuq dep bilse we imtihan qilip körse bolidu. Shundaqla, her yilda bir katta sipahi bir nechche mirza bilen kélip, padishaliq zimin sétilmay qalghan iken.Biz tekshürüshke kelduq dep tehqiqlep, banilarni körsitip, kemni toldurimiz dep, nechche ming tengge pulni döletxanigha alatti. Yene «mezkür ziminlarni janabi bedölet ataliq ghazi sétip, pulini men aldim» dep xet- chek yézip, öz möhrini we ölima'i- ezzemlerning chong möhürlirini basturup béretti. Kéyinche yene satqan ziminlarning möhür pulini bermigen iken dep, bir tenggige bir dachen, yüz tenggige zimin alghan ademge töt tenggidin möhürane pul qoyup, yette sheherdin nechche lek tengge pul aldi.

Bu künlerde kashigherde puqralar jem bolghan bir mejliste, bir adem ustiliq, belki tene bilen «hejep tinchiliq obdan zaman boldi, qoyning uchusida torghay uga saldighan zaman boldi» digende , kashigher taliplirining elemliridin bolghan molla zerip «janabi aliliri yette qewet ziminni tügetti. Torghay uga salidighan jaymu qalmidi, emdi qoyning uchisigha uga qilmay nege qilsun» dep ustiliq bilen jawap bergen iken.

Riwayetlerge qarighanda, kucharliq xojilar zamanda, keshmir tereptin muhemmet elixanning oghli muzepperxan yarkent memilkitige kélip, andin kuchargha bérip, kuchardin korligha kelgende, ataliq ghazi özining nusret qiyapetlik qoshunliri bilen kuchargha kelgenligini anglap, korlidin ürümchige bériptu. U bir nechche waqit ghurbetchlik bilen ömür kechürüp turghan künlerde, ili tereptin barghan ferghane wilayitining bezi sodiger bayliri muzepper xanni tonup qélip, uning izzet- ikramlirini qiliptu. Tungganilarning ulughi dawud xelpe buni anglap, artuq izzetlirini qilip, uninggha nechche sanduq chay we kümüsh bériptu. Bashqa tungganilarmu nezir- sediqilerni qiliptu. Qoligha pul kirgenliktin uning etirapigha birmunche adem jem boluptu. Bu künlerde qoqenddin qéchip kelgen we muhemmet elixanning xizmitide bolghan kona we chong sipahlardin mirza ehmet qushbégi, nar muhemmet perwanichi, mirbaba dadxua ghazi panset qatarliqlar muzepper xan'gha « ilaji bolsa aqsu terepke, eqellisi kuchar tewesige qedem- teshrip qilsila, özlirini xan kötürüp, yette sheherge xan qilip, xizmetkarchiliq qilsaq, sili hemmimizning ulugh xanzadimiz we xojimiz» dep keyni- keynidin xet yéziptu. Ata- bowilirdin tartip yurt sorashni kespiy hüner qilip kelggn muzepper xanning ulugh bolup, seltenette olturush arzu- ishtiyaqi uning dil könglini biqarar we bi'aram qilishqa bashlidi. Parakende tungganilardin birqanchisi we musapir nemen'ganilar jem bolup jem'iyet peyda qildi. Bir nechche baylar hökümet tamasida qolidiki desmayilirini qerz berdi we bashqilardinmu qerz élip berdi. At, qoral- yaraq, bayraqlarni hazirlap, shapashlap, naghra, kanaylarning sadasini yangritip, korlini ishghal qildi. Korilining hakimi haji bék kuchargha qéchip kélip, weqe- süretlerni bir- birlep tizip, xuddi köz qamashturdighan chéqilghandek téz yürüshlük bir erzichini kashigher darseltenetker ildam yolgha saldi.

Janabi ataliq ghazi muzepper xanning korligha kirgenligini anglap, kona we katta sahipiliridin endishe qildi. Chünki, u bularning hemmisining ulughi we xanzadisi idi. Shunglashqa, derhal is'haq xojam namigha perman chüshürüp «muzepper xanning üstige öz yigitliringizni élip bérip, ilaji bolsa muzepper xanni tirik qolgha keltürüng. Eger muyesser bolmisa her qandaq qilip otturdin kötürüp, xizmetkarchilighingizni melum qilghaysiz» didi. Bu itayetname yétip bérishi bilanla, is'haq xojam qol astidiki ikki ming yigiti bilen korligha yétip bérip, muzepper xan bilen urushti. Muzepper xan az adem bilen qélip, barawerlik qilalmay bir chédirgha yushurundi. Chünki, u ilgiri birmunche eski qalmaq bilen ittipaq tüzgen idi. Bular is'haq xojamning nusretlik eskerlirini körüsh bilenla özlirini yaqigha alghan idi. Is'haq xojam chédirni qorshap, terep- tereptin oq étip, muzepper xanni halaketke yetküzdi. Uning chédir oq zerbisidin goya ghelwirdek bolup kétiptu. Bu weqe tarix hijri bir ming ikki yüz seksen beshinchi yili (miladi 1868- yili t) yeni murgh (toxu yili – t) mizan peslide yüz bergen idi. Aqsu hakimi hékim xan törem ali perman boyiche qizil digen yerde qara körsitip, himaye qilip turghan idi. Lékin musapir namidiki panset, yigit qatarliqlarni kuchargha kirgüzmidi. Chünki, ulardin nahayti éhtiyat qilish toghrisida shundaq perman bérilgen idi. Muzepper xan bir terep qilinmighuche bu xewerni kashigherdiki emiri leshker, pansetlerge zadi iz'har qilmighan idi. Emma baylar qatarida kelgen neman'gani musa kalal bayni we uning üch adimini kashigherge apirip yoq qildi. Muzepper xanning üstidin zeper qilip köngli xatirjem boldi. Yene shu künlerde ferghane wilayitidin seyid we pazillardin bolghan ehrarxan törem we seyid erdilerni damollam qatarliqlar kashigherge keldi. Bu künlerde yene bir weqe boldi. Yeni iraq tereptin sheyix muhemmet we sheyix exmet digen ikki adem sayahet qilip, bedexshan'gha kélip birnechche kün turup, yaqup bék ataliq ghazini mubareklep, özlirining peziletlirini iz'har qilip xet- erz bergen iken. Bu xette "bizler mekke- mu'ezzeme shériplirining sap neseplik ehlatliridin bolimiz. Peyghember hezretning qewre- baghistanliridin bisharet bolup, nésip- risqimiz bu diyargha chüshti. Xéli mudettin boyan bedexshan ulughlirining iltimasi bilen bu jayda turup qalduq. Janaplirining islam échip padisha bolghanlirini xudawenderkérim mubarek qilghay, emma özlirige dunyawiliq we axiretlik toghrisidin bir nechche éghiz söz qilish lazim we zörür körüldi. Hazir beziler alemulghayiptin shu nerse melum boldiki, özliri bashliq jem'iy yurtlirigha ilahi qazasi bilen bir asmandek apet chüshüp turuptu. Bir ilaji qilip weqe yüz bérishtin burun buningdin qutulush lazim. Janapliri bashliq hemme chong- kichik ölima we pezilalar, emir we emirailar, puqra we xalayiq, ata- bowa, ulugh erwahlargha séghinip, yéngiwashtin töwe qilip, yalwurup yigha- zare qilip, nezir- niyaz, xeyr- sediqilerni ada eylep, bu balayi ezzemdin aman we nijat bolushqa du'a we iltija qilghayla. Bizmu kéche- kündüz du'agha meshghuldurmiz" digen sözler yézilghan iken.

Bu xet- erz yétip kelgen haman, janabi ali ghazi chong seyidler, qazi ölima we pezilalar, emiri leshker, panset, emiralarni hazir qilip, bu xetning mezmunini ayan we bayan qilip, özi bashliq hemmisila yéngidin alahide towa qilip, yurt, wilayetlerning hakimlirigha we puqra- xalayiqqa élan chiqirip, "her biringlar men'iy qilin'ghan yaman ishlardin yénip, towa qilip yalwurup, nezir- sediqilerni béringlar" dep ali inayetname chüshürdi. Sheher- sheherning ademliri waqip bolup, hemmisila chin qelbidin yalwurup yigha- zare qiliship, towa- istixpar bilen shughullandi. Ataliq ghazi mezkür sheyxlerdinmu amanliq sorap, töhpe- hediye ewetip, inayetname berdi. Mezkür ikki sheyx buni anglap bilip, bizning digenlirimiz yaqup bék bashliq yette sheher ademlirige tesir qiliptu. Emdi özimiz bérip fezil-karamet qilip köreyli. Qéni ishimiz nedin chiqidu diyiship, ram hilini yéyip, yalghanchiliq danlirini chéchip, hile- mikir we neyrenglerni ishlitip yalghan dewalarni teyyarlap, sheyx muhemmet özini "mehidi axir zaman [177] digen men bolimen" dep, sheyx ehmet uninggha wezir bolup, yarkent ziminigha keldi we bir nechche kündin kéyin "men sizlerni bey'et we inawet qildurtup, rast yolgha teklip qilish üchün keldim" dep imam mehidilik dewasini qildi.

Bu chaghda, eyni zman diniy hoquqlar ilmning alimi qazi ziya'iddin damollam yarkentte qazi kalan we sheri'et bashlamchisi bolup turatti. U bu sheyxlerge "bu menisiz dewlarni qilip, sarang esebilerdek kallanglarni buzmanglar" dep, sheri'et yollirini körsitip, pend- nesihet qildi. Lékin, bu u xil yoldin azghan yaman niyetlik sheyxlerning qara könglige tesir qilmidi. Qazi kalan bu ehwalni bedölet alilirigha erz qildi. Ataliq ghazi erz mezmunidin waqip boldi hem uningdin "sheri'et we milletning toghra we pak höküm- yolliri boyiche, bu dewager kazzaplarning kasapitidin aman qalghaysizler" digen inayetname keldi. Qazi kalan bu inayetnamining mezmunini u aldamchilargha yetküzüp, sheri'et hökümlirini chüshendürse, ular yuqarqi dewaliridinmu chong we ajayip dewalardin éghiz échip, "xudawende almiyan öz iradisi we tiligi boyiche özini yaqup békning wujut- shekilide körsetken. Halbuki, bu zimin yüzining xudasi yaqup béktur. Buni sizler bilishingizler kérek. Bizni yaqup bék ewetken, buni özi bilidu, mubada bizni öltürsengla, bizning her bir qetre qénimizdin nechche ming qoral- yaraqliq esker tughulup, yette sheherni, hetta zimin yüzini xarap we weyran qilidu. Bizni sel chaghlap, birer chong bala- qazagha muptila bolmanglar" dep yene bimene dewalarni qildi. Buni yézishqa qelem tewrimeydu hem éghiz barmaydu – xuda özeng pana bolghaysen!

Ehwal bu yerge yetkende, hemme sheri'etsho'ar ölimarlar bir niyette bir yengdin qol chiqirip, din mujtehidlirining qolliri bilen, bu yalghanchi azghunlarni ölüm hökümige buyrup, hemme chong- kichik memilket e'yanliri, puqra- xalayiq hazir bolup, ularni bir kengri meydan'gha élip chiqip, yerge béligiche kömüp, aldi bilen qazi kalan, mezkür höküm boyiche tash atti. Andin chong- kichik hemmeylen ularni ölgiche tash- kések qilip yoqitip, bu pakiz ziminni u kapir buzuqlarning yamanlighidin tazilidi.

Bu künlerde yene bir weqe yüz berdi. Bu chaghda bir qanche sodigerlerge hindistan terepke bérishqa ruxset bérilgen idi. Shughnan qaraqchiliri yolda bir sodigerlerni bulap, olja- esir qilghanlighi xewiri ataliq ghazining sa'adetlik qulaqlirigha anglandi. Uning ghezep otliri örlep, yette ming leshker teyyarlap, abdulla emiri leshker bilen haji mirza béshini bash qilip, yigirime panset we ishqa yaraydighan bir qanche emra'ilerni hemra qilip, alte yüz tögide az- uzuq, qoral- yaraq we on ming qoy qatarliq qoral- jabduq, uzuq- tülük bilen shughnan tereptiki esqer eli xan üstige yarliq bilen yolgha saldi. Yarliqta " sizler bérip shughnan ulughigha dep sodigerlerning pul- mallirini tamamen élip béringlar. U eger bizge inawet we ita'et qillsa, ehdi- peymanlarni toxtitip kélinglar, mubada bash tartip qubul körmise, urushup talan- taraj, qirghin we olja- esir qilinglar" dep yézilghan idi. Bular desht- jezirlerni bésip ötüp, menzilmu- menzil yürüp, shughnan'gha bérip, esqer eli xan'gha siyaset qilip xet yézip, elchi kirgüzdi. Esqer eli xan buni angla hush kallisini yoqatti. Sodigerlerning pul- mallirini tamamen qayturup, ularni xosh we razi qildi. Andin dostaniliq resmiyetlirini tüzüp, ita'et we perman'gha boy sunup, elchi bilen erz- xet chiqardi. Xette "bu ishtin méning xewiri yoq, uni bashbashtaq puqralar qilghan iken, ularning qattiq jazasini bérip, özem bashliq hemmimiz bu nalayiq ishlardin towa qilduq. Eger qirghinichliq we bulang- talang qilimen dise, bu yaqup bék xanning öz ixtiyarida, eger iltipat qilip,bizni qul we xizmetkar ornida körüp merhemet qilsa, menki qéri qul chakarliq qilimen. Burunla erz bilen elchi ewetip, mubarekbadliq qilip, dostliq ornitish lazim we zörür idi. Eyip mendin ötüptu, hélimu dostaniliq qa'ide- resmiyetleni turghuzup, uni qedem, imanlar bilen mustehkemlisek, uning üstige nomus perdisi ichige yushurun'ghan bir ghunche new baharim bar. Buninggha hichqandaq seher shamilining buy- puraqlirimu tegmigen, uning baghistan- anaristanigha hichkim qol uzatmighan. Eger janabi alinip pak tebi'etliri xalaydighan bolsa, uni qul- chöriliri qatarida tartuq qilsam" digen bir qanche söz yézilghan idi. U yene " bu erz- xetni yaqup xanning sa'adetlik qulaqlirigha iz'har qilip qoysila" dep ötün'gen idi.

Abdulla emiri leshker qatarliqlar bu xet- erzni yétip kelgen haman janabi ghazi alilirigha mangdurdi. Janabi aliliri xetning mezmunidin waqip bolup, xursenlik bilen esqer eli xanning qizini öz ayallirining qatarigha qoshmaqni ixtiyar qilip, kengri jabduqlar bilen panset toxti xan ayimini bash qilip adem mangdurdi. Esqer eli xan bilen dostluq qa'ide- resmiyetlirini ada qildi. Ushbu heywe we sölet banisi bilen kanjut ulughi sefider eli xanmu ita'et we inawet rishtisini boynigha saldi. Wajaqning ulughimu permanberdarliq rishtini berpa qildi. Shuningdin bashlap u etiraptiki kohistan- taghliq rayunlarning hemme ulughliri janabi alilirining qeyd- ita'etlirige kirdi. Yurtlargha aramliq, yollargha tinchliq we xatirjemlik peyda qildi.

Buningghiche jeddi pesli yéqinliship, "toqsan" [178] kirishke bashlidi. Janabi aliliri tewesidiki emiri hökümranliqqa ige barliq wilayet hakimliri, emeldarlar, ish bashqurghuchilar, qedimqi ali derijilik xan we qa'an, éhtiramliq padishalar, ulugh sultanlarning qa'ide- qanunliri, yol- resmiyetlirini yéngiwashtin izigha chüshürüp we shu boyiche toqsan tartuq qilish herikiti we tereddutigha chüshti. Ularning her birsi özide bolghan her qandaq nersini jan- dili bilen teyyar qilip, yetmise üstige qerz élip, sogha- salam we töhpe- tartuqlirini tirishchanliq bilen raslap, darseltenet kashigherge mangdurdi. Jümlidin, xoten hakimi niyaz bék sekkiz charek sap altun, ming dane yambu, töt yüz at, buning ichide ikki yüzi iger- jabduqliri, hetta qamchilirighiche mukemmel qilip teyyarlan'ghan, yene ikki yüzi yügen, noxta, yalpush, körpichiliri bilen raslan'ghan idi. Yene töt yüz atqa teyyarlinip yüklen'gen sülesün, tülke térisi we paxlan körpisidin tikilgen miyanejuwa, shim, telpek, rumche nimche chapan, tetulla, kimxap, tawar, beqsem, shayim, binares,edres, qaramtul toq yéshil renglik chekmen toln, alahide rexttin ishlinip, boqqush, yanquchlirighiche bille raslan'ghan ishtan, neq xurum, köndin tikilgen we pakiz paytimilirighiche bille raslan'ghan ötük, yene alahide neqishlen toqquz toquz chay chögüni, toqquz toqquz mis qazan, kepkür, chömüch, toqquz toqquz aptuwa we chilapchin qatarliq qap, ghilapliri bilen teyyarlan'ghan buyumlar, lahurda ishlen'gen toqquz toqquz chirayliq qirma, her xil gül nusxliri bilen teyyarlan'ghan toqquz toqquz zilche qatarliq könglige erziydighan heddi- hésapsiz töhpe- tartuqlarni élip kashigherge kélip, ataliq ghazining mubarek köz- nezerliridin ötküzüp, bir nechche kün turdi. U her küni nashta waqtida bur toqquz yambu, bir toqquz boxchh nepis buyumlar, iger- jabduqliri mukemmel bir toqquz ar élip kirip, ataliq ghazigha tazim- éhtiramlarni bildürüp, dölet muddetlirining menggu bolushigha du'a qilip, bille olturup, nashta qilip yanatti. Hemme dölet erkanliri tehsin- aprin oqup, könglide heyran bolup barmaqlirini chishleyti. Bashqa wilayet hakilirimu öz ehwaligha qarap, xuddi shundaq töhpe- tartuqlirini keyni- keynidin élip kélip, ataliq ghazining mubarek nezerliridin ötkezdi. Ataliq ghazi hemme serkerdiliridin xursen we minnetdar bolup, her birige nechche qewet we nechche qatar ton- kiyim, selle, kula, qoral- yaraq we alahide nishan- alametelerni merhemet qilip, shahaniliq körsetti. Ularning xizmetkarlirighimu ton- kiyim, xejleydighan tilla bérip méhriban bolup, her birsini öz muqerrergahlirigha qaytishqa ruxset qilip, tartuqlap memnun qildi. Ilahi uning aptap döletlirini bu dunya we axirette menggü we da'im qilghaysen – amin!



*****
8


Ataliq ghazining hermeyin eshrefinning xadimi, musulman möminlerning emiri, yer yüzining xelipisi, iskender quwwet abdul'ezizxan'gha inawet we ita'et qilip erz bilen elchi hediye- sogha we bey'etname ewetkini, bu yer yüzi xelipisining nurluq tebi'etlirige qubul chüshüp, yarliq, derije- mense- we alahide taj ewetip, öz himayetlirige élip, rumgha [179] tewe qilghanlighi weqeliri bayani



Teb'iti saghlam ehbaplar, toghra zéhinlik erbaplarning alijanap dillirigha roshen, we ashkare bolghayki, neqil- hikaye, qisse- apsanilerge qarighanda, ataliq ghazi yurt hakimlirini öz yurtlirigha ruxset bérip mangdrudi. Qish peslining soghaq hawasi öz weten eslige yandi. Yéngi yil örüldi. Bahar künliri keldi. Zimin yüzidin giyah- üsümlükler bash köterdi. Paxtek- qumri qushliri sadagha keldi. Xush nawaliq bulbullarning nale- pighanliri bolsa emdila körüshken ashiqlarning dil eynekliridiki pighanlirini qaynatti. Gül- reyhanlar échilip, rengmu- reng güller özining gül aptiwi bilen bu zimin yüzini xuddi tötinchi pelekning yuruqlighidek nurlandurdi we nahayti zor xoshalliq béghishldi. Mushundaq eyshi- tamasha we köngül shatlighi bilen, yaratqan alla dergahi eziz ulughqa hemdu- sana we cheksiz shükri- shatliqlarni ada qilip, du'a patihiler bilen telep, iltija qilip turghan halda, tashkentlik yaqup xan qazi törem heremeyin shérip ziyaritidin yénip kashigherge keldi. Ataliq ghazi bilen her bap, her mesle toghrisida söz- söhbetlerni qiliship, axiri janabi ali bedöletni ziminning xelipisi, heremeyin shirefinning xadimi,, musulman möminlerning emiri yeni abdul'ezizxan binni abdulmejidxan – xuda uning mülki we dölitini hemishe qilsun- huzurigha elchi ewetip, rumgha tewe bolup, boy sunushqa terghip we dalalet qildi. Janabi yaqup xan qazi töremge nahayti mulayimliq bilen " u zat muslman möminlirining emiri, yer yüzining xelipi tursa, men uning aldida qanchilik adem? Qandaq qilip uninggha elchi ewetip, salimimni yetküzeleymen?" Dep nepsi sunuqluq bilen özre éytti. Bu halda qazi xan törem erz qilip, "tashkentni orosiyeler bésiwalghandin kéyin, ölima pezilalar, seyid kibira- risalar emdi bizge bu yurtlar haram boldi dep, orosiyige ita'et we inayet qilishtin bash tartip, peyghember eleyhissalamning sünnet- sheri'et yolini jari qilip we peyghemberni teqlit qilip, hijretni ixtiyar qilishti. Jümlidin, menmu hijretni ixtiyar qilip, ikki herem alilirining ziyaritini tügitip rumgha kélip, bir nechche kün istiqamet qildim. Bu jaydiki erkan we e'yanlar bilen ülpet we söhbet qilishqa muyesser boldum. Ularning sözige qarighanda, ular ferghane wilayitini orosiye bésiwaptu. Lékin xaqan wilayetliridiki bir nechche musulman ita'ettin chiqip, islam échip ghelbe qiliptu. Janabi xelipe hezret anglap, meschit- meschitlerdiki besh waqit namazdin kéyin, sherq terepte islam achqan musulmanlarning rawaji üchün du'ar qilinsun dep yarliq qilip, özi bashlap sherq terepke du'a qiliptu. Islam échip bashliq bolghan ulughning ismi- namini hajilardin soraptu. Bezler xotenlik haji padisha deptu. Beziler kucharliq xojilarni xewer qiliptu. Beziliri ili sultanini melum qiliptu. Xelipe islam achqan kishining neq étini bilelmeptu. Musulmanlarning pushti- panahi bolghan osmaniye döliti – rum xelipiligi qurlghandin kéyin, yer yüzidiki musulmanlar bash kötürüp rawaj tapsa, her zamandiki rum xelipiliri xoshal bolup, ularning rawaji üchün du'a qilidiken. Eger'ularning shikeste yep meghlup bolghanlighini uqsa, könglil yumshap, ghemkin bolup, ongushluq tilep du'a qilidiken. Etiraptiki bash kötürgen musulmanlarning herqandaq ishlirini anglisa, uni depterge élip, alemge ashkare qilip, shöhretke ige qilish bolsa, her qandaq zamandiki xelipilerning wezipisi iken. Bu moghulistan yurtliri janabingizgha qaraptu. Özingizni xelipige melum qilishingiz elwette zörür we lazimdur" dep melum qildi.

Bu sözler sa'adet eser we dölet yar, bexti uchuq muhemmet yaqup bék ghazigha maqul chüshüp, xaqani chinining könglidikidek arzugha layiq türlük chirayliq we pakiz malliri, tawar- durdun, xush boyluq chaylar, janan chiniler, altun- kömüsh, qalmaq we qazaq atliri, toqquz toqquz yéngi juwan we ziba boyluq béjin ghulamliri qatarliq sogha- salam we tartuq hediyilerni raslap, sa'adetlik zaman, shereplik sa'adette, qazi xan töremni bash qilip, xizmitige ishenchilik mulazimlarni teyinlep yolgha saldi. Bular menzilmu- menzil yürüp, xop, waqit, köngüldikdek sa'ette rum darilxilapetke yétip bérip, musulman möminlirining emiri, yer yüzining xelipisi, osmaniye dölitining padishasi huzurigha kélip, éhtiram bilen körüshüsh sheripige ige boldi. Sogha- salam tartuqlirini uning ali nezerliridin ötküzüp, elchilik qa'ide- yusunlirini beja keltürdi.

Musulman möminlirining emiri, heremeyin shirefinning xadimi, allaning menggü bendisi abdul'ezizxan bu sogha- salam tartuqlar, erz we elchilerge heddidin ziyade xursen we memnun bolup, qazi xan törem bashliq hemme mulazimlargha toluq izzet we artuq abruylarni qildi. Ulargha nurghun in'am- éhsanlarni bexsh we ata qilip, bir nechche muddet turghuzup, ziyapetlerni qilip, qaytishqa yarliq qildi. Ataliq ghazi bedölaetke "miraxor bashi" liq emel bérip, bu yette sheherni rumgha tewe qilip, öz himayisige élip, uni katta padishalarning derijiside körüp, merwayit, almas, yaqut, göher tizip köz qoydurup bézigen bir katta altun taj _ shah ali tumaq we jiyek, étekliridin, kökrekliridin, itrek etirapdidin yaqilirighiche altun bilen par- pur almas, leli- yaqut qatarliq qimmet baha tashlar bilen qatar- qatar köz qoyup bézelgen rumche nimche, hemme qap, baghliri altun bilen almas, leli- yaqut- süzük göher, yéshil zumret bilen raslan'ghan bir shap qilich, hetta sumbullirighiche altun- kümüsh bilen raslan'ghan yaki altun- kümüsh bilen suwad qilin'ghan bir dane miltiq qatarliq nezer salghuchilarning közlirini xire, tamashibinlarning nezerlirini qamashturdighan köngüldikidek chirayliq chirayliq nersilerni jahan ali alem yarlighi we shahaniliq inayetname bilen elchilerni yandurdi.

Elchiler shereplik dewran we güzel zamanda kashigherge yétip kélip, töhpe- hediyilerni janabi ataliq ghazining nezerliridin ötküzdi. Janabi ataliq ghazi gül ghunche ichige sighmay échilghandek xosh bolup, taji shahi- tumaq alini döletlik béshigha kiydi. Qilich alini mubarek bélige taqidi. Miltiq nayapni qollirigha élip, rum terepke qarap edep bilen tazim qilip, du'a qildi. Goya yaqup bék ghazining ten- wujudida palildap jilwe qilghandek boldi. Mubarekbadliq shawqun sadasini pelek gümbizidin ötküzdi. Ataliq ghazi bir nechche kün toy- tamasha ötküüp, ölima ezzemler, éhtiramliq pazillar, hörmetlik seyidler, emiri leshkerler,ali derijilik esiler we chong- kichik emeldarlargha ton- kéchek bexsh qilip, hemmini memnun we binyaz qildi. Andin kéyin abdul'eziz xanning namida tilla- tengge we chaqa pul qoydurup, uning hökümlirini jari qilip, bu yette sheherni xelipe rum- dölet osmaniyening teweligi dep atidi. Bu waqit tarix hijri bir ming ikki yüz seksen altinchi yili (miladi 1869- yili _ t) idi.

Elqisse, bu osmaniye sultanlirining esli nesepliri we ulugh ata- bowilirining nesep ali ékramlirimu türk binni yafes binni noh eleyhissalamgha baghlinidu dep zikri qilinidu. Türk tayipiliri bolsa bashqa qebililerdin köp hem shija'et- gheyrette yekta, saxawet we himette tengdishi yoq tayipidur. Bezir tarix kitapliridiki melumatlargha qarighdanda, islam shérip yéngi ashkare bolghan chaghda, heq ta'alla furqani ezimni (qur'ani _ t) hindistan'gha ewetken iken. Ular hörmetlik qilip, uni yerge tashlaptu. Andin turkistan'gha ewetiptu. Türklerning serdari uni béshida kötürüp ulughlaptu. Bir waqtida bu xewer erep ulughlirigha yétiptu. Shu zamandiki ewliyalarning yéri "hindilar hemishe xar we bi etiwar bolidu. Ularning hichqandaq sheer we sehralarda izziti bolmaydu. Türkler hemishe ulugh we desti üstün, eziz hem hörmetlik bolup, hemme waqit ghalip bolidu. Bulargha kishler kemdin- kem ghalip bolalaydu" digen gepni nesepliridin chiqarghan idi. Ewliyalarning sözi xudaning sözidur. Ewliyalarning sözi hemme waqit zahir we ashkare bolup kelgen.

Dölet osmaniyining paytexti qustentiye [180] bolsa nahayti ulugh, nahayti kengri we ajayip sheherdur. Qustentiye shehirini sam binni noh eleyhissalamning newrisi qustentiye digen bir ulugh adem bina qilghan. Pütün yer yüzide bundaq sheher yoq. Bu sheher qedimqi zamanda qeyserler we nisarilerning textigahi we tayanch nishan'gahi bolup kelgen idi. Wahelenki, ali osmaniye sultanlighi dewride "istanbol" digen nam bilen meshhur boldi. Dölet osmaniyiler bolsa qay xan binni kün xan binni oghuz xan neslidindur. Bezi tarix kitaplirida ularning neslini qali we qeway ewladi depmu yézilghan. Emma oghuzxan bolsa qaraxanning oghli, qaraxan bolsa moghulxanning oghli we türk binni yafesning newrisi.

Xuddi ilgirki muqeddimide zikir qilin'ghandek, qaraxan kapir mushriktin allani bir dep tonughan oghuzxan musulman wujutqa keldi. Bu uweyisi (tughma ewliya idi _ t ) bir yüz yetmish yil qoruqlirining köp qisimigha padishaliq qilip ötti. Uning alte oghli bar idi. Her oghligha xudawende kérim töttin oghul ata qildi. Her bir oghligha birdin at qoydi. Netijide bular yigirime töt shöbe, yeni yigirime töt shaxa boldi. Her bir shaxning bala- perznetliri bir qebile, yeni bir uruq bolup, biz palani uruqdin bolimiz dep, ata- bowilirining isimigha nisbet qildi dep ima- isharet qilghan iduq.

Tarix hijri alte yüz yigirime ikkinchi yili (miladi 1225- yili) chin'gizxan gherp terepke seper qilghan zamanda, ushbuqay qebilisining ulughi sulayman shah qay [181] degen adem iken. U özige tewe elling ming öylük el- ulusni köchürüp, ferat we dejle deryaliridin ötüp, rum terepke bériptu. Sulayman shah qay bulargha bék we serdar bolup turghan chaghlarda, uning esli yurti türkistanning mahan digen yéride idi. U yuqarqidek balayi weyranchiliq apetliridin tinch aman qutulup ömür ötküzüptu. Uning oghli artughrulbék [182] pem- parasetlik we eqi pakiz aem bolup, atiisning ornida olturup beglik qiliptu. Uning yéshi yüzge yéqinlashqanda, uning osman bék digenni ornigha dessitptu. Bu osman bék sultan ala'iddin seljuqning [183] xizmitini qilip, nisariler bilen urushup, tola ghazatlarni qilip, nechche sheherni pethi qilghanlighi üchün, ala'iddin seljuqi padisha xosh bolup, uninggha sultanliq mensep bérip, ash yeydighan, atlinidighan we attin chüshüdighan chaghlarda naghra chélishqa buyruq chüshürüp, naghra ewetken iken. Bir küni osman sultanining derwazisidin naghra awazi chiqiptu. Sultan bu nime awaz dep sorighanda, mulazimliri padisha ala'iddin seljuqi nöwet naghirisi ewetiptu. Bu shuning awazi dep melum qiliptu. Sultan padishaliq naghrining izzet we hörmitini qilip, ornidin qopup üch qedem méngip, her qedemde bir tazim qilghan iken. Halbuki, her qachan nöwet naghra awazini anglighanda, ornidin turup üch qedem yürüp, üch tazim qilidighan qa'ide- resmiyet ta bu zaman'ghiche jari we baqidur.

Buningdin ilgiri, bir qewmge bir katta emir bashchiliq qilidiken. Bu osman bék zaman'gha kelgene, seljuqi padishalarning döliti birlikke kélip, qewmlerning tarqaqlighi tamamigha yetti. Ular islami shéripning zuwal we ze'ip bolushidin endishe qilip, jemhur ehli islam emirligi hökümetning tizginini osman sultan'gha tapshurup, hemmisi ittipaq bilen uninggha bey'et we inawet qiliptu. U seltenet textide olturup, hökümet ishini tamamen qolgha alghandin kéyin, özige "osmanxan" dep lemem qoyuptu. Dimek, bu osmaniye dölitining esli qurghuchisidur. Eng awalqi padishaliq sultan osmanxanning nami bilen atalghanlighi üchün, uning xanliq ewladimu "osmaniye sultanlighi" dep atalghan we bu döletning qurulghan waqti. Ereplerning ebjet hisawi boyiche "osmaniye" yilidin bashlap hisaplan'ghan iken. Osmanjanmu shu yildin bashlap öz namida pul chiqirip, xutbe oqutuptu. Uning dölet selteneti kündin- künige ziyade bolup, peyhi- urushlarni kéngeytip, nechche wilayetni qolgha kirgüzüptu. Yurtdarliq nizamliri, memilket ishliri we puqraperwerlik tüzümi toghrluq jemhuri danalarning meslihetlirini élip, qa'ide we qanunlarni tüzitip, maqul yol- uslupqa sélip, destüri emel ornatti. Bu qa'ide we qanunlar, uning büyük ewlatliri ichide ta hazirghiche hemishe jari qilinmaqta. Osmanxan toxtatqan bu qa'ide we qanunlar, qilchilikmu buuzlmay we özgertilmey keldi. Shuning üchün, ularning ulugh mensep-, mertiwiliri, bayliq heshemetliri we öz aldigha hoquq- istiqaliri kündin – künige ziyade we artuq bolup kelmekte.

Osmanxan tarix hijri alte yüz ellik beshinchi yili (miladi 1257- yili _ t) dunyagha keldi. Alte yüz toqsan toqquzinchi yili (1299-1300- yili _ t) textke chiqti. Yigirime yette yil hökümranliq qildi. Yette yüz yigirime altinchi yili (1325- 1326- yili _ yili _ t) ulughluq alimige seper qildi. Yetmish yil ömür kördi. Andin kéyin oghli uzxan textte olturdi. Ottuz besh yil hökümranliq qildi. Andin kéyin, uning oghli muradxan awal textke chiqti. Bu nahayti batur, shija'etlik, yüreklik kishi idi. U özige "xudawende kar" (xudaning ishini qilghuchi _ t) dep leqem qoydi. Rum suqushida shéhit boldi. Andin kéyin sultan bayze yilderem textte olturdi. Bu emir témur bilen zamandash idi. Bularning arisida nurghun jengler bolghan idi. Bu ehal tarix kitaplirigha yézilghan. Andin kéyin, oghli muhemmet xan awal textte olturdi. Alte yil hökümran qildi. Andin kéyin, muradxan sani textke chiqti. Ottuz yil höküm sürdi. Istanbulni pethi qildi we "muhemet xan fatih" dep ataldi. Nahayti dangdar we meshhur kishi idi. Istanbul bu zaman'ghiche nisarilerning texti teserrufida idi. Istanbulning boy sundurulushi ebjetche "beldeten – teyyyebeten" [185] yildin bashlap hisaplandi. Bu muhememt xan fatih bolsa ulugh osmanlarning yettinchi sultani idi.

Sözning hasili shuki, bu ulugh dölet- osmaniye sultanlirining iptidasi bolghan osmanxan awaldin ta bu zamandiki allaning baqi bendisi, ita'etchisi we éhsani bolghan sultan abdulhemid xan binni abdulmejid xan dewrigiche jem'iy ottuz bir xelipe alte yüz qiriq bir yil höküm sürüp, seltenette olturup keldi. Islam padishaliridin bolghan omeyye, abbasiye, seljuqiye, [186] gheznewiye, samaniye, [187] xwarezim shahiye, [188] chighta'iye, [189] témmoriye [190] ewlatliri qatarliq nurghun padishahi islamlar ötüptu. Ularning hichbirining döliti alte yüz yilgha yetmeptu. Chünki, bu padishalar jebri- zulum, eyshi- ishretlerni köp qilip, nurghun ghepletke yuluqqan. Shunglashqa, ularning dölet seltenetliri inqirazgha duchar bolup, tézla zuwaliqqa yétiptu. Lékin, osmaniye sultanlighining hemmila ewlatliri ehli sünnet (sünni _ t) mez'hipining yolini tutup, xelqqe parawanliq we tinchiq peyda qilip, puqra perwerlikte gheplet we susluqni rawa körmidi we buninggha orunmu bermidi. Shunglashqa, ularning mertiwisige ige boldi. Ilaha bu dölet sayisini hemishe barliq ehli islamning béshigha tiklep, bu döletning ayaqlirini pütün qoshunlirigha öz qudriting bilen nusret ata qilghaysen!

Meqsetke kelsek, rum andaq ulugh shehrki, uning teripini qilip, süpetlep bayan qilishqa eqil- pikir yetmeydu. Xosh, qelemning yürüshi ajizliq qilidu. Rum shehirini rum binni eyis binni is'haq eleyhisslam [191] bina qilghan dep qilinidu. Rum bolsa bir memilketke xas ism emes. Belki u nechchiligen katta we kengri ulugh memilkette we iqlimdin terkip tapqan. Sheherning etrapi on üch tash miqdari qatarliq qush baziri bir tash miqdari kélidu. Qalghan ehwalni buningdin qiyas qilghaysizler.

Danishmen erbaplargha mexpi qalmighaykim, bu tarixchida kashigher we uning etirapidiki yurtlarni zikir qilish bilen teng, yene qustentiye zikiri we yaxshi süpetlik nesep danalirining ehwalidinmu bayan qilishni toghra taptuq. Bundaq qilishtiki muddi'a we gherez shuki, yer yüzini we iqlimlarni ölchep, tehqiq we teptish qilghuchi qedimqi hökümalar, rum we qustentiye qatarliq nurghun sheherlerni altinchi iqlim [192] jümlidin dep hisaplap, yette sheyyare ichidiki atarid (mir kuri _ t) seyyarisige misbet qiliptu. Altinchi iqlimda bolsa qutupning igizligi qiriq besh derije we uning töttin biride dep hisaplaptu. Qustentiye bilen moghulistan sheherliri we uning etirapi bu iqlimgha tewe. Ademlirining renggi- royi, xuy- pé'ili, kéche- kündüz sa'etlirining uzun- qisqilighi birdek- oxshash iken. Shundaqla, bu moghulistan sheherliridin bolghan kashigher etrapi bolsa, rum xaqani ezzemliri we shahinshahi mu'ezzemlirining emir- ita'et we himayetlirige kirgen idi. Shunglashqa, rum we qustentiye zikirini bu waraqchigha kirgüzüsh lazim boldi.

Bu künlerde yene bir weqe yüz berdi. Yeni bu künlerde orosiye iqlimi aq padishadin elchi keldi. Ataliq ghazi ularning izzet- ikramlirini qilip, obdan uzatti. Bu elchilerning kélishidiki meqsidi shuki, ular ataliq ghazi bilen dostluq munasiwitini ornitish, hetta özige ita'et we permanberdar qilip, bu yette sheher hökümitige ige bolushtin ibaret idi. Shundaq qilip, aq padishadin nechche qétim elchi keldi. Obdan xizmitini qilip, jawap bérip qayturdi. Ular yene xuddi aq michit hilisini yene tekrarlap, béliq banisi bilen ferghane wilayitige ige bolghandek, bu yette shehergimu bir bana we sewep bilen ige bolghili bolamdikin digen meqsetni oylighan idi. Ataliq ghazi ulargha zadi sir bermidi. Belki, ularni kishlergimu kürüshtürmey , nahayti éhtiyat- mexpiyetlik bilen yolgha saldi.

Yene bu arliqta fereng [194] melikisi furset sa'ip [195] digen bir elchi ewetti we ataliq ghazi bien dostluq munasitini peyda qilip xet yazdi. Xette "bashqa döletler bilen dostluq qilmay, bizge dostluq qilsila, eger qoral- yaraq we esker lazim bolsa kashigherde bir konsul bilen on, yigirime ming qoralliq esker toxtatsam, eger düshmen ghelbe qilmaqchi bolsa, yene köp esker ewetip, himayet we inayet yetküzsem, eskerlerning teminatini teng tölisek, shundaq qilip atmish yil ötse, atmish yil ötkendin kéyin yette sheherni bizge tapshurup bersle, andin biz sorisaq, shu chaghdimu ewlat- newrilirige terbiye we shepqetlirimizni ayimaymiz. Bu heqte anit- iman we ehdi- peymanlirimizni qattiq shertler bilen mustehkem qilsaq" digen mezmunlar yézilghan idi. Elchi yétip kélip, elchilik qa'ide- resmiyetlirini ada qilghandin kéyin, ataliq ghazi obdan xizmet we yaxshi ziyapetlerni qilip, bir nechche kün méhman qildi we melikining bu muddi'alirini maqul körmey, siliq sözler we ashkare gepler bilen dostluq qa'ide- qanunlirini berpa qilip, xet we erz bilen elchilerni yolgha saldi.

Bir tereptin aq padisha elchi ewetip, bu yette sheher hökümitidin tama tutqan, yene bir tereptin melike konsul bilen esker toxtitip inayet qilsam dep xet yézip, elchi ewetken künlerde, feghfurchini bu qedimqi mülkini yoqlap tépip almaq üchün chérik mangduruptu dige xewer anglandi. Bu chaghda ataliq ghazi dölet erkanliri bu seltenet eiyalirigha "yaxshi meslihet shuki, u shahnishah, yer yüzining xelipisi, musulmanlarning emiri bolghan dölet osmaniye xizmet alilirigha elchi ewetip, erz melum qilsam, bir padisha bilen yigirime- ottuz ming esker ewetse, yette sheherni ulugh osmaniye dölitige tapshurup , bu ulugh shahnishahning tuzini yigen kichik bir xizmetchisi bolup, uning pelek astane bargahining busughusini közümge sürme tutiya qilip süaüp, heremeyin shéripining ziyaritige muyesser bolsam digen niyet we arzudin bashqini dilgha sighduralmaymen. Eger waqit purset tughdursa ushbu muradimgha yetsem deymen" digende, hemme dölet erkanliri we seltenet e'yanliri "tola obdan bolidu" dep razi bolup, aprin oqudi. Bu chaghda béjin tereptin xuddi qara chümülidek nurghun qara chiriklirining qarisi qamulda köründi digen xewer anglinishqa bashlidi. Ataliq ghazi qadir allaning irade we teqdiri bilen turpan'gha atlandi. Osmaniye dölitige elchi ewetip, murad we teleplirige yétishige purset bolmidi. Bundaq alii derijige ige bolghan ataliq ghazi bolsa sahibini ixtiyarlarning tizgin ixtiyari, qaza we teqdir bargahining muqeddesligi aldida ajizliq qilip yoq boldi. Hemmige alla ta'alla özi qadir wessalam!


*****


9


Ürümchi tungganilirining korla, kuchar ehlini öz yurtidin beja qilishi, janabi bedölet ghazi ataliqni zeper qiyapet qoshunlar bilen sheriqiy terepke we tungganilar urushigha bel baghlap at chapturghini we murat baghchiliridin meqset güllirini murat we meqsettikidek üzgini we bashqa hadisilerning bayani



Hemdeqem yaren we zatlar, yaxshi süpetlik buraderlerning xas di mewjudiyetlirige roshen we hikaye bolghanki, zaman xewerlirini neqil qilghuchi exbarlarning qisse we epsanlirige qarighanda, janabi ataliq ghaziining dölet iqballiri kündin- künige tereqqiy qilp yükseldi. Dölet seltenette goya ikkinchi emir témur koragani boldi. Shundaq qilip yil örülüp, bahar künliri keldi. Sewir peslining axiri idi. Ushtumtut turpan tereptin özi yenshey digen ürümchi tungganliri sen tur, men chapay digen yigirime ming tungganigha bash bolup kélip, korla teweside namayen boldi. Bu chagh tarix hijri bir ming ikki yüz seksen yettinchi yili (miladi 1870- yili _ t) idi.

Buningdin ilgiri, ataliq ghazi mir baba dadxwa, haji mirza béshini korligha buyrup, haji mirzini korlida bir zakatxana sélishqa, mirbaba dadxwani ushshaqtaldek bir yerge chong qarawulxana bina qilishqa teyinlep, bu jayda qarawaul bégi bilen yigitlerni toxtitip, tungganilar bilen pasil ayrishni meqset qilghan idi. Lékin, ewetken yigitler azliq qilip, tungganilar bilen barawerlik qilalmay, korla bégi haji bek bashliq hemmisila kuchargha qéchip kélip, bu wehshet xewerni xuddi birinchi asmanda téz yürüp seyir qilidighan aydek bir ildam yürüshlük erzichi arqiliq gumani asman- pelektek bargahigha yolgha sélip, ataliq ghazigha melum qildi. Bu xewer yétip barghan haman atliq ghazi hakim xan töremning ikki ming leshkiri bilen tungganilargha qarishi jeng qilishqa yarliq chüshürdi. U yarliqni körüsh bilenla, aqsuni mirza bababék zakatchi bilen muhemmet seyid qur béshigha tapshurup, serwaz, top, zembireklerni élip, kuchar shehiridin bir potay qarayaghach digen yerde tungganilar bilen uchrashti. Arida jeng bashlinip, atliq yigitler qachti, serwazlar janazlar bir baghning ichige kirip, panaqap oq étip, tungganilarni yéqin keltürmey turan chaghda, ularning doriliri tügep na'ilaj boldi. Terep- tereptin tungganilar hujum qilip, bularni otturgha élip nabud qilip, kuchar shehirini bésiwaldi. Netijide ikki minggha yéqin yigit, serwaz ziyan boldi. Hékim xan törem, is'haq törem bashliq atliq yigitler qétip chiqip aqsugha kélelmey. Bay teweside turup qaldi. Bu chaghda nurghun kuchar ehli bala- chaqilirini élip yultuz ba gh, muqar yoli bilen aqsugha keldi. Aqsuda yigit, serwaz qalmighan idi. Mirza bababék zakatchi aqsudiki yaqa- yurtlardin kelgen musapir baylar we sodiger bechchilerni élip kélip, qoral- yaraq bérip, yigitler qatarida kéche- kündüz sheherni saqlap, yurttin xewer'aldi. Kuchardin bolup, nechchisini nezerbent qildi. Aqsu ichimi sarasimige chüshti. Shu arida birsi "aqsudiki tungganilardin köp xewer élish kérek, bir ish peyda qilip qoymisun" didi. Mirza bababék zakatchi yigitlerni buyrup, "her qandaq jaydiki tungganilarni tutup kélinglar" dep chiqardi. Bular bérip tinch- aman öz hüner- kesplirini qilip turghan we tirikchilik bilen sergardan bolup yürgen on toqquz gunasiz tungganilarni tutup kélip qamap qoydi. Tekshürüp körse, bular tinch tungganilar iken. Emdi solap qoyup yene qoyup bérishtin éhtiyat qildi. Tutup kelmisek boluptiken dep pushayman qildi. Shundaq bolsimu éhtiyat üchün kashigherge ewetip, ularni ikki harwigha sélip, ikki yigit qoshup kashigherge mangdurdi. Bu waqitta janabi ataliq ghazi kashigherdin atlinip yolgha chiqqan künliri iken. Ataliq ghazining ghezzep otliri örlep, qaraqchin digen jaygha kelgende, bular yétip bérip du'a qiliptu. Ataliq ghazi"bu nime tungganilar iken" dep sorighanda, "aqusdiki zakatchi qulingiz ewetti" dep erzni tutup bergiche, bir harwidikilerni yolning bu teripige, yene bir harwidikilerni yolning u teripige tartip " bularni suyup tashla" dep jallatqa perman qiliptu we on toqquz bigunah tungganini soyup tashlaptu. Erzni körmeptu. Hetta qolighimu almaptu. Bu hikayini tonushturushtin ibaret. Ey yaren ezizler, elhezer- elhezer , padishaning gheziwidin bas qilip pana tilimeklik bolsa, elwette muhim we ehmiyetlik ishlarning jümlisidindur.

Bu künerning ichide tungganilar kucharda toqquz kün turup, bulang- talangchiliqtin ibaret musulmanchiliq da'irsidin tashqiri bolghan qanahet ishlarni özlirige rawa dep bilip, bir kéchidila turpan'gha qarap chiqip kétiptu. Korlidiimu shundaq ishlarni belki uningdimu artuq ishlarni qilip, bu yerdinmu ötüp kétiptu digen xewer keldi. Bu chaghda ataliq ghazi maralwéshining hakimi derwish miraxor bashini yigitliri bilen hékim xan töremning keynidin yardemge ewetken idi. Hékim xan törem bilen is'haq törem we maralwéshining hakimi bashliq yigitler kuchargha bérip, wapat bolghan yigitlerni depne qildurup kucharda turdi. Bu esnada janabi shehiri yari ataliq ghazi leshkiri qiyamet eskerler bilen kélip, aqsudiki sariyige chüshti we tungganilarning yénip kelgenligini anglap ghezep otliri xéli peseydi. Lékin, musulmanlarning mal- janlirigha ichi aghirip nahayti xapa boldi. Aqsuluq shemshidin elem axunum oghli bawahidin oghli we hadi xelpem, muhemmet xoja xétip axun, molla eysa axunlarni aq öylük qilip qeshqerge heydidi. Aqsuni molla jiyen mirza béshigha merhemet qilip, aqsuda katta oda bina qilishqa perman berdi. Bu jayda on kündek turup, emri leshkerlerni qil quyruq qilip mangdurup, keynidin ghelbe özenggisige ayaqlirini qoyup kuchargha bardi. Hékim xan töremge kayip, turpan'gha bille élip mangdi. Hemde batur béshi, mir brba dadxowalargha kayip mexpi yuqatti. Bularning nege barghanligini we nime bolghanlighini kishi körmidi we bilelmidi.

Andin janabi aliliri sekkiz emiri leshkerge sekkizdin panset we her bir pansetke beshtin yüz béshi teyin qilip, özige xas mehrem, yasawullar bolup depterge élighan yigirime bsh ming yigit, serwaz qatarliq mukemmel qorallan'ghan teyyarilar bilen rawan boldi. Qushchi, piltirchi, bazarchilar bu hisap depterdin tashqiri idi. Her bir emiri leshkerning sheni goya padishahi ezemlirige oxshayti. Pansetlerning söliti bolsa goya hakimi wilayetlerdin ziyade idi. Qalghan sölet, heshemetliri bolsa öz ornida zikir qilindi. Bularning keynidin bir panset arlighi miqdari qur béshi, jallatlar we murshap ghezepxuwalar bilen nechche harwida gunakarni mangdurdi. Bu gunakarlarning beziliri boynigha ghol zenjir békitilgen, beziliri tömür halqa bilen hariwigha bashlan'ghan, bezliri harwa ichide mustehkem ishkal bilen bent qilin'ghan idi. Harwilar bolsa tömür sim bilen torlan'ghan bolup, etirapida aypalta we kichik paltilarni diweylep kötergen jallatlar hazir idi. Yene bir panset arlighi miqdari bengge, qelender- diwane, bakarchilar top- top bolup, elem, bayraqlirini kötürüp, nusret qiyapetlik qoshunlarning keynidin piyade yaki atliq yürüp, chüshken menzillerde da'im chet- yaqa jaylargha chüshüp, her etigende qoshunlarning ichige kirip arilap "xuda heqqi bir nerse béringlar" dep tilemchilik qili, nezir- sediqiliri bolsa élip, öz qarargahlirigha qaytip, aqsaqal- bowilirining emiri ita'itide turatti. Janabi aliliri kiyim tarqatqan chaghda, bularghimu kula, tengge, tilalarni bexsh qilip, öz layighida yaxshi mu'amile qilip, ularning du'alirini élip, ularni xush we minnedar qilar idi. Emma bular memuri teptish we hisap- hökümdin xali idi. Bashqa nusret qiyapetlik eskerlerning sölet we heshemetlirini buningdin qiyas qilip mulahize qilghaysizler.

Ataliq ghazi chédir- bargahlirini tikidighan jaygha ikki kün ilgirila reste- bazar qildurup, gösh- yash, gürüch, bughuz, nan- tuqach, ot, otun we her xil köktat, miwe, halwa, yel- yimish, qendelet, her xil me'jün, murabba, xosh keyip dorilar qatarliq sheherde tépilmaydighan nersilerni keltürüp, qoshun bazarlirida teyyar qildurup turatti. Meyli köl, yurtlar ichi yaki chöl we taghlardinmu bu ehwal haman mushundaq bolup turatti. Her zaman we herqandaq seperge atlansa, bille mangidighan ellik harwida tilla, aq tengge, kümüsh we yene ellik harwida qizil pul, chaqa pul, ikki yüz nar tögide her xil xas toan, juwa, shim, telpek we ötük, ikki yüz tögide mukemmel iger, toqum qatarliq at jabduqliri, besh yüzi mukemmel iger, jabduqlar bilen teyyarlan'ghan we besh yüzi yelpüsh, körpichiler bilen raslan'ghan yaydaq at, jem'iy ming atni bille élip mangatti. Her bir atni bir qol yitilep mangatti. Bu atni éti ülüp piyade yigitlerge in'am qilatti. Özige xas nechche harwida bordaq- sémiz qazaq we hisari qoyliri, nechche harwida toxu, tuxum, nechche harwida qoy yéghi, su yéghi , nechche harwida kolal tonur, nechche harwida ketmen, palta, chotng, chiraq, shamdan we nechche harwida chong- kichik süpürge hazir idi. Chong tughluq emiri leshker, pansetlerning bolup jem'iy besh yüzdin ziyade suchi- mishkapchilar meshlerge su toldurup, atliq kötürüp yürer idi. Meyli kölde bolsun yaki chölde bolsun we su- deryaliq mehellilerde bolsun, yaki bir jayda turghanda yaki seperde bolsun, meshliridin zadi su kem bolmayti. Bargah alilirini qachan qeyerge tikken bolsun, ashqan sulardin bargaha aldigha siper idi. Yene töt ming yaki beshming qoy, séghin inek,mozay, topaqlarni bille élip mangatti. Her küni etigende chonglar bashliq hemme yigitlerning aldigha yéngi qaymaq bilen nashtiliq shire- chay, yumshaq we issq nan, gülche, tuqach, qen, lezzetlik halwa, rishale, temi shirin shoyla, showagürüz qatarliq tamaqlar bilen pakiz, xush puraq chaylarni élip chiqatti. Ash qilidighan borchixaniliri ikki qatardin bolup, her küni bir qatargha nöwet kéletti. Her bir menzilge yetkende ashlarni teyyarlap turatti. Hazir bolghan chong- kichik emiri leshkerler, emira'iler, panset, yasawul, mehrem qatarliqlargha barghan haman teng- barawer ash tartatti.

Janabi alining desturxanliri shu qeder keng idiki, qagha, paxtek, qushqash qatarliq yawayi uchar janiwarlarghimu turghanda we seperde béridighan bir toqquz tawaq ashliri bar idi. Buninggha nechche mehrem we yasawullar mes'ul idi. Her künligi yigitlerge ash tartqanda, tawaqlargha ash usup, üstige gösh qoyup, parche- parche toghrap, janabi alilirining köz aldida, orda ali sehniliride yaki bargah aldida qoyup béretti. Ashqa yaki qolgha kön'gen qagha, paxtekler tama qilip sayrap bolup, ulugh mertiwilik yaratquchi we risqi bergüchi muqeddes alla dergahigha öz tilliri bilen teshekkür we medhilerni oqup, andin uchup kéter idi. Bulargha hichqandaq adem dexli qilip tégishmeyti. Dimek, janabi alining dersturxan we türlük nimetliridin bu xil mexluq- jandarlarmu payda körüp, behrmen bolup, na'ümit we namahrem qalmayti. Janabi alining özige xas ashxanilirgha her künligi atmish charek gürüz derp qilatti. Her bir emiri leshker pansetlerning burchxanilirighimu ene shundaq alahide xirajetler serp qilinatti. Hakimlar yurti we wilayetliridin her künligi ikki, üch yüz ishekte gürüch, töt yüz yaki besh yüz at harwida un, boghuz kem bolmay we öksümey yétip kélip turatti.

Shundaq qilip, sa'adet uchar, döletyar we pekek qiyapetlik muhemmet yaqup bék ghazi ene shundaq daghdugha we heshemet bilen menzilmu menzil yürüp, mubarek bargahini kuchar textigahi üstige tiklidi. U pezilet we hörmet igisi bolghan janabi muhemmet enhezret eleyhussalat zamanidin bu zaman'ghiche bolghan arliqta, bu moghulistan yurtida islam hchqan padishalar, muhemmet yaqup bék ghazidek sölet we heshemet bilen jem'iyet peyda qilip, bu yolda mangghanlighini hich zamanda birer insanning qolighi anglimighan yaki közi körmigen idi. Ataliq ghazi kuchardin is'haq xojamni te'eluqatliri bilen köchürüp, yarkentke ewetip, shaghawul dadxwagha tapshurup, ayliq we yiliq ma'ash- wezipe teyinlidi. Toxti ishik agha béknimu ornidin élip , yekke yigit qatarida qilip qoydi. Kucharni nar muhemmet perwanichigha merhemet qildi. Andin kuchardin atlinip, korlini meqam menzil qilip, niyaz muhemmet toqsa biyni korligha hakim qildi. Bu shatliq üstige paraghetlik peyda bolghan zamanda, korla, kucharda bulang- talanggha yuluqup, pul- malliridin ajrap, peqir yoqsuzluq kochilirigha kirip qalghan, heyran we sergerdan mujawur- musapir sodiger baylar yighlap- yighlap, özlirini yerge tashlap, erz- halini melum qildi. Ataliq ghazi merhemet qilip, bezilirige ton- kéchek, bezilirige pul, tila ata qilip," sizlerge wabal bolghanlighini anglap bildim, emdi pulunglarni gheznidin bersem, du'a qilip turunglar, mirza chiqirimen, desmaye pulunglarni rasti bilen xetlep béringlar, shuninga qarap pul bérimen" dep yarliq chüshürüp, zeynul'abidin mexzum mirza béshini chiqardi. Beziliri rastni xetleyti, beziliri bolsa birni on qilip körsitetti. Janbi ghazi bedölet paraset nuri bilen ularning yalghan we xiyanet qilghanlighini pemlep "qur'an pethi bolghandin kéyin bérimiz, du'a qilip turunglar" dep iltipat qildi. Gepning xulasisi shki, turpan élin'ghandin kéyin, ölima'i islamlardin petiwa élip, ularning ilgiri döletxana aligha tapshurghan zakatlirining sanigha qarap, petiwa boyiche pul berdi.

Elqisse, janabi ali bedölet ushshaqtaldin yürüp qaraqchin'gha barghaanda, ömer qul emiri, ömer qul emiri leshkerni pansetliri bilen pilanliq yoli arqiliq toxsun'gha buyrudi. Abdulla emiri leshkerlirini panset we yigitliri bilen ayghir bulaq yoli arqiliq toxsun'gha yarliq qildi. Her ikki emiri leshker ikki tereptin teng barawer toxsundiki tungganilarning üstige chüshüp, jeng- jidellerni qilip, ghelbe bilen toxsunni qolgha kirgüzdi. Bu yerde ikki mingche tunggani bar iken. Ikki yüzchisi jénini jaylap turpan'gha qachti. Qalghanliri tigh siyasettin ötti. Shu halda janabi ali turpan'gha bérip, bargahi alilirini dadang digen jaygha tikldi. Ikki kündin kéyin, turpan shehiridin yemshi digen jaygha alte ming tunggani chiqip urush qildi. Qattiq jengler boldi.Axiri tungganilar qattiq jengde meghlup bolup, az bir qisimi özini sheherge aldi. Qalghanliri bolsa tigh siyaset we ghezep qehriyet bilen yoq boldi. Dadong digen jay bolsa shamal- boranning kan- medeni iken. Bu jayda turghili bolmay, chédir- bargahlirini yar digen menzilge tikti. Ürümchdiki dawud xelipe yeni lorin ja digenning on yette ming namdar tungganiliri turpandiki tungganilargha yar- medet bolush üchün yolgha chiqip, töt kündin kéyin yétip keldi. Buningdin turpandiki tungganilarmu xewerdar iken. Netijide sekkiz ming tunggani sheherdin chiqip qarisini körsitip ataliq ghazining nusret qiyapetlik qoshunlirini ikki tereptin otturgha almaqchi boldi. Bu chaghda ömer qul emiri leshker bilen abdulla emiri leshker ikki terepke teng barawer jengge chiqti. Bashqa emiri leshker we pansetlerning her birimu xuddi rustemi sastan [196] we sam [197] nerimandin [198] ziyade baturluq we jasaretlik körsetti. Aqiwet urushning ghelbe ishigi nusret qiyapet qoshunlar terepke échildi. Tungganilarning az bir qisimi jénini öz yurtigha aldi. Qalghanliri bolsa olja- esir chüshüp, ketse- kelmeslerning keynidin rawan boldi.

Andin kéyin, ataliq ghazi chédir- bargah we öy- yataqlirini turpan shehirige besh yol menzili miqdari bir yerge tikip, etirapigha xendek, sépil, qoxta, derwazilar we poteylerni saldurup mustehkemlep, bir qoshun shehiri peyda qildi. Hemme chong- kichik emeldarlar, yigit, serwazlarni sépilning ichige aldi. Her kéchide bir panset besh yüz yigiti bilen nöwetliship bu sheherni chöridep saqtaliq (saqchiliq t) we pasibanliq qilidighan boldi. Bazarchlardin birmunchisi bu sheherning ichi we sirtida qar, yamghur, shamal, shiwirghan, issiq we soghaqtin pana bolghudaek jay- makan teyyarlidi. Lékin turpan shehiri élinmay, muhasirsi uzun'gha suzuldi. Her hepte on künde nurghan tungganilar sheherdin chiqip urush qilip, barawerlik qilalmay , yene sheherge kirip kétetti. Bu chaghda lükchin tungganiliri gépini bir qilip, ita'ettin chiqip, jeng- muharibige teyyarlandi. Ataliq ghazi ömer qul emiri leshker we abdulla emiri leshkerlerni tewe yigiti bilen künchin'ge buyrudi. Bular yétip bérip, urush- jenglerni qilip, lükchinni ghelbe bilen qolgha kirgüzüp, téxi emdila ghiza- tamaqqa qol uzitip turghanda, hayal bolmay derhemel yétip kélinglar digen inayetname ali keldi. Bular kelse ürümchidin yene on ikki ming tunggani kelgen iken. Emiri leshker kelgen haman urushqa kirishti. Axiri bu tungganlarnimu otturdin kötürüp, alla dergahigha shükri- sanalarni beja keltürüp turghan künlerde, emiri leshker awghan xeyir muhemet topchidar alidin yüz örüp, tungganilar shehirige qéchip kirip ketti. Tungganilarni qorqmay we eymenmey jeng- jidelge terghip qilip küshkürtüp, tola heriketlerni qildi. Bir kéchide xeyir muhemmet nurghun tungganini özige hemra qilip qoshun shehirige chiqti. Bu ishtin jamidar dadxwa xewerdar bolup, aldirashliqta top, zembireklerge aq tengge, chaqa pulalrni sélip birmunchisini öltürüp, birmunchisini qolgha tirik chüshürüp yoq qildi. Xeyir muhemmet topchidar zexmidar bolup, özini tungganilar ichige aldi. Serenjam bolghandin kéyin serhisap qilip körse, irawulchi yigitlerdin peqet yigirime- ottuzila uxlap qalghan yéride öltürülüptu. Bashqiliri kélip topqa qoshuluptu. Bashqa ziyan- zexmet bolmaptu.

Janabi ali méhriwanliq bilen jamidar daxwadin"bu qorqunchluq weqedin qandaq yigit xewer tépip agah qildi " dep sorighanda, u "ikki awghan yigiti agah qildi" dep melum qildi. Mezkür ikki awghan yigittin "qandaq xewer tépip xewer berdinglar " dep sorighanda, ular" gunayimizni epu qilsila, andin melum qilsaq" didi. Ataliq ghazi "epu qildim" dep iltipat körsetkendin kéyin ular "biz beng tartmaqchi bolup, ot izdep chédirgha barduq. Ot tapalmay yénip kéliwétip gheyri muxaliq ademlerni körduq – de, jamdar dadxwani agah qilduq” dep melum qildi. Ataliq ghazi buningdin ilgiri beng- neshe chekken ademlerni körse azap- elem qilatti. Hetta yoq qilatti. Bu kündin bashlap beng- neshe chikishke ijazet berdi. Chünki, benggiler beng xumarida uxlimaydiken. Ataliq ghazi merhemet eylep ikki awghanni topchilargha yüz béshi qilip, alahide at jabdughi, zer basqan ton, alahide yüz béshi qilip, alahide chédir qatarliqlarni in'am qilip, yarliq bilen ornini kötürdi.

Shu kéchishi ajayip bir kéche bolghan idiki, janabi ataliq ghazi bashliq hemme qoshun'gha uyqu leshkiri ghalipliq qilip, ularning tuyghu we heriketlirini talan- taraj qilip, qoshunlarni otturdin kötürüp parakende qilshqa tasla qalghan bir kéche iken. Lékin bularni xudawende kérim öz muhapiziti ichide saqlaptu. Shunglashqa, hemmisi qedir awal nezir- sediqilerni bérip, allaning ulughlughigha shükri- sanalarni ada qilishti. Andin kéyin turpanning chongliridin abdulqahhar bék, xoja abdulla békler öz ghelle mehsulatliridin kengri aq, qara ashliqlarni ghelbe qiyapet qoshunlargha yetküzüp bérip, köp xizmetlerni qildi we janabi alining mubarek nezerliridin ötüp, büyük yarliq alilirigha behrmen we memnun bolup kötürüldi.

Gepning hasili, turpan shehiri toluq toqquq ay muhasiride yatti. Hich pethi muyesser bolmayti, tungganilarmu qamalda qélip köp tenglik tartti. Bularning hemmisila bir niyet bilen katta xaniqalirigha jem bolup, yéngiwashtin ehdi- peymanlarni mehkem qilip, allagha towa qilip yalwurup, jan- dili bilen ataliq ghazining nusret niyapetlik qoshunlirigha özlirini perwanidek urmaqchi bolup, meslihetlirship turghanda, jamidar dadxwa turpanda qoydurghan bir katta bam topni sinap körmek üchün, oq sélip, bir etigenligei tunggan shehirige qaritip atqan iken. Uning chachma oqimu resmiy bir qazandek bar iken. Bu chachma oq bérip tungganilar meslihetliship turghan xaniqa ichige chüshüp, yérilip nechche parche bolup nurghun tungganini öltürüp yoq qiliptu. Bezilirini zexmidar qiiptu. Buni körüp tungganilarning könglige alemni ghayiptin qorqunch hem hehshet zil- zilisi chüshüp, bu law padisha ulugh iken. Bizning yaman niyet qilghanlighimizni bilip, bizge oq atti dep endishe qilip, emdi bolmidi, amanliq tilep kishi chiqirip ita'et we bey'et qilayli dep meslihetliship, muddi'a we gherezlirini bir- birlep bayan we iz'har qilip, boy sunup, bash egmekchi bolup elchi chiqardi. Janabi ali ularning iltija we iltimaslirini maqul körüp qubul tutup, merhemet qildi. Tungganilarning ulughi su yenshey bashliq hemme tunggani qoral- yaraqlirini boynigha ésip, gumani pelek dergahigha özlirini tashlidi. Mulazim we döletxwalarni élip kélip, dölet alilirining körüshüsh sheripige ige boldi. Ataliq ghazi su yensheyning bashliq hemme tungganini méhman qilip, ziyapet bérip, ton- kécheklerni in'am qilip, hemmisini xatirjem qilip, permanberdar qildi, gepning xulasisi shuki, ataliq ghazi ene shundaq yollar bilen meqsetke yétip, turpan shehirini boy sundurdi. Hékim xan töremni musteqil hakim qilip merhemet qildi. Heyder quli pansetni emiri leshker qilip berdi. Turpanliq xoja abdulla békni serkar. Qazi surx ab biyni qazi kalan qilip, yarliq nishanlar bilen békitti. Adin turpan ishliridin xatirjem bolup, awalqi dastanda bayan qilin'ghan sayramliq mesum xan xojam we turpan'gha hakim bolghan weyyid xelipiler tungganilar ichide turup, ulargha köp xizmetlerni qilip, köp yigitlerni ziyan'gha uchratqan idi. Shu seweptin bulargha kayip, gunahkar qilip, mesumxan töemni korlida yoq qildi. Weyyid xelipini bay hakimi exet békke ewetip, bu ali emir boyiche exmet bék weyyidni öz qoli bilen soydi. Lékin exmet bék kéchisi weyyid qoligha pichaq élip qoghlap yürgen bir chüsh körküp qorqup kétip, yette kün yétip öldi. Aghachesi nyazxan bay, sayramni alte ay soridi. Andin kéyin bay, sayramni muhemmet imin toqsabegke inayet qildi – wessalam.

*****

10


Ataliq ghazi bedöletning ürümchidiki terepke atlinip pethige muyesser bolushi, nensendiki xitaylar ulughi shi- shi gungning [199], inawet we ita'et qilish hem tungganilar bilen urushup büyük ghelbigei ige bolushi, uning izzet- ikram tamamidin kéyin öz textigahigha qaytishi qatarliq weqelerning bayani



Qudretlik eziz yarenler we lezzet temini bilidighan buraderlerning yéqin ali köngüllirige roshen we iz'har bolghayki, bundaq qisse we epsanilerge qarighanda, u shehiryar ataliq ghazi turpan we lükchin ghazatliridin xatirjem bolup, bu jayda on ay miqdari istiqamet qildi. Bu chaghda ürümchidiki lorun ja yeni dawud xelipe digen ürümchi, turpan we uning etirapdiki tewe tungganilar ichide goya bir shani- shewketlik ulugh padisha belki musteqil xanlardek orun'gha ige boldi. U nechche qétim leshker ewetrip jeng- muharibe qildi. Bezide ashnachiliq yipini baghlap xet- alaqe we bérish- kélishlerni qilip turdi. Bu chaghda janabi ataliq ghazi ezim pansetke yene töt pansetni qoshup, bir ming besh yüz yigit bilen ürümchidiki dawut xelipining aldigha ewetken idi. Dawud xelipe buni anglap, aldigha kishi chiqirip, izzet- ikramlirini beja keltürüp, sheherining aldigha chüshürüp, kengri chüshkün- qun'alghu chiqirip, obdan xatirjem qildi. Lékin, namaz sham bolghanda, nurghun tungganini ewetip bushangghu we biperwaliq bilen turghan yigitlerge birla hujum qilip, nurghun yigitni yoq qildi. Mezkür pansetler töt yüzche yigiti bilen jénini jaylap, ataliq ghazining mubarek bargahigha özini aldi.

Shundaqla, bu chaghda, ürümchi bilen yultuz arisidiki nensen digen jayda on ming öylüktin köprek xitay bar idi. Bular is'haq xojamning qirghinchilighidin qutulup qalghanlardin idi. Ularning ulughini shi- shi gung dep atayti. Bular tungganilar bilen urushup, bezide ghalip bolup, bezide meghlup bolup yürgen idi. Bu waqitta u janabi ali bedöletning turpan etirapigha kelgenligini we tungganilarni öltürüp yoq qilghanlighini anglap, inisi mashoyeni hemra qilip, toluq qorallan'ghan ikki ming besh yüz xitay leshkerlirini bashlap kélip, janabi alining himayetlirige özini tashlap, sekkiz ming qoy, sekkiz yüz at, sekkiz yüz kala we nechche yüz qoy hem tögige yüklen'gen ash- uzuq, yambu- kömüsh, chini tawar we xush buy pakiz chaylarni tartuq qilip, raslap kelgen idi. Ataliq ghazi bu xitaylargha heddidin artuq iltipatlarni körsitip,in'am- éhsanlarni qildi. Shi- shi gung bir nechche kün turup, inisi mayshoyeni bir ming besh yüz xitay bilen xizmet qilsun dep tashlap, özi bir ming adimi bilen nensen'ge yandi. Bu xitaylar turpandiki tungganilar bilen bolghan jenglerde köp muwapiq xizmet körsetti.

Aqiwet, janabi ali ürümchide atlinshining teyyarlighini qilshqa bashlidi. Janabi ali turpanni pethi qilip ,ürümchining élinmaslighi bolsa, zadila hisap we étiwargha kirmeydighanlighini nurluq pansetliri bilen sézip, tarix hijri bir ming ikki yüz seksen yettinchi yili mahi rejepning on tötinchi küni (miladi 1870- yili 10- ayning 10- küni – t), yeni qews peslide ürümchige atlandi. Abdulla emiri leshkerni chapawul qilip ilgiri mangdurdi. Uning keynidin özi ghelbe özenggisige ayaqlirini qoyup urushqa mangdi. Dawanchi tungganiliri tartuq hediye bilen aldigha chiqip ita'et we inawet qilip, amanliq dölet sherapitige ige boldi. Andin ürümchi tewesining chétidiki bir taghning aghizidin ürümchige su kiridighan jaygha orunlashqan deqyanus [200] shehiri digen jaygha orunliship, sépil, xendeklerni bina qilip yatti. Bu yer ürümchige ottuz yol miqdari bar idi. Emma behmen (shemsiye 11-ay – t) ayliridiki qishning soghaq shiddetliri we qar- shiwirghanlarning qattiq soghaqliri yigitlerning halini xarap we ze'ipleshtürüshke bashlidi. Bir munche bazarchi we piltirchi öldi. Bu chaghda shi- shi gung nechche yüz harwida tashkümür yetküzüp bérip, köp xizmet körsetti. Shundaq qilip yigirime yette kün ötti. Ushtumtut lorinjaning yarlighi bilen atmish ming tunggani kéchilik hujum bashlashqa teyyarlinip, namaz sham mehellide ghelbe qiyapet qoshunlargha qarap yolgha chiqti. Bu chaghda harwa buzuldi, qar yaghdi, shiwirghan qozghaldi, tün- kéchisimu xuddi tungganilarning könglidek qara we qarangghu boldi. Ürümchi shehiri bilen tunggani qoshinlirining arlighida bir tash miqdari kélidighan tagh- édir bar idi. Bir munche tunggani bu tagh éghizigha kirip qaldi we yene birmunchisi édirgha kirip qélip yol tapalmay, heyran we sergerdan boldi. Gepning hasili shuki, bular ürümchidin üch bölek we töt bölek bolup chiqqan iken. Ottuz yol miqdari yerge kéchisi uzun bolghan bundaq bir kéchidimu yétip baralmaptu. Belki bu xalis xudawende kérimning ulugh rehmi- merhimiti bolsa kérek. Janabi ali ataliq ghazi namaz bamdat adasidin kéyin qarap baqsa, tagh üstide elem, bayraqlar namayen boluptu. Hemmisi birdek atlinip, bular bilen yüzmu- yüz urush qilip turghanda, yene bir tereptin elem, bayraq körünüptu. Bular bilenmu jeng qilip urush otining sholisi örlep turghanda, tungganilar yene bir tereptin elem- bayraqlirini kötürüp kéliptu. Arida nahayti qattiq we keng da'irilik jengler bolup, ushtumtut tungganilar ataliq ghazining serwazlirigha ghalipliq qilip keynige qachurdi.

Bu chaghda janabi ali bilen alte ming esker hemra idi. Bularning hemmisila jenggahta urush qilmaqta idi. Ataliq ghazining yénida mehrem, yasawullar bolup, peqet üch yüzche yigit qalghan idi. Uning qéshida yene bir mezgil janabi alining permani boyiche, nisar mesum hezritim turpan'gha apirip, su'a qildurtup, iltipatlar körsitip yekke yigitler qatarigha kirip, emdila nezerbentchilktin nijat tapqan mirza exmet qushbégimu bar idi. Janabi ali serwazlirining qéchip kelgenligini körüp, mirza exmet qushbégige qarap,” bu qachqan serwazlarni urung, öltürüng, chéping “dep ali perman qildi. Bu yétip bérip besh- alte serwazni chapti. Buni körgen serwazlar keynige yénip béip tungganilargha hujum qildi. Özige tewe mehrem, yasawullarnimu ularning keynidin yolgha saldi. Özimu üstige bérip qarap turi. Shundaq qattiq jeng boldiki, buninggha terip we bayan ajizliq qilidu. Tungganilarning köp qisimi piyade iken. Soghaq shiddetliridin ehwali xarapliqqa yüzlendi. Nechchisi muzlapmu qaldi. Lékin igiz bir tagh bar iken. Tungganilar muz taghning üstige chiqip oq atqili turdi. Yigit, serwazlar bolsa peste turup oq atatti. Tungganilarning ülükliri yuqiridin töwen'ge qarap mumulap- yumulap chüshüshke bashlidi. Yigit serwazlar tungganilarning ülügini özlirige dalda we qoqte qilip qarigha élip étip, axirida ghelbe qilip yengdi. Janabi ataliq ghazining qehriyetlik bilen dölet sürgen dewride, bundaq urush- jeng zadila bolup baqmighan idi. Belki u qadir alla özining küch- qudriti we tégishlik merhemetliri bilen bundaq küchlük düshemnni qehri- ghezepke duchar qilip, meghlup qilip bergen bolsa kérek. Atliq tungganilarning azla qisimi bu ushtumtut zerbidin jénini qutquzup, lorinjagha uchrashti. Qalghanliri halaket girdabigha muptila bolup, qarning astida qatti – de , qaldi. Bu pethi pelek bexti yar mirza exmet qushbégining namigha tughuldi. Ataliq ghazi bu ghelbidin kéyin qushbégige heddidin ziyade merhemetlerni körsetti.

Eslide ürümchidin chiqqan tungganilar «barimiz- de, alimiz, öltürüp at- ulagh, qoral- jabduqlirini, altun- kömüsh eswaplirini olja- esir qilimiz» digen xam xiyal bilen kelgen iken. Ular atlinishtin burun bala- chaqilirigha «ete etigende olja atlarni baghlighili aghamcha élip aldimizgha chiqinglar» dep chong geplerni tapshurup chiqqan iken. Ataliq ghazining yigit, serwazliri qachqan tungganilarni qoghlap kétip barsa, ulargha on yash yaki on ikki yashlardiki onming tunggan baliliri uchrashti. Ularning her birinng qolida bir- ikkidin aghamcha bar iken. Ular dadisi olja élip kelgen atlarni baghlap migili chiqqan iken. Bularning hemmisini halaketke yetküzüp,dadilirining keynidin ketse- kelmes yolgha rawane boldi.

Bu chaghda lorinjigha qéchip barghanlardin weqeni anglap, özige we sheherge bir ilaj bularmikin digen xam xiyal bilen on mingche oghul- qiz narside tunggani balilirigha kalami shéripni kötertip, yuqiri awaz bilen qira'et qildurup, nusret nizamliq qanxumar eskerlning aldigha chiqardi. Qoshunning aldida kirgen abdulla emiri leshker we peyzi yüz béshi bahadurlar bashliq yigitler bu balilargha qarimay we perwa yüz- xatir qilmay, balilarni basturup, dessitip, derwaza aldigha élip kélip oq chiqirip turghanda, ataliq ghazidin « sheherge kirmengler» digen permayish ali sadir boldi. Bular sheherge kirmey, atlirining chulwurini tartip turushti. Aqiwet emir leshker abdulla pansetning sham- chirighi öchüp közi kor boldi. Belki mushu bi'edepsizlik we hörmetsizlik uning kor bolushigha sewep bolghandur. Peyzi yüz béshimu téz sür'ette yoq boldi. Bu arida birmunche yigit, serwazlar tungganilarning oghul- qiz balilirini olja- esir qilip élip chiqqan iken. Janabi ali buni körüp, «bu düshmenlerning balilirini nime üchün tirik élip chiqtinglar» dep nahayti ghezeplinip, olja élip chiqqan yigit, serwazlarni we olja balilarnimu birdek chapti. Netijide birmunche gunaliq we gunasiz narside oghul- qizlar we bashqa tungganilar birdek yoq qilindi.

Bu chaghda dawut xelipe lorinjadin elchi chiqip « da padisha (chong padisha – t) bashliq qoshunlar shehirimizge kirmise, bizning xotun- balilirimiz nahayti qorqidu. Biz ita'et qilsaq, eger nimige yarliq qilsa, biz bejandil qubul tutup xizmetkrchilighimizni melum qilsaq» didi. Janabi shehiryari ataliq ghazi maqul bolup qubul tutup, obdan bolidu dep qirghinchiliqni toxtatti. Dawut xelipe nechche toqquz yamu, kümüsh, altun, janan chine, alahide tawar, durdun, xush buyluq pakiz chay, at,qoral- yaraq qatarliq béjindin chiqidighan qimmet baha isil mallar we gheznidiki hemme bar eshya nersilerni tartuq qilip, ataliq ghazining gumani pelek bargahigha chiqardi. Lékin özi chiqmay, artuq özre- xaliqni ada qilip, ita'et belbéghini bélige mehkem baghlap, «eger tigh siyasettin ötküzimen dise, jan we ténim ulugh law padisha heqqide pida we yoq bolsun, eger menki qéri kemterdin du'agha qolini kötergende, janabi ali epu qelimini sürüp, kechürüm qilsa, bu uning padishadek yaxshiliq qilghanlighi bolidu» dep xet- erz chiqardi. Shepqet eser we döletyar ataliq ghazi buninggha razi bolup, kupaye dep amanetname berdi. Bu chaghda atliq ghazi turpandiki tungganilarning ulughi su yensheyni xizmetchiliri qatarida bille élip barghan idi. Bu ilgiri qilghan gunasi üchün köp xizmet körsetken idi. Shunglashqa buni ürümchige dayenshey qilip, altun kemer, kise- xetdan, miltiq, alahide peyneklik qoral- yaraqlar pakiz tugh, bayraq, elem we isl kimxap ton, alahide yarliq nishan- ali shanlarni bérip, ürümchige qarashliq qutubi, gomadi, manas qatarliq alte sheherni hemme teweligi bilen qoshup in'am- éhsan qilip ulughlidi. Emdi bu dayensheyge özi xalighan we layiq tapqan tungganini bu alte sheherning her qaysi sheherlirige yenshey qilip belgilesh, ulargha at, qoral- yaraq bérip, ularni özining emir- ita'itige qarashliq qilish qatarliq hoquqlarni berdi. Lékin bu chaghda dayenshey erz qilip «islam padishalirining qa'ide- qanun we resmiyetlirini bilmeymen. Xet- alaqe yollirigha ajizdurmen. Döletxwaliridin bir kishi manga bu qa'ide- resmiyetlerni ögetse dep tileymen» dep erz melum qildi. Ataliq ghazi buni qubul qilip,zeynul'abidin mexdum birza béshini salam aghisi qilip ürümchide qoydi.

Ürümchining soghaqliqi heme insan goruhigha xuddi quyash nuridek ashkare, eger shi- shi gung nensendin tashkömür yetküzüp bermigende idi, janni muhapizet qilish elwette mushkül bolghan bular idi. Uning inisi mashoyemu chérikliri bilen tola xizmet qildi. Bu chaghda shi- shi gung yene köp tartuq- hediye bilen kélip, janabi ataliq ghazi bilen körüshüsh dölitige muyesser boldi. Ataliq ghazi nahayti xursen bolup, shi- shi gunggha qarapushqaq kimxap tashliq juwa, altun selle,kula, peyneklik miltiq, altun kemer we kise, jabduqliri altundin yasalghan arghimaq we iger tuqum, katta tumaq qatarliqlarni in'am- éhsan qildi. Inisi mashoyegimu xuddi shundaq nahayti iltipatlarni qildi. Qalghan chériklirigimu öz derijisige qarap sölesün, tülke, paxlan térisidin tikilgen juwa, shim, telpek- tumaq, tilla we tengge qatarliqlarni ata qildi. Dayensheydin shi- shi gunggha on ming taghar ashliq buyrup bérip, uni qaytishqa ruxset qildi.

Gepning hasili shuki, janabi ataliq ali meqam ürümchide üch ay turup, uning da'ire we teweligini tinchlandurup, nusret itnizam eskerliri bilen yolgha chiqip turpan'gha keldi. Bu jayda ikki aydek turup, birmunche tungganini aq öylük qilip, aqsu, üchturpan'gha heydidi. Andin kéyin özi xoshal- xoramliq bilen ghelbe özenggisige putini tashlap, menzilmu- menzil yürüp, hemel peslide qara sheherge keldi. Bu jayda bir nechche kün turushni ixtiyar qilip, qarasheher deryasining léwide bir sheher bina qilishqa perman chüshürdi we özi bash bolup fang soqup, xish kötürüp xizmet qildi. Buni körgen emiri leshker, panset, emira'iler ölima'i ezzemler we pezila'i ekremler, hemme yash- qérilarmu ornida turalmay, sépil soqush we sheher bina qilishning heriket- tereddutlirigha chüshüp, nahayti téz sür'ette sheher qurulushini tügetti.

Bu künlerde qalmaqlarning xatun xan digen bir xéni korligha yéqin qara murun digen bir jaygha kelgen iken . Ataliq ghazi bu tayipilernimu emir ita'itige kirgüzüp boy sunduurshni niyet qilip, uni teklip qilip kishi mangdurdi. Lékin xatun xan özi qara sheherge kirishni ret qilip, lama we gichil qatarliq mensepdarlirini wekil we bash qilip, tartuq- hediyiler bilen janabi alining xizmetlirige kirgüzdi. Bular bilen besh yüzche qalmaq bille kirgen idi. Ularni bir nechche kün toxtitip méhman qilip ziyapet berdi. Her künligi qendin badm, piste, méghiz, qendalet, murabba, shir berenji, tatliq shoyla we xush buy pakiz chay qatarliq yimek- ichmekler bilen nahayti kengri méhman qildi. Bu arida muhemmet musa toqsabiyini birmunche yigit bilen ewetip, xatun xanni öz ixtiyarigha qoymay we bu qalmaqlarghimu bilindürmey, qara shehergimu kirgüzmey, bashqa yol bilen élip méngip korligha apirip, axun jiyighan digenning hoylisida olturghuzup qoyup, andin bu qalmaqlargha sériq langga we sériq daba qatarliq rextlerdin ton- kécheklerni tiktürüp teyyarlap qoyghan iken. Bulargha bu xil nersiler we tengge tilla, uzuq- tülüklerni in'am we ata qilip qaytishqa jawap berdi. Bu qalmaqlar bolsa xanning korligha kelgenligidin bixewer halda xoshal- xoram öz yurtigha chiqip ketti. Ataliq ghazi mezkür xatan xan'gha wezipe ma'ash teyyarlap korla hakimi haji mirza béshigha tapshurdi.

Bu arida ürümchidiki nensendin shi- si gung nurghun chérik bilen ürümchige kélip, dayensheyni öltürüp, bulap- talap chiqip ketti digen xewer ataliq ghazining muabarek qulaqlirigha kélip yetti. Bu xewer kélip arqidinla zeynul'abidin mexdum ottuz nechche tögide yambu, kömüsh, chay, tawar, chine qatarliq sogha- salam bilen bille ellik nechche tungganini élip kélip, ataliq ghazining mubarek nezerliridin ötküzüp, du'a qildi. Eslide zeynul'abidin mirza béshi dayenshey tereptin shi- shi gugha elchi bolup barghan iken. Shi- shing gung maqul tutmaptu. Andin u ürümchige kélip, sogha- salamlarni élip janabi alining xizmetlirige bérip du'a qilip yansam, ürümchining hawasimu yaqmay turidu dep dayensheydin ruxset élip yolgha chiqqan iken. Yuqarqi weqe mirza béshi yolgha chiqip ikki kündin kéyin yüz bériptu. Buningdin mirza béshining xewiri yoq iken. Janabi ali méhriman bolup, ürümchide shi- shi gung bilen bolghan weqeni mirzabéshige uqturup, «xudawende almiyan özining hikimet ishariti bilen bir bana- sewep qilip, siz mirza béshini muhapizet qilip, bargahi aligha aman- ésen yetküzüptu» dep shükri- sanalarni beja keltürüp, tehsin- aprin oquptu. Chünki, bu mirza béshi bolsa pezletlik alim, sha'ir we hemme bapta yétishken erbap, nechche xan huzurida mirza béshi bolup ötken, köp izzet we abruy tapqan, janabi alining xizmetliridimu zor teqdir- qismetke ige bolghan, munshilikte yekta, xet qelemde tengdashssiz bir zat idi. U özining teb'iy idirigi, ötkür zéhni quwwiti we muhapiziti bilen «diwani fuzuli» [201] uslubida bir jildlik diwan nezme- ghezel yazghan iken. Uning texellusi «mehjuri» («chette qalghan», «juda bolghan» digen menide – t) idi. Mezkür diwanda köp pendi- nesihet,ma'arip we heqiqetlerni ima we isharetler bilen körsetket idi. Buni hemme pazilar öz olturush- merikiliride oqup béqip, heyrani barmaqlirini tepekkür chishliri bilen chishlep qalatti. Her ehdi uning yazghan küy qapiyilirige peqet yuqiri insap bilenla qaraydighan bolsa, andin uning maharitini bileleydu. Bu ikki qit'e uning diwan jamlisidindur.



Nezim:



Ger nesip olsa bu mehjure tawafi ke'be,

Bash urup ötken ishete wbe tezr'ide lim.



Sözning hasili shuki, janabi ghazi ataliq ali meqamning ünche- göher tilidin shundaq shahane iltipatliq söz chiqtiki, u «eger ürümchi ita'ettin chiqsa, yene leshker ewetip, ita'et we perman aligha kirgüzgili bolar, dayensheyni öltürse, yene bir tungganini yarliq bilen bir terep qilsaq, belki bumu da yenshey bolup kéter, emma- sizdek mirza béshini ikkinchi qétim tépishqa muyesser bolghili bolmas idi» dep méhribanliq qilip, nahayti köp éhsanlarni qildi. Janabi bedölet ghazi korla, qara sheherde bolup, üch miqdari istiqamet qildi. Andin bagahi mubareklirini yulturzlargha taqashqan dölet bilen qozghap, dölet erkanliri we da'imiy emeldarliri bilen aqsu bargahigha kélip, yéngi bina qilin'ghan ali ordigha chüshti. Bu yéngi orda bolsa ferghane wilayitidiki xanlarning ichki sheher we ordilirining shekli we siyaqida bina qilin'ghan idi. Janabi ali ordini nahayti yaqturup, ish béshi niyaz baqi we bashqa ustilarghimu chong in'am- éhsanlarni bérip tartuqlidi. Bu waqitta tarix hijir bir ming ikki yüz seksen sekkizinchi yili (miladi 1871- yili – t) yeni much (chashqan - t) yili idi.

*****


11


U shehriyari ataliq ghazining ali permayishi bilen hékim xan töremning ürümchi tungganiliri üstige leshker tartqini we toghra yolluq perzenti bék quli bégimni himayet üchün keynidin mangdurghini, bezi hadisilerning yüz bérishi, muraq- meqset güllirini esli murat- meqsetliridek muraq qoligha keltürüp, yüzini gümani pelek bergahigha sürtüshi qatariq weqelerning bayani



Mulaiym tebi'etlik dostlar, rast köngüllük qedimqi yarenlerning ruluq köngülliridin yushurun yaki mexpi qalmighayki, mundaq bir neqli hikaye we qisse- epsaniliger qarighdanda, u ghazi sahibi dölet ataliq ulugh iqbal we bex bilen aqsudiki ulugh textte muqim bolup orunlashti. Buningdin ilgiri ataliq ghazi aqsugha ikki menzil qalghanda, korla hakimi haji mirzadin ikki mingche yaman niyetlik qalmaq qoral- yaraq we bayraqlarni kötürüp, bir dil we bir niyette bolup, bir kéchidila korligha kirip, ikki yüzche ademni nabut qilip, jénini élip, yultuz ichige qéchip kirip ketti digen bir erz keldi.

Bu weqege kelsek, haji mirza qalmaqlarning topilingidin xewer tépip, yigitliri bilen qalmaqlar kélidighan xal xaman digen menzilge chiqip yolni tosap yatqan iken. Bu qalmaqlarn bashqa yol bilen korligha kirip xatun xanni élip chiqip kétiptu. Bu chaghda yene ataliq ghazining mubarek qulaqlirigha nensendiki shi – shi gung chérikliri bilen ürümchige kirip, dayensheyni öltürüp, bulap- talap chiqip ketti digen xewer anglandi.

Bu weqe mundaq bolghan idi: su yenshey bilen shi- shi gungning ottursid kona adawet bar idi. Shunglashqa shi- shi gung janabi aligha yar- medet yetküzüp, sogha- salam we chérikliri bilen kélip xizmet qilghan bulup, su yensheyni yoq qilmaqchi iken. Lékin bu uning muddi'asidek bolmay, su yensheyning ürümchige dayenshey qilip belgilen'genliki we chong mertiwe bérilgenlikige chidimay, qattiq heset qilidiken. Shundaqla, ataliq ghazi shi- shi gunggha dayensheydin on ming taghar ashliq bérishke yarliq qilghan idi. Shi- shi gung buni hazir alimen deptu. Dayenshey bolsa puqraning qolida ash yoq, xaman alghanda bersem dep özire éytiptu. U buninggha maqul bolmay, bana qilip urush peyda qiliptu.

Aqiwet shundaq bir xeyriyetlik chaghlarda , janabi ali kuchardin nar muhemmet perwanichini emiri leshker derijisige kötirip, on ikki ming leshkiri bilen hemme leshkerlerge bash qilip, ürümchi üstige yürüsh qilishqa permayish qildi. Korlidin haji mirza béshini besh yüz yigiti bilen buyrudi. Haji mirza öz ornida tashlan qazibegni tashlidi. Turpandin hékim xan töremni yigiti bilen permayish qildi. Netijide hékim xan törem nar muhemmet perwanichi, haji mirza béshi, heyder qul emiri leshker, mehmut bék panset örgenchi qatarliqlar bashliq sekkiz ming yigit, serbazliri bilen ürümchi üstige bardi. Ürümchidiki tungganlar su dayenshey ölgendin kéyin, oghili talip axunni dadisi ornida bilip dayenshey qilip, uning emirige ita'et qildiken. Janabi alimu bu talip axun'gha telepkar bulup, dayenshey qilip mubarek yarlighi bilen békitken idi. Bu esnada hékim xan töremler tungganllarning ittipaqi bilen shi- shi gungdin intiqam élish üchün nusret eserlik eskerlirini bashlap nensen üstige bérip urushqa kirishti. Kapirlar barawerlik qilalmay kichik nensenni tashlap, chong nensen'ge qachti. Törem bashliq hemme qushun kichik nensende turup, süret- weqeni janabi aligha erz- melum qildi. Janabi alidin xitaylar qachqan bolsa ishinglar bolmisun, emdi bu qishni ürümchide chiqiringlar digen ali itayetname bilen permayish sadir boldi.

Qewis pesli idi. Töremler ürümchige kelse tungganlar dayenshey talip axunni ornidin bikar qilip, dawut xelipini özlirige chong qiliwalghan iken. Ular töremlerni ürümchige kirgüzmidi. Bu halda hékim xan törem muharibige qol saldi. Tungganlar ghalipliq qildi. Törem buning uchurini janabi aligha erz tutti. Lékin urush jeryanida peyzi yüz béshi, arsilanqul qipchaq we taghay qurshaqlar shundaq baturluq we qeyserlik qildiki, xuddi qise we dastanlarda alahide mubalighe qilip bayan qilin'ghan rustemi dastan we sam nerimanlar ashkare kélip qalghandek bulup qaldi. Töremning leshkerliri saq qaldi. Buninggha xudawendekérim özining lutpi inayiti bilen bashtin- ayaq muhapizet qilishi hem bu bahadur- mertlerning yar- yölenchük bulushi ba'is we sewep boldi.

Gepning hasiligha kelsek, töremning uchur erzi janabi alining aldigha barghan haman, u aqsudin ömer qul emri leshker we ezim pansetlerni bash qilip, bir ming besh yüz esker bilen törem we perwanichilerning himayitige rawan boldi. Bular yétip bérip nahayti qattiq urushlarni qilip, lorinja dawut xelipining paytexti loching (kona sheher-t) digen sheherni qolgha kirgüzüp orunlashti. Xenching (xenzular shehiri-t) shehirimu bularning tewelikige ötti. Bu halda lorinjamu tunggani bilen manasqa qéchip ketti. Töt panset yigitliri bilen töremni muhapizet qilish xizmitige teyinlendi, on alte panset loching shehiri bilen xenching shehiri we tewe bolghan tungganlarni saqlap manas tereptin kélidighan yollardin xewer élip, hazirliq qilip, qarawulchilar qatarida saqtaliq qilishqa mes'ul boldi. Shundaq qilip, ottuz besh kün ötti. Lorinja bolsa manasqa barghandin kéyin, nensendiki shi- shi gung bilen yaru-hemdemlik we ittipaq tüzdi. Shi- shi gung inisi mashoye bilen töt ming xitayni hemra qilip lorinjagha qoshuldi. Tungganilar on alte ming chérik raslap, jem'iy yigiirme ming kishi bolup kélip, mezkür yoldiki pansetlerni qoghlap xenching shehirini qayturwaldi. Törem bashliq hemme yigit loching shehirige qamilip qaldi. Islam leshkerliri kamil töt ayghiche esla bash chiqiralmidi.

Ürümchining qedimqi shehiri bolsa xenching dep atilidiken. Dawut xelipe xanliqqa kötürülgende tungganilar bu sheherge yéqin yene bir sheher bina qilip, , uni dawut xelipige paytext qilip bérip, loching dep ataptiken. Bu ikki sheherde oq- dora, neyze, qilich, qoral- yaraq qatarliq jeng eswapliri nahayetsiz tola iken. Jümlidin, sekkiz ming katta top we teypo zembirek, oqta, saghdaqlar teyyar iken. Sangda bolsa ghelle ashliq we yaghlirimu kop iken. Bularni tinchliq zamanida béjin tereptin meynenchiler élip kélip, saray we denglerde saqlap yatqan iken. Her xil we her qisim pakiz xush buy chay chine, tawar, durdunlar, béjinning her xil pakiz we chirayliq nepis mal- eshyalirimu heddidin ziyade tola iken. Tungganilar mezkür mal igiliri bolghan meymeychilerge ismani islam ügitip, ularni musulmanchiliq tayipisige daxil qilip, öz mallirigha özi ige we pasiban qilip qoyghan iken we buni lazim bolghanda xalighanche élip ishlitip turidiken.

Sheher qolgha chüshkende, törem bir nechche saraydiki pul, mallarni padishaliqqa xetlep aldi. Baqmandisini yigitlerge in'am qildi. Her bir addi yigitmu eqeli ottuz ming tengge qimmitide mal- mülükke ige boldi. Lékin, bu mal- mülük, bundaq qimmetchilik künliride hich nersige erzimidi- de, yoq bolup ketti. Yigitler bolsa tawar, durdunni köynek, bash paytima qilip ishletti. Chünki, buningdin bashqa xese ching we böz- xamdek nerse yoq idi. Her xil chayning köplügi shu miqdargha yetken idiki, yigitler atlirigha oqur yasash üchün bu xil chaylarni ishletken. Yenila ular taxta chaylarni xam xish ornida atbéshi yétidighan jayghiche tizip, yaghach ornida uningdin türük yasap, üstige lay suwap, atlirigha oqur qilip béretti. Atlar ot tapalmighan künlerde bolsa, nahayti achliqtin mezkür chaylarni parche- parche qilip we ayaqlirida dessep yoq qiliwétetti.

Elqisse, bu chaghda yene bir ajayip weqe yüz bergen idi. Yeni tungganilar lorinjagha sheher bina qilip bergendin kéyin, bu sheherning derwazisigha yüz qedem miqdari kélidighan jaygha bir katta meschit jame saldurup, munare mu''ezzine (ezanxana – t) lirini nahayti igiz qilip kötürüp yasatqan iken. Töremler solinip qalghan künlerde, bir kéchisi bir munche tunggani meschit jamening ichige kiriwélip, derwaza, munare mu'ezzinlerning üstige chiqiwélip, sheherge qaritip oq étip, hich ehdini ishigidin bash chiqarmay, nahayti amalsiz ehwalda qoydi. Axiri meslihet shuninggha qarar taptiki, bu tungganilar bilen yüzmu- yüz urushup meschit jameni ilishimiz mumkin emes, axiri meslihetning yaxshiraqi shuki, bir munche yigit serwazlarni yügürtüp almisaq esla ilaj yoq dep, hemmisi bir niyetke kélip, her pansettin on yaki on besh bahadur telepkarni ilghap we tallap, jem'iy üch yüz ademni teyyarlap, ularning hemmisini birdek yalingach tambalchaq qilip, shap xenjerlerni yalingach bélige baghlap, qilichlarni qolgha élip, birmunche borini yaqqa chilap ot tutashturup, meschit jamege yügürdi.

Delwe pesli, hawas soghuq, asman bilen barawer qar we muz bilen qaplan'ghan idi. Bular barghan haman darwazigha ot yaqti. Her tereptin tamlirini buzup, meschit jame ichige kirp ot qoyup, ghelbe qilip, jameni qolgha kirgüzdi. Üch yüzche tungganini tirik tutup, birini yene birige chétip yatquzup, üstige yaghaz, kigiz, bora qatarliqlarni tashlap, nurghun yaghlarni chéchip ot yéqip köydürwetti we yene bu tungganilarning yamanliridin üch yüz qiriq ademni sirnap we ilghap guna- jinayetlirini boynigha artip, her birini bir tüwrükke baghlap, her bir pansetning yigitlirige bu tungganilarning yigirime yaki ottuzini teyinlep bir sa'et oq étishqa permayish qildi. Bular imkaniyetning yétishiche bir sa'et oq atti. Ularning ustixanliri zire we qiyma- chiyma bolup, goya xémirdek bolup ketti. Göshliri bolsa oqning zerbi we esiratidin uchup yoq bolup kétiptu. Bir sa'ettin kéyin étishni toxtitip, ularning xish eqribaliri kélip, ülüklirini depne qilsun dep permayish qildi. Tungganilar kélip qaraydighan bolsa, bularni igin, ayaq yaki renggi royidin tonush mumkin emes idi. Ularni élip bérip depne qildi. Bu jeryanda tungganilardin bir ming besh yüz kishi yoq boluptu. Yigit, serwazlarning üch yüzdin ziyade regi zaya boluptu.

Töremler qamilip yatqan künlerde, bir ilaj qilip bir erzichini erz bilen kashigherge mangdurghan idi, bu janabi ataliq ghazi aqsuda toqquz ay turup kashigherge barghan künliri idi. Ataliq ghazi erzichi yétip barghan haman ehwaldin waqip we agah bolup, toghra yolluq perzendi bék quli bégimni bash qilip, muhemmet kérim dadxua, eli bék panset, muhememt se'id panset, nuruz panset, xalman panset, eshmuhemmet panset, boxche berdar, bir kérim qurchilarni qoshup, besh ming yigit we töre qul lawru, muhemmet rehim pehliwan, xelil ependilerge ikki ming serwaz, dehol- dumbaq, elem- bayraq hem ömer xoja ishan'gha töt chong bam top we chachma oq- doriliri bilen ademlirini qoshup, töremlerni himaye qilish üchün yolgha saldi.

Bék nechche (bék qoli bék –t) sölet we seltenetlirini, leshkerkeshlik tertip, qa'idilirini xuddi janabi bedöletning teriqe rewishige oxshash xoshamet bilen raslap, barliq heshemetchilik erbapliri bilen ghelbe özenggisige ayaqlirini qoyup, menzilmu- menzil yürüp, ottuz alte künde toxsun'gha yétip keldi. Toxsun hakimi jahan dadxua beqeder ehwaligha qarap xizmetkarchilighini beja keltürdi. Janabi bék bechche bu tereplerning burunqidekla turghanlighini lorinjagha alahide inawet qilip, yüz örüp qarshliq qilip, muxalibetlikke edepsizlik bilen yüz qoyghan idi. Shunglashqa, dawanchinni qolgha kirgüzmey turup, ürümchige bérishqa muyesser bolmas idi. Amalsiz dawanchin shehirining muhasirsige qedem qoyup, qiriq kündin kéyin urush ghelbisining qolgha kirdi. Bu jeryanda mingdin ziyadirek tunggani yoq boluptu. Ikki yüz ellikche yigit zaya boluptu. Dawanchi pethidin kéyin töremlerni himaye qilish üchün, téz sür'et bilen ürümchi üstige yétip bardi. Törem sheherning ichidin, bék bechche sheherning téshidin nurghun heriket we tereddutlarni qildi. Qattiq we zor jengler boldi, aqiwet bular ghalipliq qilip tuganilarni boy sundurdi. Bu waqit tarix hijri bir ming ikki yüz seksen toqquzinchi yili (miladi 1872- yili – t) idi. On besh minggha yéqin tunggani we xitaylar yoq boldi.Shi- shi gungning inisi mashoyemu teynlen'gen orni jehennemning tüwige mollaq étip chüshüp ketti. Yigitlerdin mingdin köpregi zaya boluptu. Bék bechche bu pethi isqibal bextini pethiname qilip bargahi elagha ewetti. Buningdin ilgiri töremler sheherge solinip turghan künlerde, yigitlerning ehwali nahayti xarap bolghan idi. Qimmetchilikmu nahayti qattiq bolghan idi. Bir ser kümüshke bir jing nan tépilmayti we nurghun qimmet baha atlarmu halak bolup ketken idi. Hetta tamlarni buzup, suwaqlirini suda yuyup, uning samanlirini pakiz qilip atqa bergen idi. Buning bilenmu ish hel bolmayti.

Ürümchi pethi bolghandin kéyin, bék bechche töremge tewe yigitliri bilen bille turpan'gha qaytishqa ruxset berdi we qalghan yigitliri bilen ürümchide ikki ay turup, andin emiri leshker, panset, yigit we serwazliri bilen gumadigha atlandi. Gumadidimu on mingdin köprek kargha yaraydighan timen tunggani bar iken. Gumadi töt ay miqdari muhasirde boldi. Arida köp qattiq jeng muhribiler bolup, aqiwet tungganilar barawerlik qilalmay, emri ita'etke boyunlirini sonup, hediye- tartuqlar blen aldigha chiqip, amanliq dölet sherapitige ige boldi. Biék bechche ularning yurtini özige in'am qilip, bir nechche kün turup yandi. Xalman panset bu qétimqi urushta shahadetlik sherwitini ichti.

Bu künlerde yene janabi ali bedölet merghinanliq yehya yüz béshini kashigherdin manastiki lorinjigha aldigha xet, soghat we bal, nawattek shirin gepler bilen elchi qilip ewetken idi. Mezkür yüz béshi manasqa bérip, elchilik qilip ewetken idi. Mezkür yüz bési manasqa bérip elchilik qa'ide- resmiyetlirini beja keltürüp turghanda, lorinja yeni dawud xelipe «men enjanliqlarning xet- sözlirini anglimaymen we elchinimu körmeymen» dep nahayti ghezep jahalettin mezkür yüz béshini dargha asti. Uning üch adiminimu yoq qildi. Janabi ali ghazi lorinjaning bu xil nalayiq qilish ishlirini anglap, ghezep otliri örlep, alla bék panset, hisamidin panset, axun pansetler bashliq on panset we ikki ming neper xun icher eskerni teyinlep yolgha saldi. Bular yétip bérip janabi bék bechche bilen körüshüp, sa'adetlik zaman we shereplik waqitlarda atlinip yolgha chiqip, mansa tewesige yétip keldi. Sheherni muhasire qilip, jeng- muqabilige kirishti. Bir qanche qétim ghelbe qilip, bir qanche qétim meghlup boldi. U yaratquchi ghepur allaning fezli inayiti bilen manas shehirinimu élishqa muyesser boldi. Lékin sheher éliniwatqan künliri lorinja dora yep jénini jan alghuchi erwahqa, mal- dunyasini bolsa ghelbe nishanliq qoshunlargha tapshurup, amanliq hasil boldi, bu jeryanda üch yüzdin köprek yigit zaye boldi. Mingdin ushuq tungganilar yoq boldi. Shundaq qilip tungganilarning shehiri ikkinchi qétim janabi ataliq ghazining emri itatige kirdi.

Bu qétimqi urushtin kéyin, bék bechche ürümchige qarashliq alte sheherdiki chong- kichik we bay yaki kembeghel tungganilarni xetlep tizimgha élip, baylargha ming serdin, qalghanlargha öz derijisi boyiche sekkiz yüz ser, alte yüz serdin tartip, eqeli on sergichilik kümüsh pul ghelle qoyup, döletxanigha aldi. Bu yarghu kümüshni tapshurghandin kéyin, tungganilar ajizliq we ze'iplikke yüz qoyup, öz ornini tonup bilip, öz kespi- hünerliri bilen meshghul bolidighan boldi. Bu chaghda kashigherde salarliq (salatayipisidin – t) kenji axun bigen bir namdar katta tunggani bar idi. Ataliq ghazi uni ürümchidiki tungganilargha dayeneshey qilip, tunggani yüsüp bék yasawulni yasawul béshi qilip, at, qoral- yaraq, elem, bayraq qatarliq in'am- éhsan qilip, ürümchige yolgha saldi. Bular ürümchige barghandin kéyin, bék bechchimu ürümchining chong tungganilirini kenje axun'gha tapshurup, ghelbe nishanliq qoshunliri bilen turpan'gha yétip chüshti. Turpandiki ulugh mazar- mashayixlar heqqide alem igisining kalamini xetme qildurup, ghérip- bcharilerge kengri nezirlerni qilip, sediqe bérip, ularning du'asini élip xatirjem boldi.

Lékin, korla hakimi haji mirza béshini burun biparwarliq qilip xatun xanni qoldn bergen we qalmaqlarning birnechche ademni zaya qilishigha sewep bolghan idi. Buni guna- jinayetlirini boynigha qoyup, ornidin bikar qilip, kashigherge élip bérip, üch yil istiqamet we towa- nadametke tashlidi. Korlini bolsa niyaz muhemmet toqsa biyige merhemet qildi. Nar muhemmet perwanichini bolsa pishqedem we katta sipah dep, törem bilen bille ürümchige buyrughan idi hem uninggha emri leshkerlik mensiwi bérilgen idi. Hetta urush waqtida töremnimu bu perwanichining emiri permanigha boy sunush toghrluq mubarek yarliq bérip, ornini kötergen idi. Lékin bu ürümchige barghandin kéyin, mexpi türde merhum dayensheyning oghli talip axundin mexpi halda bir munche neq pul élip, janabi aligha xet yézip, talip axunni dayenshey qilip bérilse. Chünki hemme tungganilar talip axunning talipi iken dep telep qilghan idi. Janabi alimu talip axun'gha telepkar bolup dayeneshey qilip ali yarliq chüshürgen idi. Lékin, tungganilarning chongliri hetta puqra ammisimu talip axun'gha inawet we ita'et qilishni özlirige ar- nomus bilip, ikkinchilep lorinjagha inawet we ita'et qilghan idi. Uning üstige yuqirida bayan qilin'ghandek shi – shi gung bilen talip axunning dadisi su yenshey ottursida kona adawet bar iken. Shundaqla, tungganilarning xas puqraliri we hemmisila dawud xelipini kespi karametliri ashkara, dewet igisi dep jan- dili bilen eqide ixlas qilidiken. Eger narmuhemmet perwanichi ikkinchi qétim dawud xelipini tungganilargha ulugh qilip bérilse dep erz bergen idi. Belki mubarek yarliq arqiliq dawud xelipe tungganilargha ulugh qilin'ghan we arida jidel- majira chiqmighan, yigit, serwazlarning qanlirimu tökülmigen bular idi. Ataliq ghahi ene shu weqelerni bana- sewep qilip, nar muhemmet permanichini kuchardiki mensiwidin bikar qilip, kashigherge élip bérip, muzluq öyge sulap qoyup, muzlitip yoq qildi. Kucharni bolsa amilxan töremge inayet qildi we ürümchi manas urushlirida baturluq körsetken arslan qul qipchaqni pansetlikke köterdi. Taghay qurshaqni yasawullargha yüz béshi qilip teynlidi. Peyzi yüz béshi öz bashliqi mehmut bék pansetke edepsizlik qilghanlighi üchün, uningdin kayip muzdawanda qoydi. Lékin, u muzdawandin qachqanda tutuwélip, kashigherge mangdursa, yoldin yene qachti. Uning gunasini gedinige yüklep, suyup tashlidi. Yene ürümchining kona shehiride bir ming yigit turushqa yarliq qildi. Turdi quli dadxuani emiri leshker qilip, uninggha yene töt panset teyinlep, ürümchide toxtatti we her yili töt panset nöwet bilen almiship turidighan boldi.

Tarix hijri bir ming ikki yüz toqsan (miladi 1872- yil – t) idi. Janabi bék bechche ghelbe we nusrettin kéyin, dölet- iqbal bilen kashigher darus seltenetige muarjet qilip, büyük astanige bérip, janabi alining sherep we qubul qilishigha muyesser boldi. Tungganilardin olja we yarghu qilip alghan mal ghenimet- yambu, kümüsh, chay, chine, tawar- durdun, qoral- yaraq qatarliq nersilerni birmu bir xetlep, ularni öz tizimi bilen ali bayliq gheznisige tapshurdi we tungganilar shehiride bolghan weqe- hadisilerni janabi alining mubarek qulaqlirigha bir- birlep melum qildi. Janabi ali maxtap we teqdirlep, uni nusret ülgisi bolghan hemme qoshunlarning emiralar emiri we leshker béshi digen ali mensep bilen mukapatlap ornini kötürdi. Bashqa emiri leshke, panset we yekke yigit emiraliri, hetta serwazlarimu öz layighida mensep, ton- kiyim qatarliq nersilerni bérip, ularni shahane in'am we padishaliq iltipatlar bilen memnun qilip, könglini köterdi. Shundaqla, buning sheripige katta toy ötküzüp, ölima, fezila we seyid puqralar, hetta hemme adem, ajiz- bichariler, ghérip- ghéribalarghiche ton- kiyim, tengge, tilla bexsh- éhsan ata qildi we ulargha öz layighida nezir- sediqilerni bérip, ularning pete we du'asini aldi. Nechche qari murettipler we qira'etchilerge ulugh allaning muqeddes kalamini tamam qildurup, sawabini pak we muqeddes erwahlarning rohigha béshighlap du'a qildurdi.

Deslepte janabi ataliq ghazi ürümchige bérip, uni özige bir qétim tewe qilip yan'ghan idi. Ikkinchi qétim bék bechche bérip u jayni alahide boysundurdi. Bu arida toluq üch yil ötti. Ghezne tola serp bolup ketti. Hetta bu yette sheherni baj- xirajetlirimu yetmey qaldi. Xususen katta qimmet baha arghimaq atalar halaketke yetti. Qimmetchilik künliride yigit serwazlar at göshini yep qoyghan sewep bilen issiq künlerde qorsaq aghiriqigha giriptar bolup, ichidin qan kélip allaning qudretlik qaza oqlirigha duchar boldi. Shundaqla, tigh shehiri we shahane siyaset, hetta qudretlik we hemmige ige bolghan allaning qediri bilen ikki yüz minggha yéqin tunggan halaket seyliside gherq bolup, balayi- apetke uchrap, yoqluq shehiristanni awat we bay qildi. Halbuki, munche tungganining ölgenlikige qarighanda , ularning sani nahayti köp iken. Hetta urush waqtida ölgen chong- kichik narside oghullar we boyigha yetken yaki yetmigen qiz balilarning sanini bolsa, u ghayip alem shahi bolghan alladin bashqa birer insan yaki birer janning eqil idrigi tesewwur qilip, uning tégige yétishi mumkin emes. Jümlidin, bu chaghda musulmanlardinmu ölgenler bar idi.

Sözimizning hasili shuki,awalqi islam dewridin ta bu zaman'ghiche xitay, qalmaq, tunggan we qazaqlarning balilirini esker we sodigerler xalighiniche olja we esir qilip alatti. Bezilirini azghina ash- uzuq, nan- toqachqa satatti. Yaki ularning qosighini béqip xizmitige sélip, ularning azadiligi we minnetdarliqigha ige bolatti. Yaki qizlarni chong qilip xalighanche öz emiri eqidige alatti. Yaki yene bir ademning emri eqidisige mustapaning sünnet yoli bilen béretti. Bular öy te'elluq bolup, bala- perzentlik bolup qalatti. Bulardin tughulghan balilar chong bolup adem qatarigha kirip, musulmanlar qatarigha kirip, musulmanlar bilen arliship kétetti. Bular mezkür olja balilarni mektepke bérip oqutup sawadini chiqirip, xet ögitip, bezilirini bolsa hünerwer qilip, kesp bilen shughullanduratti. Bezilirini bolsa qari murettip qilip, pezilet kamaletke ige qilatti. U zamanda her bir ademning öyide eqellisi bir ikki olja musulman bala bar idi. Ularning hemmisila musulmanchiliq da'irisige kiretti. Hetta ularni bu sheherlerdin chiqip ferghane wilayiti , buxara memilkiti, türkistan, bedexshan belki rum, hindistan qatarliq jaylargha élip baratti. Ular ta hazirghiche musulmanchiliq qa'idiside mehkem turup, yer, su, jay we mülük sétiwélip ömür kechürmekte. Ilaha öz kamali qudriting we «la'ilahu illala, muhemedun resulilla» digen ulugh kelime shéripni tillirida jari qilghan musulmanlarning barliq chong- kichik gunalirini epu qilip, xuddi möjizilik hedis shéripining bir mezmunida «allaning birligi we muhemmetning peyghemberlirige ishenmigen muxlislar bolsa jezmen jennetke kireleydu» dep bayan qilin'ghandek, ularni özengning jalaletlik we ulugh didaringni körüshke nisip qilip, jenniti nimetining ishiklirini öz ulugh süpiting bilen bu bende gunahkarlarning yüzige qaritip achsang, bu séning ulugh dergahing aldida hichqandaq bir ajayip ish emes. Ulughlughunggha merhemet – wessalam.

*****



13


U padishahi hefte sheher⑦ e'ni muhemmet ghazi dinpewerning dölet iqbaligha bolghan yaxshi exlaqliri we dölet iqbalining zawalgha qarap Méngishigha sewep bolghan süpetlirining bayani





Jahan aqillrining aq nurluq köngüllirige we dewran

__________

①Shest - uq.

②Behir – payda.

③Zehir - zeher.

④Gada – yoqsul, kembeghel, gaday.

⑤Heyyi defur – gunalarni kéchirgüchi dayimi alla.,

⑥Me'mur – bay, awatchiliq.

⑦ Hefte sheher- yette sheher.



Fazillirini quyashtek uchuq nezerlirige roshen we ashkare bolghayki, xudawandekérim özining kamil qudriti bilen u sheri'etke rawaj bergüchi we uni nurlandurghuchi, yaman ademlerni tügetküchi, zulumlarni yuqatquchi shepqetlik we méhriban ata, yene muhemmet yaqup bék ghazining esli teb'iti üstün yarilishini izzetlik qilip yaratqan iken. U pem- paraset we eqil- idrakta tengdashsiz, quwwet muhapizette mislisiz, siyaset ijrasida oxshishi yoq idi. Bundaq xususiyetler herqandaq padishaning wujudida bolmighan bolsa kérek. Köpchilik we xelq uning parasetlirini karamet dep biletti. Uning orni we quwwiti yetken wilayetliri heqiqiy welilerning derije we mertiwisige yetse yettiki, lékin uningdin kem emes idi. Uninggha qarashliq yurtlar sherqte gumadi, gherpte sériq qolghiche yüz künlül idi. Shimal muzdawan we zewqi, jenubi qarangghu taqqiche seksen künlük yol idi. U bu hudut ichidiki ürümchi tewesi we yette sheher da'irisidiki chong- kichik ottuz töt hakimliq sheherge on töt yil padisha we öz aldigha musteqil sultan boldi. Bu jeryanda uning toghra mijezide hichqandaq özgirish yaki gheyrilik bolmidi. Nepsining töwenligi hem mensepke bérilmesligi tüpeylidin, u hichqachan özige padisha, yaki sultan we yaki xan dep leqem qoyghan bolup, möhürning chonglughi peqet tawuzning urughichilikla bolup, uninggha «muhemmet yaqup» digen xet neqish qilin'ghan idi. Deslepki mensiwige bedölet ghazi digenni qoshti. Mendin gheyrisi yoq digen sazdin sada chiqirdighan we özidin özge padishalarni közge ilmaydighan mertiwilik besh padisha we xanni [205] özining idare astigha kirgüzüp, ghezne bayliq, qoral- yaraq,esker we puqrasigha ige boldi.

Uning qiyapitidin bughday önglük, chichektek illiq chiray, yumlaq saqalliq ,ottura boyluq doghlaq kishi idi. Deslepte u özini tutiwélip, éhtiyatchanliq bilen sheri'et ölchimi ichide ötti. U pé'il étiwari we ish- herikette xuddi bir teqwadar ishan yaki edeplik ölimagha oxshayti. Kiyim- kéchekliri xuddi bir sodiger eshrepningkidek, minidighan at we ishlitidighan qoral- jabduqliri bolsa bir pinjabéshi miqdari kéletti. U da'im aq jaynamazgha olturghandek yükünüp olturatti. Uning bel tasmisini bélidin yeshkenligi yaki bedeshqan qurup olturghanlighini hichkim körmigen idi. U igiz yerde yaki kat text üstide olturmayti. Eksiche, köp waqitlarda chédir- bargah aldigha sélin'ghan bora üstide we pes jayda olturatti. Yerge taharetsiz ayaq qoymayti.

«Xelq öz padishasining dini bilen» digen maqal boyiche, u chaghda hemme chong- kichik adem hemishe taharetsiz mu'ezzini yüretti. Namaz waqti kelgende, ali bargah meschitining mu'ezzini ezan oqush bilanla, bashqa heme mu'ezzinlermu tengla barawer ezan oquyti. Hetta bazarchilarning her bir dukinidimu bir bir adem ezan oquyti. Sheher, sehralardiki meschitlerning mu'ezzinlirimu birla waqitta teng- barawer ezan oquyti. Ilgiri- kéyin oqumayti bir mertiwe ezanni du'a muqerrerini oqup tamamlighiche, bir sheherning heme mu'ezzinliri ezanni tamamlap bolushi kérek idi. Hemme mu'ezzinler mu'ezzinde turup janabi ali namaz oquydighan meschit mu'ezzining ezan oqushigha qarap turatti. Hetta ularmu kéchilerde seher qopup, taharet bilen meschitlerning ögizisige chiqip, salawet éytip, du'a istixpar bilen shughullinip, meschit alining ezinigha qulaq sélip hazir turatti. Re'is we mu'tisipiler kocha- bazarlarda yürüp «ey mu'ezzinler, ezan'gha hazir bolunglar, ilgiri- kéyin bolup qalmisun» dep tehqiq we teptishlerni qilatti.

Janabi ali her qétimliq namazni eqellisi besh yüz kishi bilen bille ada qilatti. Niyaz hakim bék élip kelgen tartuqlarning ichide alahide yasatqan bir katta meschit bar idi. Uning téshi melle chekmen, ichi zeytun chekmendin ishlen'gen bolup, sekkiz tüwrük qoyulghan idi. Her qaysi tüwrükler meshtut tazap arqan bilen bir- birige chétilghan idi. Qiriq neper mehrem bilen qiriq neper parash kéche- kündüz bu meschitke mes'ul idi. Buni tikidighan we yighip alidighan chaghda yene yüz neper yasawul yardemde bulatti. Seperge mangghanda bu meschitni yigirime atqa, jaynimazlarni töt atqa yüklüp élip mangar idi. Uning ichide on sep kishi namaz oquyti. Her bir septe elliktin yüz kishi tizilip turatti. Bu meschit bashqa hemme meschit we chédir- bargahlardin eqelli töt- besh gez igiz idi. Uning töt tüwrügi üstige adem olturghudek qilip töt aq qubbe ornitilghan idi. Bu xuddi kün we aygha oxshash nur chéchip palildap turatti. Buning nurini ikki yaki üch tash miqdari yiraqtinmu körgili bolatti.

Shundaqla, bu chaghda herqandaq chong- kichik esker yaki puqra we éhtisapchilarning tehqiq we teptishi nahayti qattiq idi. Eger ular tumaq we doppa bilen yürgen kishini körse, uning tumaq we doppilirini qaychida késip yaki yirtip pare- pare qiliwétetti. Haraqmu- sharap, bek- boza, tamaka, neghme- nawa we usul- sama qatarliq men'iy qilin'ghan paydisiz nersilerning mexpi we ashkare bolushigha zadila yol qoyolmayti. Hetta bu ehwal xalayiqning ichide untulup qalghan idi. Mötisipler sheri'etke xilap ishlarning yüz bérishige qarishi da'im teyyar turatti. Yolsiz bashbashtaqlar, pitne- pasatchlar, urus- talashchilar, bikar telep buzghunchilar, oghri, qimarwarzlar, soku keptarwazlar qatarliq bihude ademlerning hemmisi janabi ataliq ghazining qehri siyasiti we palildaq qilich qehriyiti, döletu- heshemetliridin qorqup, yalwurup towa istixpar bilen meshghul bolatti. Eger urush- talash yaki töhmet we xusumet qilghan ademler aldigha chüshüp qalsa, ularni derhal yüz béshi, panset yaki jallattek ademlerge tapshurup serbaz qilatti. Janabi ali her küni ikki qétim erzan dat sorayti. Yigit, yasawullar kocha, bazarlarda «erzi datliring barmu» dep jar sélip, derdi barlarni élip kirip, uning aldigha toghra qilatti. U ularning erzi datlirini oqutup anglap körüp, yigit qoshup sheri'et qazilirining huzurigha ewetetti. Herqandaq chirmash jidel yaki dewa, xusumetlermu ulugh sheri'et hökümliri boyiche bir sa'ettila bir terep bolatti. Chünki, herqandaq adem janabi alining sölet we siyasetliridin qorqup yaki endishe qilip, töhmet we xusumetlerni tilgha alalmas idi. Dewagar we jawapkarlar rastini bayan qilishni bashqa chare yaki ilaj tapalmas idi. Hazirqi chaghda bir yilda tügimeydighan dewalar, islam zamanliridiki sheri'et huzurida bir kündila tügep kétetti. Burunqi tekebbur begler, eyani eshrepler we begzadiler yanchi, kanchi, puqra'i xalayiqning ornini barawer qilip, perqini yeksan qildi. U zamanda böre qoy bilen bir kölchetin su ichetti. Kepter lachin blen bir shaxta chöje chiqardi diyishke bolatti. Ötken sultanlar padisha mojazilarning ish izlirini bayan qilghach tarix kitaplirida, emir témur koragani , mirza sultan hüseyin binni mirza bayqara qatarliq olughlar terbiylen'gen iken. Gerche ularning yurt we eskerliri nahayti köp bolsimu, lékin dölet we heshemette janabi ali bedölet ulardin esla kem emes idi. Shundaqla bu ötken sultanlar haraqu- sharap we bashqa men'i qilin'ghan ishlardin xali emes idi. Lékin janabi alining küchlük dölitidiki puqra'i- xalayiq, hetta uning omumiy teweligide bu xil men'iy qilin'ghan ishlarning bolghanlighi yaki anglighanlighi esla mumkin emes. Xelpa'i berheq yeni xelipe abbaslarmu bu xil ichimlik we men'i qilin'ghan ishlardin xali emes bolup, hetta ularning köpchiligi bu ishlarni qilishqa ihtihat bilen tirishatti. Shunglashqa janabi ataliq ghazini bu ötken sultanlardin üstün qoysa hergizmu mubalighe bolmaydu.

Gepning hasili shuki, janabi ali muqam sheri'et shéripning yolliri, haram ishlardin saqlinish we yoldin chiqish qatarliq ishlargha nahayti ehmiyet béretti. Shunglashqa, sheri'et ölimaliri, imam pishiwalar, diniy yolbashchilar, wilayet yaki yigit emira'iri we bashqa emeldar katta bashlarning birersimu zorluq sheri'etke tajawuz qilalmas idi. Eger ölimalardinmu sella guna yaki xataliq sadir bolidiken, ularmu azap- elem we iskenje- siqimgha muptila qilinatti. Her qaysi sheherdiki her qandaq peqet molla yaki sheri'etperwerla bolidiken, u ata- bowisi we ejdadi neseplirining ulugh yaki pes bolushidin qet'i nezer «ölimalar peyghemberlerning warisi» digen hedis shéripning mezmuni boyiche, haman qazi, elem, mufti, re'is, mötisip, molla muderrsi, mamliqqa teynlep, yarliq we meshurname bilen ulughlinatti. Nusret nishanliq eskerlirining ichidimu qazi esker, mufti esker, re'is, éhtisapchilar hazir we teyyar idi. Jidel- majra, xusumet- dewalarmu sheri'etning adil höküm ölchemliri boyiche bir terep qilinatti. Bu zamanda ataliq ghazi bu yette sheher'ahalisige hökümran idi. U «islam özidin burunqini yiqitip weyran qilidu» digen hedis boyiche, nechche zaman we nechche dewran xitaylar istilasi jeryanida adet we jari bolup kelgen bid'et yaman ishlar, xuddi hedis shéripta «bille bolsa tesir qilidu» digendek xalayiqning dil- köngüllirige xuddi sünnet qa'idiliridek obdan körünüp yaki anglinip jari we resim bolup qalghan yaman adetlerni allaning razilighigha érishken hemme diniy ölimalarning petiwalirigha sélishturup we tedbiqlap yoq qildi.

Eslide bu yette sheher ichide hammam bolmighan idi. Kashigher, yarkent, aqsuda hamma bina qildurdi. Zakirjan qarini mekke mu'ezzemge ewetip, bu yette sheher namida tekye xana (méxmanxana- t) bina qilishqa teyinlidi. Qurulush emdila bashlinip téxi pütkiche uning ömri wapa qilmidi. U yene her qaysi sheherning emeldari we katta bashlirigha bu yette sheher ichidiki nurgha tolghan mazar- mashayixlarning senalirini kéngeytish yaki yéngiwashtin bina qilishqa yarliq chüshürdi. U yene usta béshilarni teyinlep, xaniqa, meschit peshataqlirini igizlitip we puxta tash xish, mermer qatarliqlar bilen zinnetlep, sir, gil, gech qatarliq bilen sirlap paqirtip, téximu alahide qilip yéngilidi. Yollardiki qon'alghu- rabatlargha qorghanche bina qilip, chirayliq imaretlerni teyyar qildurdi. Jümlidin kashigherdiki hezrti apaq xojamning xaniqa peshtaqlirini yéngidin bina qildurdi. Bolupmu gümbizini buzup kéngeytip, pishshiq xish bilen bir ali gümbez bina qildiki, bu yette sheher ichide belki moghulistan ölkisidinmu bunchilik ali we körkemlik gümbez hichqachan bina qilin'ghan emes. Buning meschit, xaniqa we igiz peshtaqliri hélimu öz ornida mustehkem turmaqta. Belki bu nechche esirdin kéyinmu yene shundaqla tursa kérek. Janabi alining debdebe we sölet yultuzi, heshemetliri közdin ghayip boldi. Lékin bina qilip yasatqanliri nemune we nishane qaldi.

Shuningdek, janabi ali ghazi her bir sheherge qedem- teshrip qilsa, bu sheherge bir menzil qalghanda, bir ishenchilik mehrem arqiliq shu jaydiki mektepdar molalargha kiyim- ton, birerdin qizil tilla hediye- sogha ewetip, ularning du'asini élip, mektep balilirini azat qildurup, mektepxan balilardin janabi ali heqqide du'a alatti. Mezkür mektepdar mollilar balilirini sheherning téshigha élip chiqip du'a qilatti. Janabi alimu étidin chüshüp mulayim chiray bilen balilarni köwrük körüp on tengge, besh tengge, eqellisi bir tenggigiche aq tengge in'am qilatti. Kalami shérip oquydighan balilargha kalami shérip, heptiyek oquydighan balilargha heptiyek shérip éhsan qilip, andin atqa minip sheherge yaki ali bargahlirigha bérip chüshetti.

Janabi ali yene her waqit zeper özenggisige ayaq qoyghan chaghda, eqellisi on ming yigit, serwaz bilen bille seper qilatti. Bundaq chong qoshun ichidimu jarang- jurang yuqiri- pes awaz chiqmayti. Ularning tertip- intizami shu qeder idiki, yigit we mehremler awazini kötürüp, söz qilalmayti. Belki atlirimu kishniyelmeyti. U yigitlirining ehwalidin bir deqiqimu xewersiz emes idi. Rahet we paraghetni özige esla rawa körmeyti.



Nezim:



«Eger xwayish etseng öz asayishing, diyaringda, aram alalmas kishi» digen gepler bu ataliq ghazining ehwaligha muwapiq kéletti. Bolupmu uning yarliq we nishanliri goya bir sejidige bash qoyup olturghan mashayixlarning irshadliridek yaki bir ayet hedislerdin höküm chiqarghuchi mujtehidlerning höküm shiripliridek bashtin- ayaq terbiye- nesihet we sheri'et shéripni rawajilandurush hem güllendürüshke paydiliq bolghan yaki terbiyiwi ehmiyetke ige mezmunlar yézilghan nishan we inayetnamiler idi. Uning yarliqliri ichidin ikki parche farsi we bir parche türki tilida yézilghan yarliqni tewerruk üchün kem yaki ziyade qilmay, öz eyni boyiche köchürüp bu sehpige békittim. Ta kéyinki zamanlarda buni körgen we mutaliye qilghan diyanetlik mensepdarlarning du'a qilishigha sewep bolarmikin deymen.



Inayetname we enber shemame farisi

Du'aguy semimi qazi eskerra!



Be'daz tebligh peyam nemude enki, derin hen'gam anche mukaliman berdadxuwah we anche mu'exxezat betexmin zulm iqtinah we qelem'uchi we gheyriha we anche me'rifet ez- sheri'eti ilahe besowbi kowme muhemmet ezim bék rarewane saxten we besahip eziz mergen rewane dashte yode'id, resid ezmezmunesh muttele' shude sewep teza yud xursendi gerdid. Dunyaki fenayi u zahir we dur alati zulm xudawend qahir est, dayima derhal ef'al we ehmal hazir we nazir est. Ezxatir durne saxterasti bemeshhun heq rusti karnemeyendiki korheq est, maraba dadxwah deryek nemande shefa'et zulm hich mehel wefa nemisazed, heq goyi we heq joyi we heq poyi karnema'idki reddi mezalim ez'her emur etinabi éhtmam temam künid, baqi lisan sidq est we mu'ekked esi wesslam. 1289.



«Xush puraqliq inayetname farisi» ning terjimisi»

Semimi du'aguyimiz qazi eskerge!



Salamdin kéyin yétip melum bolghayki, bu künlerde ...* Dadxwadin ötken mesililer, yeni texminen nerse élish, zulum bilen japa qilish, qelem heqqi we bashqa nersilerni alghanlighi toghrliq yazghan melumatingiz peqet allaing meripiti we sheryiti üchündur. Guma baziridin muhemmet ezim béke eziz mergenni hemra qilip ewetken ikensiz. Bular yétip keldi. Melumatning mezmunidin waqip bolduq. Bu bizning xursen bolushimizgha sewep boldi. Dunyaning fanlighi zahirdur, zulum bolsa



*Bu yerde söz chüshüp qalghan (esli kitapta mushundaq _ yollighuchidin)



Ötkünchidur. Xuda bolsa qehri qilghuchidur. U her da'im her bir ishta we herqandaq ehwalda hazir we nazir (nazaret –t ) dur. Buni xatiringizlerdin chiqarmighaysizler, rastliq we heqliq bilen ish qilghaysizler, gör heqiqetendur. Xuda biz bilen dadxuani bir jayda qoymaydu. Zulumni himaye qilish bolsa hichqachan wapa bermeydu. Heqiqetni sözlesh we heqiqetni istesh lazim we layiqtur. Allaning xoshnowidlighi, mujtehitlerning xursendiligi boyiche ish qilghaysizler. Zulmni yoqitishqa we her qandaq ishni qilishqa gheyret qilghaysizler. Qalghan ishlarda bolsa rast tilliq we rast bolushingizlarni tekitleymiz. Hijri 1289- yili (miladi 1872- yili – t).»



Ikkinchi inayetname farisi

Feqahet panahi qazi eskerra!

Be'idaz tebligh peyam merhemet ferjam nemude enki, derin henkan we behjet intizam ezdest muhemmet resul mergen ezweji residen milatighe ezmes'hub lutfulla yasawul qewa'id siyasi dari we murasim du'abe teqdim risande. Fuqraayn gumawezan'goya we du'a'i piyalmebekulli muzafat ezmirahim e'lam himayuni agah we dade du'agiriften we eyzen edem liyaqet qazi ezenjabi derwilayet guma me'emuzafat tehqiqi nemude hoquq fuqrayan bir zimme'i diwan bigiyan bu de b'aqsaqlan qemtu nemude dergerden enhamande reddi hoquq bineliheq bereza'i terefeyin eheq gerdanide qet'i xusumet we ref'i niza'i we jxdel mahiza beynemhum nemude bilkulliye etimam risanidin muhemet kirimn mirza me'elutfulla yasawul bibelde'i mehruse yarkend erbabet tehqqat miyane du'ab eztawabi'at wilayet mehrude yarkend. Erbaben muhemmet ezim nam bi'eziz erzurisanidin shuden ezzuwejje jebru- zulum, te'eddi ehmedyarser kar besup qira'ini mezkure shirif tehqiqi nemde bi'eziz erzi risanidin shuden ezize niyazmendi we sehpe ebudiyetmendi rawane dashte budid der ehsen zaman we eshref awan amide sherf wusul yaftemizamin mundereje'i umubmu bu wezzeuh peyweste ba'is teza'idi xuasendi we sebebi ferhemendi gerdid ref'i te'eddi we def'i zulum ezkaffe enam lazim we muhemmat es chinn xuwa'id saxte saniyazn inki derbabet emri she'ir we rawaj ujnan kushidki egermerde derin emri murdehri a'ine xislet uder shahadet est meydanid sherf himmiti nemayid, ri'aye e'ini sadir negerdedki,ez'ewwel we axirda dergi nemekra ezishimarazi nemshiwim ijtinab ri'aye ehri iktisab ri'aye sher'i sazid, halamerhemet nemude muhemmed resul mergen libas we xerji dade gerdanide eyim we salam. 1289.

«Ikkinchi inayetname farisi» ning terjimisi: «dini hoquq ilmining alimi qazi eskerge! merhemetlik salamim yétip melum bolsunki, intizamliq künlerde xoshalliq teqdim qilghan sogha- salamlirimizning yetkenligi toghrisida muhemmet rusul mergen namidin lutpulla yasawul arqiliq teshekkür bildürüp ewetken mektubingizlar qolimizgha kélip tegdi. Bizning mubarek élanimiz guma, zan'guy, piyalma tewesidiki puqralargha uqturulup, ularning du'aliri élin'ghanighi hem u terep qaziisning layaqetsizligdin ötküzgen xataliqliri guma wilayiti teweligide tekshürülüp- tehqiqlan'ghanlighi, puqralarning diwan begler boynidiki heqqini yurt aqsaqalliri bilen bille yüzmu- yüz turup, ikki terepning razilighi boyiche heq igilrige élip bérilgenliki we ikki terep arisida yüz bergen xusumet we nizalarni téximu qet'i tügitish üchün muhemmet kérim mirzini lutpulla yasawul bilen yarkent wilayitidiki ikki su arisigha tekshürüshke ewetilgenligi , yarkent wilayiti tewesidiki ehmet yarserkerning muhemmet ilim namliq kishige zulum te'iddi toghrliq erz- dat qilip, uni janabi alining yarlighi boyiche we sheri'etke muwapiq tekshürülgenligi heqqidiki erz melumatingizlarni menki kemteringizler yaxshi zaman we sherepliik chaghda tapshurup élip, uning mezmunidin birmu- bir waqip boldi. Xelqqe qilin'ghan te'iddi zulumni elwette ammining üstidin kötürüp tashlash kérek. Bu nahayti muhim – birinchi ishtur. Ikkinchisi, sheri'et üchün ülüp ketse, uning shan we xisletliri shéhittur. Shuni bilingizlerki, bu heqte gheyret we himmet körsitingizler. Sheri'etke xilap birmu ishni bashtin- axir qilimingizlar, egerde sheri'etke qarishi birer ish qilsingizlar, bergen tuzumgha razi bolmaymen. Xelqperwerlikke ri'aye qilinglar, sheri'etke ri'aye qilinglar, merhemet qilip muhemmet rusul bergen xirajet, kiyim- kéchek bilen qayturuldi- wessalam. Hijir 1289- yili (miladi 1872- yili – t).

Inayetname ali türki



Fuqahiyet pana ① molla abdulla qazi kalamgha ! piyam ② merhemet ferjam③ sungide mefhum④ olki, bu eyyam⑤ meymenet enjam⑥da fezil⑦xudawende we dölet islamida me'ettawabiat⑧leylen naharen⑨herzriti rebiul izzet⑩ dergahighe iltija'i temam⑪ we istid ayi medam⑫ sibati dölet ⑬jonudi munqadi milletni⑭ fanus ismet ichre efani tuweri we billiyat



____________

① Fuqahiyet pana – diniy hoquq ilmining alimi.

② Piyam – salam, xewer.

③ Merhemet ferjam - rehim- shepqetlik.

④ Sungide mefhum – mezmun.

⑤ Eyyam – künler.

⑥Meymenet enjam - mubarek chagh.

⑦Fezil – peziletlik.

⑧Me'ettawabiat – teweliri blen.

⑨Leylen- naharen – kéche- kündüz.

⑩Rebiul izzet – tunji izzetlik.

⑪Iltija temam – toluq iltimas.

⑫Istid ayi medam – dawamliq telep qilish.

⑬ Sibati dölet – döletning muqimlighi.

⑭Munqadi millet – milletke boy sun'ghuchi eskerler.



Me'niwidin ①mehfuz ② we fethi zefer etasi ③ birle mehzuz ④bolmaqtin salawet xemse⑤adasidin sungre tilep, shikeste- dil⑥ghurba⑦we ajiz fuqralar hajiti sher'i shirif hökümit birle ijra qilmaq birle xursendi eylep we bu dölet ziyasi⑧ehli islam bashidin mehwi⑨olmaslighi du'asighe meshghul ikeningizni qubuliyet sheriftin musherref⑩ bolmaqi ümidide erize dashit⑪me'elum qilip iningiz molla abdulkérimni bir boxche, bir at birle ibertip ikensiz, muherrem elherem yigirime beshi jüme namazi adasidin sungre, sa'aditi muwasilet⑫ we sherafiti qubuliyet körgüzdi. Mezamin ⑬munderejeleri mubemu ittlah⑭derejesighe musherref tafsip ba'is.



___________

①Bilyat meniwi –meniwi apet.

② Mehfuz – saqlash.

③ Fethi zeper etasi – urush ghelbisi.

④Mehzuz – saqlinish.

⑤ Salawet xemse – besh waqit namaz.

⑥ Shikeste dil – jara'et dil.

⑦ Ghurba – ghériplar.

⑧ Ziya – nur.

⑨ Mehwi – yoqilish.

⑩ Mushsherif – shereb.

⑪Erize dashit – toghra qilghan.

⑫ Muwasilet – érishish.

⑬Mezamin – mezmunlar.

⑭Mubemu ittilah – birmu- bir waqit bolush.



Éhtiyaj ① we musseret ② oldi. Eltafi xudayi almiyan ③ shamilu haldurkim, aftabi sheri'et hezriti seydil'inis we eljan we resulir rehman pertu sh'a'i ④ bu yette sheher ahali ferqide ⑤mushe''eldaur⑥munisif badiyanet we fuqeha umet ushbu döliti sheri'etghe du'a we istidamet ⑦iltizami himmet⑧mebzul⑨etmishidur, bu xakirahi⑩ herziti sheri'etning sher'i shirif teruyji⑪ we fuqra'i ehli terfihi⑫ din özige muddi'a we meqsut qachan bolsun. Hemme hal bu meqsed meram⑬ durkim, sheriyiti xeyrilbesher⑭salawatulla we ettehiye lawasi ziyasidin⑮ meqsud étip ömür sher'iye nebuwiye ⑯ela sher'iha





____________

① Ba'is éhtiyaj – éhtiyajigha seweb.

② Musseret - xoshal.

③ Eltafi xudayi almiyan-alem xudasining lutpi

④ Pertu sh'a'i –parlaq nuri, roshen

⑤ Ferqide – pishaniside.

⑥ Mushe''el-mesh'el

⑦ Istidamet- telep qilish.

⑧ Iltizami himmet – himmetlik mejburiyet.

⑨ Mebzul – mol.

⑩ Xakirahi – kemter.

⑪Teruyji – tereqqiyat.

⑫Terfih – ulghaytish.

⑬Meram – arzu.

⑭Xeyrilbesher – insanlarning yaxshisi- peyghember.

⑮ Ziya – nur.

⑯Ömür sher'iye nebuwiye – sheri'et emiri bolghan ishlar.



Essalawat we ettehiye we ehkami mujtehiddin ① riziwanullar eleyhim ② ejme'in we rownaqlisqighe mustedam shughul③ tamam qilsingiz kérek. Bu ziya we rownaq xasiyetni izdep, xasiyet we netijesi ri'aye rifahiti ④ sewebi bolushidin eltazam qiling ⑤besh künlük alem fani ötkünchidur. Ruzi jaza⑥ bu fejhide ⑦jawap bisa musheqqet⑧dur. Emma sizler zimme aldida sizlerghe mufewwez⑨ we mu'emmel⑩ dur. Oquba se''ide⑪bolung. Ümid reja⑫ buki, du'ayi bi riya ⑬ we iltijahi ⑭ dergahi behemta jeheti⑮ istidamet dölet mu'ella ziyade



____________

①Mujte hiddini – ayet we hedislerge asasen sheri'et qanunlirini

Tüzgüchiler.

② Riziwanullar eleyhim

③Mustedam – dawamliq.

④Ri'aye rifahiti – puqralar me'ishiti.

⑤Eltazam – mejburiyet.

⑥Ruzi jaza – qiyamet küni.

⑦Fejhi- heqqide.

⑧Bisa musheqqet – köp musheqqet.

⑨Mufewwez – tapshurulghan.

⑩Mu'emmel – békitilgen.

⑪Oquba se''ide – aqiwitige tirishish.

⑫ Reja- ümit.

⑬ Bi riya – rast.

⑭Iltija – sejid

⑮Behemta – tengdashsiz.



Qiling we elhal hemze molla abdulkirimghe serupa we xerji iltihat étip we sizghe libas we sella kulah, roymal merhemet eylep iberduk- wessalam. 1294 (Miladi 1877- yili – t)».

Janabi ali bedöletning dölet we seltenetke ige bolushidiki yene bir sewep shuki, ishenchilik ademler jümlidin melum bolghan bir adem töwendikidek pakitlarni keltüridu. Yeni u biz meghinandin iduq. Dadam sodiger idi. Anam bashliq hoylisida olturghuzup qoyup, qazaq ichige sodigerchilikke ketti. Biz uzun muddet bu qéri mezlumning hoylisida olturduq. Bu momay bolsa qopsa yaki oltursa, tursa yaki mangsa, hetta kéche- kündüzmu zikri tesbih we tehlil ornida «yaqup bék jénini döletmen qilghaysen» digendin bashqini zadila tilgha almas idi. U waqitta men sekkiz- on yashlardiki kichik bala idim. Te'ejjup qilip anamdin bu momayning nime digini dep sorisam, anam bu momayning yaqup bék dep oghli bar. Shu oghlini tilep du'a qlidu didi. Lékin bu künlerde yaqup bék bezi yurtlarni sorap, serkerde bolup, yigitlerning üstide chong emeldar iken. U anisining qilghan du'alirining tesiri bilen uzun'gha ötmey kashigherde texti seltenetke chiqti. Anisining izzet- hörmitnimu artuq qilatti deydu. Bu heqiqeten rasttur. Bir küni birsi yene birsidin su'al sorap, qoy her yilda peket ikkinila tughidu. Nime üchün u yene köp? It bolsa her yili yette, sekkizni küchükleydu, nime üchün u az? Digende, u «tning küchügi anisini izzet qilmay bésip turup imidu. Qoyning qozisi bolsa anisini izzetlep béshini töwen qilip, yükünüp turup imidu. Shuning üchün qoy köp, it az, yene biri shuki, qoy bolsa yuwash we mulayim, it bolsa azar bergüchi, zalimdur. Herqandaq mexluq zalimliq qilidighanla bolsa, uninggha xarliqmu bar. Bala- perzentlirigimu berket yoq. Herqandaq mexluq yuwash we mulayim bolsa, dölet uninggha yardur, berkitimu nahayti köp bolidu» dep jawap bergen iken. Xosh mubarek we axirette bext- sa'adetke yétishken adem jezmen ata- anisining du'asini alghan ademdur. Ata- anisining du'asini alghanlar, peqet bu dunyada izzet abruygha ige bolupla qalmay, belki axiretke pütülgen xosh puraqliq jenettin orun élishi muqerrer. Ilaha öz karamiting bilen her ehdini ata- anisining du'asigha ige bolushni nésip qilghaysen, amin, pezilet we karamet özengge mensup.

Elqisse, janabi ataliq ghazining yaxshi exlaqliri heqqidiki bezi weqe we sözler yuqirida az- tola bayan qilin'ghan idi. Bu bapta téximu az qisimi körsitildi. Chünki, tepsili we bir- birlep bayan qilsaq, oqughuchi we anglighuchilargha malaliyet yétip qélishi mumkin digen endishe bilen éhtiyat qilip, shunchilikla yéter digen xiyal bilen sözni bu jayda toxtattuq. Lékin, yaxshiliq bar jayda yamanliqmu teyyar. Nep bar jayda ziyanmu uninggha yardur. Gül tikensiz emes. Hesel herisiz emestur. Her qandaq bir mexluqta yaxshi xisletler bolidu, elwette. Lékin u yaman we qabahet pé'illarghimu duchar bolidu. Hösni güzellik bilen qebih setlik bir- biridin zadi juda bolmighan qoshkizektur. Allaning aditi burundinla shundaq jari bolup kelgendur. Qehri chaqmaq namayen bolsa, rehmet yamghurghimu bille kélidighan aditi bar. Halbuki, janabi alining yaman xisletlirini qisqiche indek bayan qilsaq, sözimi goya iskenjidek ughurap, uning achchiq- chüchük temi oqughuchilrning tillirigha tatliq téip, anglighuchilarning qulaqlirigha lezzet béghishlap, ulargha arzuluq bir merghibe we mehbube bolup körünse ejep emes.

Lékin tarix kitaplirida ötken sultanlarni zikir qilghanda, mu'ellipler ularning yaxshi xislet we yaman süpetlirini bir- birlep bayan qilghan iken. Ularning bundaq yézishidiki muddi'asi bolsa kéyinki zamandiki padisha, hakimi wilayet we emeldari memilketler bundaq yaxshi ishlarni qilsa, ularning döletliri ziyade, ömürliri uzun bolup, perzent, döliti, newrilirigiche mustehkem bolup, ularning yaxshi nam we obdan süpetliri jahan sehpisi we ehli alem arisida baqi qilip, nami öchmey, xalayiqning du'a qilishigha sewep bolidu. Mubada yaman bid'et ishlarni peyda qilip, xelqqe zulum we jewri qilsa, ularning ömri qisqa, döletliri kem bolup, zimin yüzide yaman süpet bilen meshhur bolup, xalayiq undaq ulughlargha esridin- esirgiche lennet oquydu. Bala- perzentlirimu eski kün'ge duchar bolup xarliqqa qalidu. Shunglashqa ular bu xil ehwallardin ibret élip, özlirini mejburi yaxshi yol terepke mayil qilip, yaxshilarning sépige qoshulsun digenliktin ibaret iken. Shunglashqa, bu jayda janabi ataliq ghazining yaman süpet we nalayiq ishlirinimu qisqiche we indek bayan qilish lazim.



Janabi ataliq ghazi nahayti ulugh bir padisha idi. Lékin u birer qabiliyetlik, diyanetlik we yaki birer hushyar ademni wezir qilmidi. Memilketning hemme ishlirini özila ishlidi. Bashqa kishige ishenmidi. U xudawendekérimning til yetmes we kemchiliksiz kalami mulkul'ellalmida körsitilgenden « her ishni köpchilik bilen meslihet qiliship ishlenglar» digen shert we meslihetlirige boy sunmay, xilapliq qildi. U ulugh seyidlerdin bolghan katta xan törem we kichik xan töremlerge xuddi özining axirqi ömride nésip bolghan sherbetni iltipat qildi. Bu sherbet ichish bilenla tesir qilip, ular bu tupraq alemdin menggülük baghchisigha uchup ketti. Weli xan töremni tamgha basturup yoq qildi. Büzrük xan töremni bolsa özige hemra qilip, «töremning permayishi bilen keldim» digen bolup, uni nezerbent qilghan halda bille élip yürüp, bu yette sheherni teserruf qilip tinjitqandin kéyin, emdi u hej qilip kelsun de p yurttin heydidi.

U deslepte bir ademdin bir guna sadir bolsa, uninggha terbiye-nesihet qilip epu qilatti we azla xizmet qilip qoysa tola iltipatlarni qilip kétetti. Kéyinki künlerde bolsa, köp xizmet qilsa az iltipat qilidighan, hetta ularni bir sewep bilen qattiq azaplaydighan boldi. Burun bir bagh bide yaki bir ayaq qétiq üchün bir ademni soyghan idi. Axirida nechche ademning xanliri weyran, sahipxanliri sergerdan bolghanlarningmu dadi- peryadigha yetmidi. Bashliq we hakimlarning zulum- jewrlirining ulghuyishigha yol qoydi. Xususen kéyinki seperliride, bolupmu turpan'gha ikkinchi mertiwe atlan'ghanda, birerimu ademning ezr- dadlirigha yetmidi we buninggha perwamu qilmidi. Kelgen sodigerlerning mal- mülkini échip körüp xetlep, hemmisini ali döletxanigha alatti. Mal igiliri élip chiqip arqan we mal orap kelgen parche kigizlernila élip chiqip kétetti. Hetta zakatchilar zakat sher'ini bersun dep ularning keynige adem qoshup qoyatti. Bu baylar « mallirimizni ali döletxanigha alghan» deydighan bolsa, bu zakatchilar «emise döletxanidin pul chiqqanda pulunglarni alisiler, hazir zakat sher'ini kéchiktürmey ada qilinglar» dep zakatni éliwalatti. Bu baylar jazan'gha pul élip yaki qerz qilip zakatni béretti we özimu buninggha xirajet qilip jan baqatti. Eger döletxanidin pul chiqip qalsa pulni alat ti.Eger chiqmay qalsa sergerdanliq bilen péqir- yoqsulluq kochisigha kirip qalatti. Miras teqsim qilidighan terkechlerning hal- ehwallirimu xuddi shundaq, belki uningdin yaman idi. Yurt hakimliri, wilayet bashliqlirining wezipsini bolsa sehrayi, kent, qishlaqlargha ghelle xiraj, öshre- zakat, tanap üchün adem ewetip pul yighishtin ibaret idi. On ming yaki yigirime ming tengge pulni kéchide barsa kündüzge ulimay, kündüzde barse kéchige qondurmay hem peqet kéchikturmey téz we aldirashliq bilen alatti. Bu bolsa uning hökümitining nahayti téz we ittikligining nishanisi. Bolupmu xotenni nyaz hakim bék, aqsuni abdiraxman dadxwa, bay we sayramni muhemmet imin toqsabi digenler xarap we weyran qildi. Her bir yaghüchning panasi özi bilendur digen misal nahayti meshhur. Bu hakimlar pulni puqradin aldi. Uni döletxanighimu berdi, özlirimu ghezne qildi. Lékin eypini bedölet aligha qoydi. Janabi alining eyiwi bolsa yurtning kirim we chiqimini körmigenligi hem sorimighanlighidin ibaret. Her bir hakimi wilayetning besh yüz, alte yüz, eng az digendimu yetmish, seksen diwanliri bar idi. Ular her yili her qaysi kent ichidin bir bayni tutup, uning xalighan yaki xalimighinigha qoymay diwan qilip belgileyti. Uninggha nishan we pette bergen hamanla, adem qoshup pul alghili baratti. Ular bir yil toshqiche xalayiqtin sheri'etke muwapiq zakat, öshre, xiraj, tanap pul yighip tapshuratti. Bir yil toshqandin kéyin ulargha qoshup qoyulghan bu xil jallat süpet mirza we zalim tebi'etlik ademlerni ewetip, bu palaket basqan diwanlarni tekshürüp teptish qilatti. Bular birni on, onni yüz qilip xetlep, diwanlarning zimmisige on ming, yigirime ming tengge pulni artip qoyatti. Bular yaki zimin- charpay we yaki kigiz- bisat, qazan, qushluqlirighiche sétip pul qilip, bashliqlirigha béretti. Eger ularning buni töleshke mal- eshyasi yetmey qalsa, «men palani diwanidurmen, ali döletxanigha qerzdarmen» dep höjjet xet béretti. Burun diwanlar yurt puqraliridin alghan pulni sheri'et üchün dep atayti. Kéyin diwanlar töleydighan qerzni bolsa heqiqet üchün dep ataydighan boldi. Mubada bular erz- dat qilsa, uni yene shu hakimi wilayet bashliqlirining özige buyrup béretti. Bular bolsa özining xalighini boyiche we qolidin kelginche zulum qilip, gendindiki pulni alatti. Eger xitaylar bergen otaghat we qalpaqlirini saqlap, yenila ulardin ümit we ishenche kütüp turghan qedimqi beglerning begzadilirige yaki köngülliri düshmenlikke tolghan beglerge pütülgen ejel yetken bolsa, buni janabi ali bedölet nurluq parasiti bilen körüp, zalim, bedniyet terke we shu tel'et mirzilirini ewetip, ularning mülkini tatiwalatti. Meslen, mirza qasim muhter we abdul'eziz buxari mirzilarni aqsuluq abdulla diwan békning miras teqsimatigha ewetti. Mezkür mirzilar kélip, uning köz qoyulghan pöpüklük otaghatini on ming tenggk, köz qoyulghan xitayche qalpighini besh ming tengge, yeni bir köz qoyulghan xitayche qalpighini besh ming tengge dep qoyup, uning üstidin miras teqdim qilish heqqini hisaplap terke aldi. Bashqa mal- mülkinimu mushundaq bahalap, qiriq tenggidin bir tenggini terke we esker heqqi dep hisaplap, uninggha qiriq alte ming tengge terke we esker heqqi aldi. U barliq mal- mülkini sétip, aran digende yigirime sekkiz ming tengge pul qildi. Yetmigenlirini uruq- tuqqanliri we xizmetchiliridin tilep tépip tapshurdi. Wahalenki, ölgüchining qizi bolsa ali ordining igisi janabi ataliq ghazining mubarek eqidige nikalan'ghan xotunlar qataridiki bir xotun idi.



Bu chaghda janabi alining emiri eqide we ilki mülkide bolghan musulman, tunggani xitay, shoghnan, qalmaq, qazaqlardin olja élin'ghan juwan, chokan, katta ulughlarning ewladi qatarliq ayim aghicha- xotunlirining sani texminen alte yüzdin artuq idi digen qisse hikayiler bar. Uning xutunliri ichide toxtixan ayim digen bir ayal panset bar idi. U hemme xotunlarning üstide turup, telim we edep ögitip, janabi bedöletning söhbetlirige layiqlap teyyar qilatti. Janabi ali her sheherde bir katta hoyla qilip, ichige nechche hujrini teynlep, her bir hujrigha nechche xotunni sulap, ularning xizmitige kichik we yash mehrem oghullardin bir qanchisini qoyup xewer élishqa belgiligen idi. U bezi xutunlarni bir ikki qétim ilkige élipla qarimay qoyatti. Mezkür mezlumlar öz nepsi shöhritini muhapizet qilalmay, balaghetke yetken yash balilargha ésilip, sheri'ette cheklen'gen ishlargha xilapliq qilatti. Shunglashqa bundaq xutunlarning köp qisimi we nurghun yash oghul balilarning qanliri nechche qisim azap- elemler bilen naheq tökülüp, ularni özliri olturghan öylirige kömdürgen idi. Janabi ali özi alghan xutunni bashqisi alalmas idi. Alghanlar bolsa öz jénidin ümit kütmes tutmas idi. Eger janabi ali özi xalisa bezi xotunlirini emira'i panset, yigitlerge in'am qilatti. Eger seperge chiqsa, on, on besh harwining üstige öy- hujra qildurup, uninggha ayimlirini sulap, kishige körsetmey yüretti. Ular bilen köngli xalighan chaghda söhbet qilalayti. Munche nurghun xutunlarning eqid nikayini sheri'etning qandaq yoligha muwapiq qilidikin- tang.

Yene bir weqe shuki, ferghane wilayitining ademliri mijez- xulqi jehettin ayghir atni yaxshi köridiken. Axta atni nahayiti kem minidiken. Bir waqitta niayz hakim bék bir munche katta we yaxshi qalmaq, qazaq atlirini tartuq qilghan iken. Bu atlar atxanigha buyrup bérilgen idi. Bir chaghda bedölet ali atxanigha kirip nechche atni aldigha aldurtup kélip körse, buning hemmisila axta qilin'ghan atlar iken. Uning mijezi özgirip, miraoxor béshidin «bu atlarni qandaq adem axta qilghan?» Dep sorighanda u «kucharliq yüsüp bék dep at késidighan bir adem bar. Xoten'ge bérip niyaz bék hakim békning atlirini axta qilghan imish. Hazir bu yerge kéliptu» dep melum qilghanda, u yigit buyrutup aldurtup kélip, «sizni at késidu dep anglidim, siz obdan usitmu» dep sorighanda, u «alte sheherde mendek at késidighan adem yoq» dep melum qiliptu. «Nechche at axta qilghansiz?» Digende, «eng az digendimu, yigirime ming at axta qilghandurmen» dep melum qiliptu. Yene «qandaq usul bilen axta qilisiz» dep sorap, uning axta qilish usulini obdan küriwélip, «chiqip turung» dep chiqirwétip, miraxor béshigha «at késishning yolini kördungmu, senmu késemsen» dep sorighanda u miraxor béshi «perman bolsa késimen» digen iken. «Andaq bolsa yüsüp körsitip bergen yol boyiche, özini özi eswapliri bilen axta qilip qoyghin» dep perman bérip, atxanidin chiqip kétiptu. Yüsüpni tutup kélip, axta qilghanning jazasimu dep, öz eswapliri bilen bir jüp téshini qisip turup, birla tolghap tartip tashlaptu. Bu adem ikki kün yétip ölüp qaptu.

Gepning hasili shuki, dölet iqbali zawaligha qarap yüzlen'gende, aldi bilen padishahi ulughlarning mijez- xulqi özgirip qalidiken. Puqralar, belki eskerler, xizmetchi xadimlarning ehwali we tertip- nizamlirimu bashqiche bolup qalidiken. Bu chaghda meyli emiler, eskerler yaki yigit döletxualar janabi alining kiyim- kéchek we postilirini kiyip, atlirigha minip, tilla we pullirini xirajet qilip, xotunlirini élip, köngli xalighan tamaq- ghizalarni teyyarlap, éghiz we chishlirida chaynap we chishlep turuqluq, yenila dölet igisi astide shek- hikayilerdin tilini zadila yighmidi. Tuz heqqide ri'aye qilmay, kapirane német qilghanlar aqiwet jazasini tapti. Netije we tesir- aqiwitini öz közi bilen kördi.

Neqillerge qarighanda, kashigherdiki peyzawat kentide bir adem qosh heydep, uruq chéchip turghan chaghda, yene bir adem kélip «ey burader, bu yerge nime téridingiz» dep sorighanda, u «nime térimaqchi idim, xitay téridim» dep jawap bériptu. Soighuchi tebesum qilip xosh bolup kétiptu. Alte aygha qalmay mezkür ziminning üstige xitaylar toshup yingpen soqup olturuptu. Hazir bu jayda xitaylar bir sheher bina qildi deydu. Bu chaghda ikki adem bir yerde bolsa xitaylarning kélidighanlighi toghrluq rast yaki yalghan sözlep toqup, özlirini xosh qilar idi. Kashigherde bir yighilishta olturghan ademler ichige yene bir adem kirip olturup «uh! uh!» deptu. Bashqilar «uh?» Dep nime boldingiz» dep sorighanda, u «islam digen alte ay we ya bir yil bolup kelgen idi. On töt yilmu islam bulamdu? Islam uzun'gha suzulghanliqtin, men köp hérip kettim» digen iken. Bu sözni testiqlaydighan bir weqe isimge keldi: zamane awalda zamane zahid we dewran abidiliridin üch neper dewetchi aghine bir terepke yolgha chiqqan iken. Yol üstide ularning chirigen, konirghan birmunche ustixanlargha közi chüshüptu. Birsi «bu kona ustixanlar qandaq mexluqlarning ustixanliri bolghiydi, buning ehwalini bilsek» dep du'a qilghan idi. Derhal shamal qozghaldi- de, ustixanlar bir- birige ulandi. Yene biri du'a qilsa, ustixanlargha gösh, pey, tomurlar peyda boldi. Yene birsi du'a qilsa, utixanlargha jan kirdi- de, ach we ussuz, heywetlik, zor bir shir sekrep qopti. Chünki u achliq derdidin ölgen idi. U üch neper'abidni körüp pare- pare qilip yep ketti. Hazir bu tilep tapqan xitaylarmu xuddi jan kirgen bu ach shirgha oxshash boldi.

Ey yaren ezizler, tarix kitaplirida shundaq ayding bayan qilin'ghanki, qedimqi padishalarning süpetliri lutup bilen qehiriyiet, jaman bilen jalalet hem yumshaq süpet bilen siyasette ipadilen'gen idi. Buningdin kéyinmu padisha we hakimi wilayetlerdimu del ene shu süpetler jari bolsa kérek. Chünki, padisha we hakimlargha lutpi éhsan qilmaqtin bashqa chare yoq. Ghezep- siyaset yürgüzmeymu ilaj yoq. Eger padishalar yumshaq süpet bolup, siyaset qilishni özige rawa körse, puqralarning menpe'et we paydisi kapaletke ige bolalmaydu. Yurtlar qalaymiqanchiliq we halaketke yüzlinidu. Eger zulum we qehiriyetlik süpet bilen bolup, adil siyasetni özige kérek qilmaydiken, puqralargha tinchliq we aramliq bolmaydu. Birer zulumgha uchrighan we seherde turghan dili sunuq birsining nale we ahu- zarliri himmetlik alla dergahigha yétip qubulluq sheripige ige bolidu we uning ahu- nadametidin yighilghan köz yashlirini qat deryasining dolqunigha aylandurup, andaq padishani, hetta uninggha tewe xadimliri, heshemetlik tugh, bayraq, elem, dehul, dumaq, ney, sunay we tertip- tüzümlirini bu xorluq tuprighi üstige urup, tügimes éqin'gha tashlap gherq qilip, ajiz we nabut qilidiken. Özgirip turidighan bu pelek hadisiliridin paydiliq tejiribilerni hasil qilip, uningdin ibret élish kérek. Xuda qur'anda «ey eqil we köz igiliri ibretlik bolunglar» digen ayetni körsetken iken.



Qit'e:



Tekye qilmay ezizler döliti yildamighe①,

Bash yénidin pat alurler döliti iqbalini.

Yatquzup jismi lutfingni② bu tire xak ③uze,

Yoq étip sölet heshemni④bes qilurler nayni.



Xudawende kérim özining chongqur hikmiiti bilen her bir dölet igisi we német igilirining dölet németlirini élishni irade teqdir qilmaqchi bolsa, u aldi bilen ularning obdan xulqi mijezlirini élip, uning ornigha nalayiq qilmishlar we yaman exlaqlarni olturghuzup, halal némettin haram németke keltürüp, andin dölet aptiwini qarangghulashturup, bext- iqbal nurini xire, belki öchürüp yoq qilip, yene bir layaqetlik döliti igiz we bexti yuqirining béshigha seltenet tajisini qoyup, ney nöwitini sadagha keltüridiken. Xa'i ali derijilik padishalar bolsun, yaki ajiz gaday we bi'étiwarlar bolsun, ularning besh künlük dunyada yaxshi ishlarni berpa qilip, yaxshi nam qaldurghuchilarning jümlisidin bolup dunyadin ketmekligini nésip qilghaysen



Qit'e:

_____________

① Yildam – shamaldek.

② Luqf – yumshaq.

③ Tire xak – qara tupraq.

④Heshem – heshemet.



Bu alem ichre yaxshi et imaret,

Ki qalghay nik nam ①hem baqaliq ②.

Wereq ichre qalipdur yaxshi atlar,

Eger kisragha ③ oxshe qilsa shelq④.

*****


14


Ali derijilik emirler we aqiwetsiz qoshunlarning ittipaqi bilen hékim xan töremning xanliq texti we seltenet ornigha olturghuzghanliri, bu kaj cherxi pelek muweppeqieytlik qilmay, uning «süyümülk weten imandur» digen istigi Boyiche öz esli wetinige qaytqanlighining bayani







Eziz ulugh dostlar we shirin letapetlik buraderlening sharapetlik dilliridin mexpi we yushurun qalmighayki, qisse hikayilerge qarighanda, bu waqitta janabi ataliq ghazi bedölet dölet xanini tashlap, axiret baqini xosh étip, jénini qabizul erwah- ezra'ilgha, mal- mülki we oghlanlirini bir qipchaqqa hetta xitay bilen qalmaqqa tapshurdi. Niyaz hakim bék we

____________

①Nik nam - yaxshiliq nam.

② Baqalliq - menggülü

③ Kisra - qedimqi iran padishasi.

④ Sheqiq - shahliq.





Ehrar xan töremler uning ali xizmetlirini öyning ichige élip kirip yatquzup, qara sheherdiki hékim xan törem bilen heq quli bégimlerge bu dehshetlik süret- weqeni bayan qilip, tézlik bilen xet mangdurdi. Üchinchi küni bék bechche yétip keldi. Uninggha niyaz hakim bék özidin endishe qilip, erzi- dar bolsa, xuddi burunqidek bedölet aldigha élip kirgen bolup, yene yénip chiqip, «janabi alining mijez shéripliri indek özgirip qaptu. Hilila chiqmaqchi» dep perman bérip, kishlerni kirgüzmey we bildürmey üch künni ötküzdi. Bu chaghda törem bashliq emri leshker, yigit serwazlamu yétip keldi. Andin niyaz bék hakim, ehrarxan törem, kérim bay mirza, muhemmet musa toqsabi, tashbay dadxua, atabay pansetler bashliq barliq emira'i eskerler ittipaq bilen bille kéngesh- meslihet qilip, hékim xan töremni aq kigiz üstide olturghuzup, burunqi sultanlarning qa'ide- resmiyetliri boyiche kötürüp, özlirige xan we hökümran qildi. Ghezne ishikliri we sanduqlarning aghizini échip, dadxular bashliq hemme chong- kichik emeldarlargha ton, kéchek, pul, tila, qoral- yaraq, iger jabduqliri mukemmel atlarni bérishke bashlidi. Shundaq qilip yette kün ötti. Bir kéchide bék bechche janabi alining jinazisini élip mangdi. Dadxualar bashliq hemme kattilar erz qilip, «bék bedöletning jesetlirini élip téz sür'et bilen aqsugha qarap méngiptu. Aqsugha bérip gheznilerni bir terep qilip, andin kashigherge bérip, kashigherdiki gheznilerni yighishturup, aka- uka ikkiylen gheznilerni qolgha élip, bizge qarimay enjan'gha chiqip ketse, ghezne bolmighandin kéyin biz xitaylar bilen qandaq urushimiz» dep töremni maqulgha kirgüzdi. Bu chaghda tunggani dadxualarmu korligha chiqqan idi. Törem korlini dadxuagha tapshurdi. Aqsuluq kochi wangning oghli axun niyaz békni uninggha tongchi- tilmach we yasawul béshi qilip berdi. Bu axun niyaz bék burun bedöletning aldida turup, xitay, tungganilargha tilmachliq qilatti we yasawulbashi digen derije bilen nahayti izzet we abruygha ige idi. Bay muhemmet jachi bashini besh yüz yigiti bilen dadxuaning aldida qoyup korligha mangdurdi. Andin törem bashliq hemme qoshunlar aqsugha qarap rawan boldi. Nahayti téz aldirap aqsugha keldi. Bék bechche aqsugha aldida kélp, gheznilerni seremjan qilip turghan halette, barliq qirghiz- qipchaq eskerlermu yétip keldi. Uningghiche ikki kün ötti. Bék bechche janabi alining jesdini élip kashigherge mangdi. U eslide dadamning jesidini kashigherge élip bérip, hezriti apaqqa depne qilip, akam bilen meslihetliship, yaki akam yaki men kélip xitaylar bilen ghazat qilarmiz digen yaxshi niyet we meqset bilen yolgha chiqqan idi.

Bu chaghda niyaz hakim bék bashliq bir nechche pitne- pasatchi, urughi buzuq bedniyetler pitne- pasat otini shum nepsi bilen püdep tutashturup, kashigherdiki chong békke xet yézip, «kichik bégim ketti, xuy- peyli bashqiche, elwette éhtiyat qilghayla- wessalam» dep xewer qildi. Chong bék xetni körüp, mezmunidin waqip boldi. Uning könglide burunmu kichik béktin endishe bar idi. Bu enishisi yéngidin téximu köpiyip, yasawulni aldigha chiqardi. Ularni «heq quli békni uchrighan yerde halaketke yetküzüp, mal- eshaylirini özengler élinglar» dep anit- qesem ichküzüp mangdurdi. Bularmu longku digen jayda heq quli bék bilen uchrushup, atliridin chüshüp, bir- biri bilen obdan körüshüp, bir piyalidin chay ichiship yene atqa minip, ötken weqelerni öz- ara bayan qiliship, bixewer kitip barghan chaghda, qember mehrem digen ushtumtut oq chiqiriptu. Oq egip kétiptu. Heq quli bék bu nime poq yigining dep, qilichni ghilapidin tartip élip uninggha tenglishige , yene bir mehrem oq étiptu. U attin yiqilip ölüptu- de , ularning mal- eshyalirini tashlap kétiptu. Buningdin bir neche kashigherlik xewer tépip, bir jilgha ichige depne qilip, bir nishan qadap qoyuptu. Bu jay hélimu « heq quli bék jilghisi» digen nam bilen meshhur. Bu weqe tarix hichjri bir ming ikki yüz toqsan tötinchi yili jamadil'ewwelining yigirime ikkinchi küni yeni mizan pesli (miladi 1877- yili 6- ayning 4- küni – t) bolgha idi.

Sözlning hasili shuki, janabi hékim xan törem aqsu darseltenetidin orun élip xanliq textige chiqti. Bu chaghda qipchaq- qirghizlar gheznini bulap ketti. Bu talan- tarachni «xan talani» dep ataydighan boldi. Bundaq parakdende künlerning ichide niyaz hakim bék, yigit, mehrem we mulazimlrini élip xoten'ge qarap qachti. Hékim xan törem burunqi destur boyiche abdiraxman dadxuani mubarek yarliq bilen aqsugha alahide hakim qildi. Kuchardin alimxan töremni élip kélip, muhemmet rehim baqi pansetke yardemchi qildi. Bay , sayramni bolsa musamis bégige in'am qildi. Muhemmet musa toxsabi bilen atabay pansetni hedeychi qilip, altun yarliq bilen méhribanliq qildi. Bechche batur pansetni hemme leshker üstige emri leshker qildi. Kérim bay dadxua, molla alim qulining oghli shir muhemmet mirzilarnimu emri leshker qilip teyinlidi. Pansetlerni depterge élip, tizimni ulargha tapshurdi. Képek lawur, muhemmet réhim palwan, muhemmet ependilerni serbazalargha emiri leshker qilip, barliq top, zembirek, duhul, dumbaq, qoral- yaraq we bayraqlarni bulargha tapshurdi. Qoshunlarni jem'y sekkiz emiri leshkerge teqsim qilip, üch ming yigitni bir pansetke qoshup, yetküdek qoral- yaraq, at-arghimaqlarni bérip,ularni nurane yarliq we shahane iltipatlar bilen memnun we xatirjem qildi.

Bu künlerde kashigherdin quli bék, jamdar dadxua, ömer qul emiri leshker, alash biy dadxualar bashliq sansiz qoshunlar aqsu qestide yolgha chiqti digen dehshetlik xewerler kélishke bashlidi. Hékim xan töremmu bechche batur leshker béshini bash qilip, qalghan emiri leshker we emira'ilarni birining keynidin birini qil quyruq qilip, yigirime besh ming yigit, serbaz bilen atlinip, menzilmu- menzil yürüp, aqsudin töt menzil yiraqtiki yaydi digen jaygha bérip orunlashti. Bék bechchening chapawul alas biy dadxua digen bolsa chölquduq digen yerge orunlashqan iken. Janabi töremning permani bilen muhemmet seyid panset, hapiz bék pansetlermu chapawul bolup, bu yerge yétip bérip jengge kirshiti. Alash biy dadxuani yigitliri bilen qoshup arqigha yandurdi. Bir nechche yigitni olja-esir qilip élp kélip, janabi töremge du'a qildi. Kashigherlik axun panset öz yigitliri bilen törem teripige qéchip ötüp du'a qildi we hemmige mubarekbadliq we xursenlik élip keldi. U küni aram élip, etisi ikki terepning xuddi deryadek aqqan we mukemmel qorallan'ghan qanxor qoshunliri bir- birige qarishi sep tartip jengge kirishti. Öltürüsh qirish otlirining sholisi jush urup örlep, her ikki terepmu ziyan'gha uchrashqa bashlidi. Töremning baturliri bék bechchening yigitlirini arqigha yandurup, igelep turghan bir halette, atabay hödechi sepni buzup, yigitlirini élip, töremdin yüz örüp bék bechche terepke qéchip ketti. Netijide bék bechche terepke quwet hasil boldi. Törem terep ze'ipleshti. Mushundaq halette töremning muqerrepliridin hüseyin mehrem béshigha oq tégip jan üzdi. Törem arqigha yandi. Emiri leshker kérem qul daxua, kérim bay mirza, eli bék pansetlermu arqigha yandi. Muhememt musa toqsabi, muhemmet réhim pehliwan, kipek lawurlar birming besh yüz yigit, serwazliri bilen kelpinni arilap, qaqshal ichi bilen enjan'gha rawan boldi.

Ikki terep alte sa'et urush qilghan idi. Ikki tereptin bir ming besh yüz yigit, serbaz ziyan boluptu. Atabay hödeychi bék bechche terepke ötüp du'a qilip turup, «yaydida bir munche ghezne bar idi, zaya bularmikin» digende, bék bechche «andaq bolsa siz ilgiri bérip gheznilerni élishqa hazirliq qilip turung» dep perman qildi. U tézlik bilen bérip, gheznilerni éliwatqan chaghda janabi töre yétip keldi. Atabay qachqan bolsimu, uni tutturup kélp, yalingach qilip baghlap «sen mendin nime yamanliq kördüng? Men sini hödeychi qilip iltipat qildim. Sen bolsang manga tuzkorluq qilding» dep yaman bir serkesh yaman at tapturup kélip, uni atning quyruqigha baghlap sörütüp qoyup berdi. U parche- parche bolup yoqaldi. Gheznini talashqa buyruq qildi. Hemmisila talap ketti.



Nezim:



Nale qilma gheyridin özeng ishidin bol melum

Ki zererni tarip ériding hem zerer tapting hosul



Nezim:



Shemsi perwaneni köydürdi,

Hem köygüsi öz ayaghi bilen.


*****



Gepning hasili shuki, janabi hékim xan törem aykölge kélip,andin aralgha bérip, bu jayni arilap üchturpana ötti. Andin bedel dawanini éship isisqkölge bérip, we bu jaydimu turalmay, ferghane wilayitidiki eske digen jaydiki ata- bowilirining mehellisige bérip orunlashti. Törem we muhemmet musa toqsabiyiler bilen bille on minggha yéqin yigit, serbazlar chiqip ketti. Bechche batur bashliq birmunche yigit toxtap qélip, beng bechchini du'a qilip iltipatqa yetti. Bék bechchige ishenchisi yoq bir nechche emeldar- mensepdar we yigit, serbazlar xoten qatarliq terep- tereptiki jaylargha qéchip sergardan boldi. Chünki, janabi ataliq ghazi ölüp ketkende, islam rownaqi bilen rawajimu ketken idi. Janabi ali ataliqning isimi leqemliri «bedölet» idi. Bu uning ismi bilen layiq leqem iken. Ilaha musulmanlarning dil köngülliridin islami shérip nuri we muhebbitini yiraq we yoq qilmighaysen we uni musulmanlar jama'iti bilen bille qoyghaysen, ilahim qiyamette bizni musulmanlar we miskinler (yoqsullar qatarida) heshir qilghin (qiyametke yiqqin - t) nebi we murel peyghemberlerning hörmiti bilen amin !


*****

16


Ikki yüzlük niyaz hakim békning qisse we hikayiliri, yaman- mijezliri, ehwal aqiwetliri we yoqilishi qatarliq weqelerning qisqiche bayani







Insap diyanetlik we muhebbet, sadaqetlik buraderlerning toghra köngüllirige roshen we hikaye bolghayki, bundaq neqli riwayetlerge qarighanda, niyaz ishik agha bék chet- yaqida yashaydighan yarkentlik bir déhqan ewladi iken. U kichigidin bashlapla xitay mensepdarlirigha mehrem we xizmetchi bolup ishlep, hedis shéripte «söhbet tesir qildu» dep körsetkendek, xitaylarning mijez- xulqi bilen terbiylinip, qedemmu- qedem chong mensep téipip, ishik, agha bolghan chaghda, bu yette sheherde malimanchiliq peyda boldi. Tungganilarning xizmitinimu qildi. Kucharliq xojamlar barghanda, ularghimu xizmetkar we permanchi boldi. Muhemmet yaqup qushbégi yéngidin bash kötergen chaghda, qushbégining xizmitinimu qilip, her qaysi terep bilen yaxshi chiqiship, ular bilen mexpi yaki ashkare alaqilerni qilip turdi. Buningdin kucharliq yaqup diwan bégi xewerdar bolup «özliri hemmisi bilenla teng- barawer körüshkendila, birla ulughning xizitide bolmaydikenla, bu ishliri obdan emes» dep étizar bildürgende, u «bu yurt ularning qaysibirige qarar tépishini bilmeymen. Shunglashqa, hemmisigila barawer xizmet qiliwatimen. Eger özliri bilgen bolsila birersini muqimlashturup bersile,u chaghda men bir ishiktin bashqa ishikke esla barmighan bolattim» dep chaxchaq- kinaye bilen jawap bériptu. Bu muqeddmidin melum boldii, u alemni yaratquchi alla niyaz békning esli yaritilishini öz qedimi ilmi arqiliq xuddi taghdin chiqidighan tuzgha oxshash, turkor qilip yaratqan iken. Shunglashqa, u tuzkorluqning mukapatini bu baqi alemde öz közi bilen körüp ketti. Biz buni töwende yene tézla bayan qilimiz – alla sewir qilghuchilargha yéqindiur – inshi'alla!

Esli sözimizge kelsek, janabi ataliq ghazi yarkentni ilkige élip, bu jayni muhemmet yüsüchan shaghawulgha in'am qildi. Niyaz békni shu arqiliq islam telimatliridin telim alsun digenni meqset qilghan idi. Ataliq ghazi xotenni bésiwalghan chaghda bolsa, niyaz ishik agha békni xoten'ge öz aldigha musteqil hakim qilip teyinlep , inisi muhemmet imin békni emiri lekshker qilip belgilep, ulargha yene sekkiz panset teyin qilip xotende toxtatti. U xoten'ge on ikki yil hakim boldi. Hakim bolghan kündin bashlap on ikki yilghiche u her jümedin yan'ghandin kéyin, bir erizchi bilen yigirime yambuluq qimmetke ige sap altunni ewetip, ataliq ghazigha du'a qilip turdi. U bu adtini zadila toxtatmidi we kemmu bermidi. Yene her yili ikki qétim tartuq ewetti. Bu yuqirida bayan qilindi. Bu jayda yene tekrarlanmidi,

Bir chaghda janabi ali bedölet muhim bir muddi'a üchün niyaz hakim békke inayetname ewetip, «bu inayetname tekken haman bir mehrem bilen atni qamchilap, kishlerge bilidürmey, mexpi halda kéchilep méngip, palani küni kéchisi ali döletxanigha kélip, palani waqitta du'a qilip yanisla, biz nahayti taqetsiz kütmektimiz» digen iken. U inayetname barghan haman atni qamchilap, bir mehrem bilen digen waqitta kashigher yéngi sheher derwazisigha kelse, ikki mehrhem panus tutup, niyaz hakim bék hili kélidu dep turghan iken. Attin chüshüp janabi ali bilen körüshüshke kirip kétiptu. Atlirini bolsa atxanigha élip kiriptu. U ataliq ghazi bilen töt sa'etche sözliship yénip chiqiptu. U ikki kichik sanduqchigha üch ming serdin alte ming ser neq ziqche altun qachilap kelgen iken. Kéchide élip kirip, uni ataliq ghazining ali nezerlirdin ötküzüp, shahane merhemetke ige boluptu. Uni ikki kéche toxtitip xoten'ge qaytishqa jawap bériptu.

Janabi alining bu qétimqi buyrughi boyiche xotende ishxana qurulmaqchi boldi. Chünki eqi- parasetliri bilen hünerwenchilik ishlirigha atuqche tedbir qollinatti. Bolupmu u zilche ustiliri arqiliq yipek zilchilerni teyyarlidi. Hichqandaq zamanda bundaq zilchiler ishlenmigen idi. U janabi alining tartuqliridin ashurup, töt toqquz méhrapliq yipek zilche teyyarlap, mekke mu'ezzemge hediye qildi. Yene töt toqquz méhrapliq yipek zilche raslap medine munewwerge hediye qildi. Her bir zilchining wezni yüz jingdin kem emes idi. Yene bir toqquq yipek zilche we bir toqquqz ying zilche teyyarlap, es'hanbul ehepke hediye qildi. Xotendiki barliq berket nurluq mazarlarning meschit, xaniqalirini buzup we kéngeytip, ularni yéngidin bina qildurdi. Sheherdiki meschit we jame héytkar mehelliridiki meschitlerni puxta xish we gej- hak bilen puxta qilip zinnetlidi. Xoten'ge te'elluq barliq yol qun'alughilrigha köl kolitip we quduq qazdurup, her bir menzilge bir toqquzdin gümbez, hujra, meschit, atxana, ashxana, méhmanxana saldurup, qaraydighan ademlerni olturghuzup, bu jayni awat we memur qildi. Janabi alimu öz tewesidiki barliq mensepdarwe emeldarlardin niyaz békni nahayti chong bilip, ununggha izet we hörmet qilatti. Wahalenki, ferghane wilayitidin muhemmet yaqup bék ataliq, moghulistan memlikitidin niyaz hakim bék tughulghan iken.Tedbir we meslihette, kesip we diniy sülükte bir-biridin kem we artuq emes iken, xuddi”her qandaq jinis öz jinsigha mayilliq qilidu “ digen mezmun bularning ehwaligha muwapiq we mas kélidu. Ular bir-birini körgende goya hesel bilen sériq may bir-birige arlashsa öz eynini yoqatqandek, bir-birige ebjesh bulup arliship kétetti. Lékin, ular yene bir-birige qest qilip, bir-birini yoqitishning tedbir we möritini tapalmas idi.

Janabi ali bedöletning bu yette sheherni pethi qilip, ilkige élishta we bu jayni bashqurushta tatqan méhnet-musheqqetlirini yézishqa bu qelem ajiz, til qisqa kélidu. Lékin, paraghet we eyshi-ishiretni niyaz hakim bék we uning bala-chaqiliri kördi. Buni teriplep yézip tügetkilimu bolmaydu. Bu goyaki janabi ali bedölet ferghane wilayitidin peqet niyaz hakim bék üchün kelgendek idi, uning ikki jayda pishiq xish bilen yasalghan ali imariti we chong baghchisi, baghning ichide chong kölliri bar idi. Kölning etirapliri we baghqa su kiridighan ériq yaqiliri tamamen puxta xish bilen yasalghan we gej bilen suwap bézelgen idi. U bala-chaqiliri bilen her künde köldiki kimige chiqip, seyru-tamasha we neghme-nawa bilen könglini échip keypi-sapa süretti. Bulupmu u bir bagh qildurup, uni” chikitlik orda “ dep atidi. Ikki taghar uruq bardighan ziminni neyze boyi kolitip, ornini peseytip, toplirini élip tashlap, etirapigha puxta xish bilen igiz ihate tam saldurdi. Mezkür baghning zimin da'irsi miqdarida meshut we yiptektin tor tuqutup, ichige kigiz tüwrükler olturghuzup, tüwüktin- tüwrükke yipek tanaplarni tartip, üwtini yiep tor bilen yapturup, töt ayaqliq we ikki qanatliq wehshi we yaki qolida béqilghan her xil haywan- janiwarlardin bir jüp qilip, yene her xil miwilik we miwisiz derexllerni hem janggalda we mehellide, ösidighan her xil ot- giya, derexler, qizil yaki sirin güller, hetta chigh we tiken'giche köchet qilip tiktürdi. Janggal we sehralarda tépilmaydighan del- derex we chöp- giyalarmu bu baghning ichidin tépilatti. Her künligi nechche taghar ashliqni uchar qush janiwarlargha chéchip béretti we nechche it, ishekni öltürüp, böre, yolwas, tülke qatarliq yirtquch janiwarlargha tashlap béretti. U köngli xalighan chaghda bu baqqa chiqip seyru- tamasha qilip, könglini échip qaytatti. Niyaz hakim bék nimini xalaydighan bolsa, del shuning özining muddi'asidek qilalayti.

U xotenni shundaq bashqurdiki, birer adem niyaz hakim bék toghrisida gep qilishqa jür'et qilalmay madari yoq idi. Xotenning yette yashtin yetmish yashqiche bolghan barliq ademliri niyaz hakim bék we padishaliqning xizmitidin zadila bikar bolup aram alalmayti. Zulum- jewrini shu qeder qilidiki, uningdinmu artuq jewri- zulum bolmayti. Eger bularni bir- birlep bayan qilsaq, sözimiz uzaqqa suzulup kétip, köngül qarilighidin bashqa nerse pikir we tepekkürdinmu artuq hem tashqiri idi. Herqanche yiraqni köreleydighan zaman bilermenliri tepekkür béshini xiyal tizigha qoyup, pikir deryasigha chömüp, sekrep- sekrep chiqip jewlan qilsimu yenila uning murat sahili we meqset qirghighigha yételmeyti we uning nezerlirige jilwe qilip teng kélelmey, eger uning teripini yazmaqchi bolghan xosh qelemmu döwet deryasigha chökkinche béshini üstün tartip alalmas idi. Dimek, mushundaq eqil- parasetlik we zéhni zireklik xisletlirining hemmisila niyaz békning pishanisige pütülgen bolup, yene bularning hemmisila janabi bedöletning aptap döletlirining nuri sholisidin peyda bolghan we uningdin ögen'gen bir nemune we nishane yaki bir zerriche eser idi. Dimek, yene bir tereptin janabi ataliq ghazining katta we zorlughini yene bunngdimu qiyas qilip bilersizler. Halbuki, shundaq turuqluq, niyaz hakim békning tedbiri janabi alining tedbirliridin ghalip kélip, aqiwet janabi bedöletni qehri hilaket bilen meghlup qildi. Lékin, ali muqamliq janabi ataliqning uninggha bolghan iltipat ishenchiliri nahayiti yuqiri bolsimu, emma niyaz hakim békning uning bolghan hile- mikir we xiyanetliri yüz hesse artuq idi.

*****

Bir chaghda niyaz hakim bék özining bir taghisini lenju sénggha bérip, u jaydiki xitay mensepdarlirin aman- ésenlik sorap, belki ularni teklip qilip yol bashlap kélish üchün, lop ichidiki bir jeziridki yol bilen ewetken idi. Bu nechche ay we birqanche muddet chöl- jezirilerde musheqqet tartip yolsiz bérip, ulardin xet- xewer élip keptu. Obdan pemlep bolghandin kéyin, öyning ichige quduq kolitip, aghizini exlet bilen yapturp, üstige kigiz bisatlarni tashlap, bildürmestin mezkür taghisini shu öyge bashlap kirip, quduq terepke teklip qiliptu. Taghisi buni uqmay bir qedemdila quduq ichige chüshüp kétiptu – de, niyaz hakim bék zembillerde topa- tupraq, qumlarni aldurup, quduqqa toshquzup kömüdürwétiptu. Bir mehrem buni körüp süret- weqeni janabi bedöletke melum qiliptu. U melumatni obdan körüp bolghandin kéyin, niyaz hakim békke inayetname chüshürüp, «palani mehrem sizdin shikayet qilip erz bergen iken. Men uninggha esla ishenmidim, mezkür mehremning jazasini bergeysiz» deptu. Inayetname tekken haman niyaz hakim bék mehremni yoq qiliptu. Shuningdek, janabi ali ataliq baqi alemge seper qilghandin kéyin, niyaz hakim bék xoten'ge bérip, özinng ten- wujudida mexpi saqlap kelgen adawitini ashkare qilip, düshmenlik we qarishliq neghmisini alahide chaldi, bék bechche xoten'ge barghanda, ottuz ming ademge inisi muhemmet imin bék we uning oghlini bash qilip jengge chiqardi. Zawa digen sheherde qattiq jeng- jideller yüz béip, naheq qanlarning tökülishige sewep boldi. Xoten leshkerliri barawerlik qilalmay qachti. Niyaz bék hemme eskerlirini toplap, top, zembireklirini teyyarlap turghan iken. U leshkerlirining qachqanlighini anglap, top, zembireklirige ot qoyup, xoten xelqini we eskerlirini qirishni qestlidi. Xizmetchi we bashqa muhim döletxanliri bu qebih ishtin xewerdar bolup yighlap turghanda, bu nalayiq peylidin toxtap, «meyli esker yaki puqra bolsun, orda ichi we gheznilerni bulap- talap alsun» dep talan- taraj qilishqa buyuruq bérip, xas ishenchilik ademliri bilen nexdanlargha neqdinelerni qachilap, kiriye yoli bilen xitaygha qarap we xitaydin yaxshiliq ümüt kütüp, korlini közlep rawan boldi. U burunla bu jaydki her bir menzilde atlarni teyyarlap baqturup turghan iken. U emdi her bir menzilge yetkende bu demlen'gen atlarni almashturup minip dawamliq yolgha chiqti. Lékin, burun minip barghan atlirining peylini kisip ishtin chiqardi. Shundaq qilip on alte künlük yolni töt künde bésip tügetti. U qachqan yollirida uchrighanla enjanliq yigit we yaki sodiger qatarliq musapir namida yashighanlarning hemmisinila yoq qildi. Qarawulda turghan tash bechche digen adem bashliq ottuzche musapir yigit bar'idi. Aldi bilen ularning közlirini oydurdi. Andin kéyin hemmisini yoq qildi. Ebulqasim pansetler sekkiz yüz yigit bilen qoghlap barghan idi lékin, ularning nurghun atliri charchap qumluqta toxtap qaldi. Peqet töt yüzche yigit niye digen sheherde ulargha yetti. Arida jeng- qatal bashlandi. Ikki tereptin ikki yüzge yéqin adem ziyan boldi. Yigitler azliq qilip uni tutalmidi. Bu weqe yuqirida bayan qilighan idi. Niyaz bék shundaq niyet bilen korligha chiqip, xitaylargha qoshuldi. Bu chaghda xotendin qazi kalan molla osman qatarliq islami sheri'etpana diniy ölima we sheri'et alimlirining hökümi boyyiche petiwa chiqirip, asi niyaz békni munapiq we kapir dep höküm qildi- e'uzubilla, mundaq niyitidin xudagha pana tileymiz. Bu künlerde xitaylarning ülümi lngshey darén bayda, zungtung darén [207] aqsuda idi. Niyaz bék élip barghan altun, kümüshlerni xitaylargha berdi. Loshey darén bilen zungtung darin'gha niyaz békning kelgenligi xewer qilindi. «Kelsun» digen yarliq boyiche, bu munapiq niyaz bék kélip loshey daérin bilen körüshüp, andin kashigherge bardi. Bu chaghda loshey darén aqsuda, zungtung daréin kashigherde, dung daréin [208] yarkentte idi. Körüshüp aram alghandin kéyin, bu mensapdarlargha ehwalni sözlep «xoten'ge on ikki yilliq hakim boldm, xoten ehlining ulugh xanigha béridighan on ikki yilliq mehsulatni élip, mexpi saxlap qoyghan idi. Eger yarliq bolsa, mexpi saqlap ulugh xan'gha bermekchi bolghan ghezne heqlerni chip chériklerge tapshursam, burunqi padishagha bolsa buning artuq qismini bérip, uni aldam turghan idim» digende, zungtuk daréin «men yarkentte tötinchi jereklik ishik agha idim» dep melum qiliptu. Andin zungtung darén «sining könglüng yaman iken,ishni chong qilip bir chong sheherge hakim qilsa, tür bergen ulughughunggha xiyanet qilipsen, anche obdan adem emes ikensen, dep pisent qilmaptu» axiri mensepdarlarni xoten'ge apirip, mexpi saqlighan gheznilirini bir- birlep échip, chérikler heqqi dep aldigha qoydi. Eslide xoten shehiridiki orda béshining bir teripi pes, yene bir teripi igiz zimin idi, niyaz bék bu jayda shéhitlar bar iken dep , etirapigha igiz tamlarni saldurup, ichige qarixana, ehtikapxana, méhmanxana, ashxana, atxana, meschit, ziyaretgahlarni bina qildurup, yene ikki qewre yasatqan idi. Uning ichige bir ming besh yüzdin yambu we nechche charek ziqche sap altun kömgen idi uning üstige katta tugh shada we elem, bayraqlarni ornitip, bir katta ali mazar ziyaretgahlarni peyda qilghan idi. Yer- zimin, dukanlarni élip, mezkür mazargha wexpi qilip, hosulni qarilargha we ehtikapchi du'a guylargha béretti. Her düshenbe, peyshenbe künliri kala we nechche qoyni soydurup, kengri nezir qilip, ghérip, bicharilerge bérip, du'asini alatti. Hindistan, türkistan yaki ferghane wilayiti, bedexshanlardin kelgen hezret, ependi, ishanlarni mezkür mazarda bir hepte, eqelli üch kün du'a éhtikapta olturghuzup, andin ularni qubul qilip, «bu mazari shéripning peyzi sirliri qandaqraq iken. Birer keshpi karametler boldimu- qandaq?» Dep soraydiken. Du'aguy tamaxorlar bolsa, «nahayti ulugh mazari shérip iken. Bizge hichqandaq bir mazari shéripte bunchilik peyzi bolmighan idi. Peyzi karametni bu mazari shériptin körduq» digende, u tebessum qilip, «bu mazari shérip ilgiri mexpi iken. Peqet janabi alining dölet küchidinlar andin ashkare boldi. Nurghun ademning hajiti rawa bolup, murat- meqsetlirige yetti» deydiken. Mezkür jaygha kömülgen altun, kümüshlerni kötürüp barghan yaki yerni kolap kömgen hasharchi we yaki yigit mehremlerning birinimu qoymay, ghezne oyghan jaygha bille depne qilidiken yaki bu sirdin azaqla xewiri bolghan ademlernimu her xil yollar bilen bille yoq qilidiken. Shunglashqa bu gheznining barlighini hichkimmu bilmigen idi. Axiri u xitaylarni xoten'ge bashlap bérip, mezkür mazarning tugh,elem we bayraqlirini tamamen yulup tashlap qewrini échip, ichidki altun, kümüshlerni élip, chériklerning heqqi dep tapshurdi. Eslide bolsa bu altun, kümüshlerni mexpi saqlap, uni mazari shérip dep, hezret, ishan, du'aguylarni hamaqet qilip, musulmanlarni aldap yürgen iken.




*****
Nezim:




Insan eger achsa telbisghe① éghiz,

Bichare bolup iblis le'in bi temiz②.



Digen temsil bu békning sheni ehwaligha bemu mas kélidu.

U yene bir baghda yene bir ming yambuni mexpi kömüp, üstige anar, üzüm, shaptul qatarliq köchetlerni tikip bagh qilghan iken. Emdi bu derexlerni yulap tashlap, yambularni échip xitaylargha tapshurdi. Yene baghning ichidiki kölning tégige kömgen we béjin ehli körse nahayti memnun bolidighan isil qash tashlarni élip , ularning aldigha qoydi. Yene yette yüz yambu we birmunche altunni élip, chérikler heqqi dep tapshurdi. U ene shundaq qilip tola altun, kümüsh we pakiz qash tashlirini



① Telbis – hile- mikir.

② Le'in bite miz – lenetlik.



Mexpi saqlighan iken. Bularning hemmisini échip, mensepdarlarning adigha qoydi. Hemme chong- kchik xitaylar buni körüp, tehsin- aprinlarni qilip, bundaq eqide- ixlaslar üchün uninggha yarkent hakimlighini berdi.

Lékin, niyaz bék öz könglide mensapdarlar nahayti chong juldu- jasaq yeni mirasi mensep béridu digenni közde tutqan iken. Yarkent hakimlighini bolsa nezerge almidi we «men eqide qilip, arzu- telep qilghan xitaylar bu xitaylar emes iken» dep könglini buzup, yene burunqi aditini yéngilap, bu xitaylarghimu niyitini buzdi. Yarkent mexpi ishxana peyda qilip, qoral- yaraq teyyarlashqa bashlidi. Sheher, sehralardiki burunqi tuzkor ademlerni bir- birlep mexpi chaqirip, wede hem ayetler bilen xosh qildi. Qattiq qesem- anit we shertlerni qilip özige tartti. Ularni ümitwar qilip, waqit we pursetni teyinlidi. Lékin hedis shéripte «her qandaq adem kimge ora kolisa, del shuninggha özi chüshidu» digen boyiche ish özige yandi. Chünki, bir qondaqchi ustining niyaz béktin köngli aghirghan idi. Dung darin'gha bu weqeni bayan qildi. Dung darén mexpi kishi ewetip,ehwalning rastliqigha ishinip, bir xan oqi bilen yigirime chérik ewetti.Ular niyaz bék olturghan öyge oqni qadap qoydi. Uning öz öyi xuddi zindan'gha oxshash hepsixana boldi. Yarkentni kucharliq qadir ishik aghagha berdi. Bu arida yigirime kün ötti. Kashigherdin bir amban bir lengze chéikliri bilen kélip, niyaz békni quruq harwigha sélip, mehkem békitp, kündizi yalap bazar aylandurup, xar we étiwarsiz qilip, kashigherge élip mangdi. Niyaz békning esli teb'iti musulmanlargha, belki islam shéripqa adawet bilen tolghan iken. Bir nazim merhum xuddi buni bilip karamet qilghandek, uning zalim wujudi bu dunya nuranigha kélishidin burunla, uninggha layiq kélidighan mundaq bir shé'irni éytqan iken.



Nezim:



Ger qara tuqulsa ezeldin kishining gilemi,

Abi zemzem① birle aqarmas herneche yuyghan gilemi.



Gepning hasili shuki, niyaz bék aldi bilen kucharliq xojamlarning dölet chiraqlirining xire bolup öchüshige sewep boldi. Andin janabi ataliq bedöletning emri permani bilen xotende alte hakimliq katta yurtqa we yette yüz diwan, qiriq künlük musape arlighidiki keng zimin'gha musteqil hakim bolup, öz hökümini özi xalighanche we öz meqsetlirining béjirishige ige boldi. Lékin u shundaq dölet we mensepke qana'et qilmay, musulmanchiliqta ötken ömrining qedr- qimmitini bilmey, shukrane né'imet ornigha kufurane németni almashturup, xitaylar we dinsizlardin mensep tama tutup, wapa ümit qilip, munapiq we kapir bolghanlighi bolsa, uning kamali hamaqet we bidöletlik nishanisining ashkare bolghanlighi bolup hésaplinidu.



Nezim:



Né'metning artar shükrane né'met eyleseng,

Qollaringdin pat kéter kufrane né'met eyleseng.



(1) Abi zemzem – zemzem süyi.



Shunisi ayanki, u özining döletke ige bolushigha sewep bolghan ulugh német igisige xiyanet qildi. Belki uning yoq bolushigha küchlük sewepchi boldi kéchik békni yoqitishning koyigha chüshüp, uni chong békning naheq qanliq oqigha nishan qildi. Bu weqe yuqirida sözlendi.

Niyaz bék janabi aligha bergen zeherning bir qisimini özgining közide saqilghan iken. U xitaylarning gheziwidin qorqup, zeherni üzük közidin élip aghizigha saldi. Yuruq jahan uning közige qarangghu körünüp, bu jahan bilen xoshlashti. Bundaq qebih etiwar we mijez- xulqining jaza mukapitini del mushu alemning özidinla uchuq kördi. Mensepdarlar uning jesidini ölgen jaydin yötketmey we namaz, xeyri- sediqilernimu qildurmay, qiriq kün toxtitip, andin haraq- sharaplar bilen yuyghuzup, séstip, nijis jeset qilip, chérigendin kéyin depne qilishqa jawap berdi.



Nezim:



Yaman qilmaq peyda qilur, yaxshi ish yaxshi.

Arpadin üner arpa, ki bughdaydin üner bughday.



Elqisse, anglimaq kérekki, muhemmet yunusjan shaghawul yarkentte on ikki yildin köprek musteqil hakim boldi. Uning dölet abruyliri niyaz hakim békning dölet abruyliridin artuq idi. Yurtdarchiliq, ghelle- paraq élish ishlirida bolsa sheri'et shéripige qilchimu muxalip ishlarni qilmayti. Her qandaq ehwaldimu sheri'etning asasiy qa'idilirini qattiq éhtiyat bilen saqlayti we uninggha ri'aye qilatti. Öz waqtida hichbir kishige zulum te'edi qilishni rawa körmigen idi. Lékin xaqani ehli qedem qoyghan chaghda, qorqunchidin nurghun emira'ilar, yigit, serwazliri bilen bille sériq qol terepke qachti. Lékin, dawanlargha qar chushup, soghaq qattiq bolop ötelmey, yarkentke yénip keldi- d e, mensepdarlargha uchrap qaldi. Mensepdarlar bularning birqanchisini shahadetlikke yetküzdi. Bezilirini nezerbent qildi. Xususen mensepdarlar shaghawul dadxuagha qarap, izzet- ékram bilen «siz nahayti obdan adem ikensiz, men anglap qaldim. Lékin sizning eyibingiz bolsa, yérin yeni bölek wilayitning adimi bolghanlighingizda, turimen disngiz adem qoshup, yol xirajiti bérip yolgha salimen» dep iltipat qilghanda, u «yurtumgha chiqip ketsem» dep erz melum qildi. Zungtung daréin ashkare düshmenligi bilen, besh yüz ser kömüsh we at bérip adem qoshup, ferghane wilayitige tapshurdi. U xelqqe qilghan yaxshilighining netijisini bu alemde öz közi bilen uchuq kördi.



Nezim:



Jahanda yaxshiliq qilghan kishining ati öchmeydu,

Yamanliq qilghan ademni qayan ketti dimes hichkim.



Bu sözlerni tepsili we uzun bayan qilishtiki telep we muddi'a shuki, buningdin kéyinki hakimi wilayet, memilket emeldarliri diyanetlik mensepdarlarning yunusjan shaghawul bilen niyaz hakim békning weqeliridin ibret alsun digenliktin ibaret, chünki, muhemmet yunusjan shaghawul bilen niyaz hakim bék her ikkisila bir padishaning höküm ilkidiki ademler bolup, her ikkisila bir zamanda ikki katta sheherge oxshashla musteqil hakim bolghan idi. Sa'adetlik yarliq we permanlar bolsa her ikkisigila teng we barawer chüshetti. Lékin, ularning ish ehwalliri we aqiwet hallirigha chongqur nezer bilen qarap, tamasha we yaxshi seyir qilish kérekki, ularning birige özining burunqi düshmini semimi dost bolup, öz himayisige élip, izet we hörmetlerni qilip, uning xahish we muradini öz xahishi we meqsetliridek ada qilip, hal- jahanlirigha amanliq bérip, hetta neq pullarnimu ata qilip, öz ülüsh we xish eqribalirigha ulandurup qoshti. Yene birisge bolsa özining jan dosti, hetta ikki alemlik qérindishi uning jan düshminige aylinip, öz himayisige almay, izzet we étiwardin ayrip, xarliq we bicharlik derijisige chüshürüp, pul we mal- janlirini élip, meqset we arzuliridin bibehre we na'ümit qilip, el- ulusi, qewmi- qérindashliridin juda qilip, pul we malliri, belki shirin janlirighimu amanliq bermey, zimin qehrige tapshurdi. Dimek, puqra- xalayiqning mol e'ishiti we tinch- parawanlighini közlep, adalet we insap yolini özige lazim tutqanlar, uning netije we esiratini bu mukapati alemde uchuq- ashkare köreleydu. Puqra- xalayiqning pul we mallirini sel chaghlap, zulum te'idi qilip, xalayiqning köz yashliridin özini tartip éhtiyat qilghanlarmu, uning netije we esratini bu rehimsiz alemdin köreleydu. Lékin, yaxshiliq qilghanlar bolsa qiyamet jenniti fir dewisni jan- makan qilish heqiqettur. Mubada yaman xulqi- mijezni özige azim tutqanlar bolsa, ularmu xuddi ayet kérimde körsitilgendek jehim atliq duzaqqa siqim we azabu- elemlerge muptila bolup, ebdil- ebet bu jayda qélishimu heqiqettur.


(Dawami bar)