Amérika Insan Heqliri Dokilatida Uyghur Weziyiti
Muxbirimiz Shöhret
2010-03-12

Amérika tashqi ishlar ministirliki tünügün 2009 - Yilliq kishilik hoquq dokilati élan qilghan. Dokilatning uyghurlargha alaqidar qismida ötken bir yilda uyghurlarning béshigha kelgen muhim siyasiy, iqtisadiy we ijdimaiy bésimlar körsitip ötülgen.
Amérikining 2009 - Yilliq kishilik hoquq dokilatida dunyadiki jemiiy 194 döletning kishilik hoquq weziyiti heqqide melumat bérilgen. Dokilatta xitay, shimaliy koriye we iran qatarliq döletlerning kishilik hoquq xatirisi qattiq tenqid qilinghan.

Dokilatning xitay alaqidar bölikining bash qismida xitay kompartiyisining xitaydiki barliq hoquqni monopul qiliwalghanliqi, xitaydiki 1 milyard 300 milyon xelqning démokratik heqlerdin mehrum yashawatqanliqi, xitaydiki az sanliq milletlerning bolsa éghir derijide kemsitishke uchrawatqanliqi tilgha élinghan.

Dokilatning uyghurlargha alaqidar qismida, uyghur rayonidiki siyasiy we iqtisadiy hoquqlarning xitaylarning qoligha merkezleshkenliki, bu seweptin rayondiki iqtisadiy tereqqiyattin uyghurlarning behriman bolalmaywatqanliqi, xitaylarning bu jehette alahide imtiyazgha ige ikenliki, bolupmu xitay köchmen nopusining téz sürette köpiyishi rayondiki milliy ziddiyetning ötkürlishishide asasliq sewep ikenliki körsitilgen.

Ötken yili ürümchide yüz bergen 5 - Iyul weqesi dokilatta tégishlik orun alghan؛ dokilatta, 5 - Iyul weqesining eslide onwirsit oqughuchiliri teripidin bashlanghan ténchliq sheklidiki bir namayish ikenliki, namayish meqsitining shawguende ikki uyghur ishchining xitaylar teripidin öltürülüsh weqesige naraziliq bildürüsh ikenliki, xitay heddidin artuq küch qollanghini üchün namayishning toqunushqa aylanghanliqi yeni 5 - Iyul weqeside mesuliyetning xitay hökümitide ikenliki körsitilgen.

Dokilatta 5 - Iyul weqesining bir terep qilinish ehwali qattiq tenqid qilinghan. Dokilatta bildürilishiche, xitay hökümiti 5 - Iyul tutqunlirini bir terep qilishta, sotning biterep bolushi, axbaratqa ochuq bolushi, mehkumlarning özini aqlash pursiti bolushi qatarliq eqelliy qanun tertiplergimu emel qilmighan.
Dokilatta yene 5 - Iyul weqesidin kéyin, xitay puqralirining arqa - Arqidin uyghurlargha hujum qilish weqesi yüz bergenliki, weqede köp sanda uyghurning ziyankeshlikke uchrighanliqi, emma hazirgha qeder ölüm jazasi bérilgeler ichide bir kishining xitay, qalghanlirining uyghur ikenliki eskertilgen.

Dokilatta yene 5 - Iyul tutqunliridin qorghas nahiyisidiki shöhret tursunning türmide urup öltürülsh weqesi qisturulghan؛ shöhret tursun ailisining ölüm sewebini bilish teliwining ret qilinghanliqi, jesetni mejburiy yerlikide qoydurghanliqi؛ 5 - Iyuldin kéyinki uyghur weziyitige pakit qilip körsitilgen. Dokilatta yene nurislam serwaz isimlik bir uyghur ösmürning 5 - Iyul weqesidin kéyin ghayip bolup ketkenliki, ailisining hazirghiche perzentining iz - Dérikini alalmaywatqanliqi؛ bundaq misallardin yene nurghunni körsitish mümkinliki

Dokilat xitayning uyghur rayonidiki til we medeniyet siyasitinimu tenqid qilghan. Dokilatta bildürilishiche, xitay hökümiti ishqa orunlashturush we hakimiyette wezipige teyinleshte xitay tilini shert qilghanliqi yaki üstünlük dep qarighini üchün uyghur tilining tereqqiyati we mewjutluqi tehditke uchrighan. Uyghur tilining xizmet orunlirida chtke qéqilishi, uyghurlardiki ishsizliqni hessilep köpeytken.

Dokilatning diniy erkinlikke ait qismida, xitayning 3 xil küchlerge zerbe bérish nami astida diniy zatlargha nuqtiliq zerbe bériwatqanliqi, meschitlerde hökümetke béqinda imamlarni peshtaqqa chiqirip, xelq ichide hörmetke sazawer imamlarni sorundin uzaqlashturiwatqanliqi, meschitikki imamning xutbilirigimu siyasiy shert we ölchemlirini qoyuwatqanliqi tenqid qilinghan.

Dokilatta yene mehbube ablesh, abdulla jamal, abduxélil zunun, abdughéni memtimin, nurmemet yasin we dilkesh tiliwaldi, küresh hüseyin qatarliq siyasiy mehbuslarning isimliki we ish - Izliri bayan qilinghan.

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, amérikining kishilik hoquq dokilati, 1976 - Yilidin bashlap her yili bir nöwet élan qilinip kelmekte. Dokilat amérikining tashqi siyasitini belgüleshte paydilinish matiryali süpitide qollinilidu. Tünügün bu dokilatni élan qilghan hillary xanim, bu dokilatning dunya boyiche eng ishenchlik we eng etrapliq tekshürüsh netijisi ikenlikini bildürgen. Hillary xanim yene bu dokilatning yalghuz amérikining siyaset belgülishi üchün bir qoral emes, eyni waqitta dunyaning herqaysi jayliridiki heq - Hoquq küreshchilirige, heqiqiet üchün, ajiz guruppilar üchün izdengüchi alim we tetqiaqatchilarghimu righbet we qoral ikenlikini bildürgen.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/uyghur-insan-heqliri-03122010221245.html/story_main?encoding=latin


Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.