Xitayning Shangxey 6 Ramkisi Astida Élip Bériwatqan Birleshme Herbiy Manéwirining Heqiqiy Meqsiti Néme? (1)
Muxbirimiz Gülchéhre
2009-08-05
Téxi yéqindila xitay 2009 - Tinchliq burchi namida rusiye bilen térrorluqqa qarshi birleshme herbiy manéwirining birinchi bölikini ötküzgen idi. Herbiy ishlargha dair xewerlerge qarighanda, xitay yene nöwette 2010 - Yili tinchliq burchi birleshme herbiy manéwirining ikkinchi bölikini qazaqistan bilen birliship ötküzüsh teyyarliqini körüwatmaqta iken.
Közetchiler, xitayning qazaqistan bilen birliship ötküzmekchi bolghan bu herbiy manéwirining siyasiy istiratégiyilik arqa kürünishiningmu xitayning rayondiki uyghur musteqilchilirige tehdit peyda qilishni meqset qiliwatqanliqi bilen baghlap mulahize qilmaqta.
Xitay herbiy ishlar tor bétining uchurliridin ashkarilinishigha qarighanda, shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerning " tinchliq burchi" dep nam bergen birleshme herbiy manéwirining ikkinchi basquchluq pilanini tüzüsh yighini 24 - Iyul almatada axirlashqan. Yighinda xitay bilen qazaqistanning 2010 - Yili 9 - Ayda birliship, tinchliq burchi birleshme herbiy manéwir ötküzidighanliq kélishimi imzalanghan.
Bu heqtiki uchurlargha qarighanda, manéwir qazaqistan chégrisi ichide, kéler yili 9 - Sintebirdin 17 sintebirgiche élip bérilish belgilengen bolup, manéwirgha 10 ming etrapida esker qatnashturulidiken.
Shangxey hemkarliq teshkilati ramkisi astida élip bérilidighan " tinchliq burchi birleshme manéwirining 1 - Böliki xitay - Rusiye armiyisining hemkarliqida 26 - Iyun tamamlanghan idi. Mezkur birleshme manéwirining üchinchi basquchining qeyerde ötküzülidighanliqi kéler yili qazaqistanda ötküzülidighan manéwirdin kéyin, 11 - Ayda shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerning almatada ötküzülidighan bixeterlik ministirliri yighinida békitilidiken.
Xitay gerche, shangxey hemkarliq teshkilatining qurulush hem herbiy hemkarliqni öz ichige alghan paaliyetlirining meqsitini ilgiri,xelqara térrorluqqa qarshi herbiy hemkarliqni kücheytishni hem rayon bixeterliki we eza döletler ortaq menpetlirini qoghdashni meqset qilghanliqini körsitip kelgen bolsimu, xelqaraliq térrorluqqa qarshi turush bahaniside atalmish üch xil küchlerning yeni sherqiy türkistan musteqilchilirining rayondiki tesirige qarshi turushni asasliq meqset qiliwatqanliqi xelqaradiki ashkara mulahize témisi bolup kelgen.
Bu qétim xitayning rusiye bilen birleshme herbiy manéwir ötküzüsh harpisida 5 - Iyul ürümchi weqesi meydangha kélishi bilen xitay hökümiti " 5 - Iyul ürümchi weqesi sherqiy türkistan térror we bülgünchilirining shangxey hemkarliq teshkilatigha eza dölet we rayonlargha nisbeten ortaq mewjut bolghan tehditi küch ikenlikini ispatlidi" dep körsitip kelmekte shundaqla bu arqiliq shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerge qaytidin toplinish signali bérip"üch xil küchler"ning meblegh hem maddiy eshya ötküzüshini cheklep, ularni rayonda qamal qilip turup, birlikte zerbe bérish teshebbusini otturigha qoydi.
Hetta xongkong sumrugh téliwiziyisining ziyaritini qobul qilghan xitay azadliq armiyisi bash qomandani chéng bingdé, 25 - Iyul xitay herbiy dairilirining sherqiy türkistan küchlirige zerbe bérish üchün ottura asiyagha esker kirgüzüsh gherizi barliqini ashkarilighan bolup, u bu heqte toxtilip " xitay armiyisining térroluqqa qarshi jeng qilish puxta teyyarliqi bar, eger birleshken döletler teshkilati yol qoysa, biz shangxey hemkarliq teshkilati ramkisi astida ottura asiyagha esker kirgüzsek bolidu" dégen.
Xitayning shangxey hemkarliq teshkilati ramkisi astida yillardin béri élip bériwatqan birleshme herbiy manéwirliri anche diqqet qozghimighan bolsimu, emma bu nöwet 5 - Iyul weqesining xitay rusiye birleshme herbiy manéwirining aldida yüz bérishi hem uningdin kéyin xitayning qazaqistan bilenmu herbiy manéwir ötküzüshni pilanlighanliqi qatarliq weqeler dunya metbuatining diqqitini tartti.
Mulahizilerde xitay bilen rusiyining 2009 - Herbiy manéwirining éniq qaratmiliqqa ige ikenliki yeni atalmish üch xil küchlerge ortaq zerbe bérishni meqset qiliwatqanliqi otturigha qoyuldi.
Yene bezi mulahizilerde, xitayning shangxey hemkarliq teshkilati ramkisi astida barghanche ottura asiyadek istratégiyilik ehmiyetke ige rayonda tesir küchini turghuzushqa tirishiwatqanliqini, atalmish üch xil küchlerge zerbe bérish we yaki térrorluqqa qarshi ortaq kürishining peqet bir bahane bolghanliqini otturigha qoymaqta.
Xitayning shangxey hemkarliq teshkilati ramkisi astida élip bériwatqan herbiy heriketlirining meqsiti hem tesirliri heqqide, türkiye hajitepe uniwérsitétidiki merkizi asiya isitratégiye tetqiqatchisi erkin ekrem ependi özining mulahizilirini otturigha qoyup, ottura asiyada qedimini mustehkemleshning, xitayning tarixtin buyanqi siyasiy isitratégiyilik arzusi ikenlikini, emma uni siyasiy yollar bilen emes, herbiy we bashqa küchige tayinip réalliqqa aylandurush üchün heriket qiliwatqanliqini otturigha qoydi.
Hörmetlik oqurmenler, yuqirida xitay hökümitining shangxey hemkarliq teshkilati ramkisida, teshkilatqa eza döletler bilen élip bériwatqan hem élip barghusi birleshme herbiy manéwirlirining heqiqiy meqsetliri heqqide teyyarlanghan mulahize programmimizning aldinqi qismi bilen tonushtunglar, dawamini kéyinki qétimliq programmizda tonushturumiz.
