DUQ Obamaning Uyghur Weziyitige Köngül Bölüshini Telep Qildi
Muxbirimiz Erkin
2009-08-24

Amérika prézidénti barak obama bu yil ichide xitayni ziyaret qilidu. Amérikining béyjingdiki yéngi bash elchisi jon xuntsmen, amérika prézidéntining xitay ziyaritide ikki terep köngül bölidighan yer shari we rayon xaraktérlik mesililer üstide muzakire élip baridighanliqini bildürgen.

Shu munasiwet bilen, dunya uyghur qurultiyi bolsa obamaning xitay ziyaritide uyghur weziyitige köngül bölüshini telep qilidighanliqini bildürdi.

Amérika prézidénti barak obama noyabirning otturlirida béyjingni ziyaret qilip, xitay bilen yer shari iqtisadi, shimaliy koriye, we yer shari hawa kilimati qatarliqlar üstide söhbet élip baridu. Amérikining béyjingdiki yéngi bash elchisi jon xuntsmen bu heptining axiri béyjingdiki bash elchilik turalghusida muxbirlarni kütüwélish yighini chaqirip,obamaning 11 ‏ - Ayda élip baridighan xitay ziyariti toghrisida melumat bergen.

"Los anjélis waqti géziti"ning xewirige qarighanda, bash elchi jon xuntsmen, prézidént obamaning xitay ziyaritide élip baridighan söhbitining mezmuni merkezlik "yer shari iqtisadi, hawa kilimat özgirishi shundaqla shimaliy koriye, iran, pakistan we afghanistan mesilisige merkezlishdighanliqi"ni ilgiri sürgen. Jon xuntsmen yene ziyaret 11 ‏ - Ayning otturlirigha toghra kélidighanliqini bildürgen bolsimu, lékin u ziyaretning konkrét künini élan qilmighan.

Obamaning xitay ziyariti cheteldiki uyghur teshkilatliri xitay dairilirini uyghur ilide "gunahsiz yashlarni keng kölemlik tutqun qilish", iyuldiki ürümchi weqesige qatnashqan "uyghur namayishchilarni adaletsiz sotlash" bilen eyiblep, xelqara jemiyettin "iz - Déreksiz yoqalghan uyghurlarning iz ‏ - Dérikini qilish"ni telep qiliwatqan mezgilde élan qilinghan idi. Dunya uyghur qurultiyining neziride bolsa,obamaning xitay ziyariti xelqara jemiyetning diqqitini uyghurlargha tartishtiki bir pursettur.

Merkizi gérmaniyidiki dunya uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit düshenbe küni radiomizda bayanat élan qilip, amérika prézidéntidin uyghurlarning weziyitige köngül bölüshni telep qilidighanliqini bildürdi.

Xitay dölet reisi xu jintaw bu yil 4 ‏ - Ayda obamani xitaygha teklip qilip, uning bu yil ichide xitayni ziyaret qilishini ümid qilidighanliqini bildürgen. Obama bolsa xu jintawning teklipini qobul qilghan idi. Amérikining béyjingdiki bash elchisi jon xuntsmen "amérika - Xitay munaswitige bu yilning axirlirigha qeder yéngi bir shekil bérish "ni tekitligen.

Lékin roytérs agéntliqining bu heqtiki xewiride, prézidént obama bilen xu jintawning nurghun mesililerde ixtilapi barliqini, bu jehettiki ixtilaplarning soda, iqtisadi siyaset, shimaliy koriye yadro qorallar mesilisi, hawa kilmat özgirishi qatarliqlarni öz ichige alidighanliqini ilgiri sürgen.

Obamaning xitay ziyaritide kishilik hoquq mesilisige orun bérilemdu ? bash elchi xuntsmen muxbirlarning bu heqtiki sualigha jawab bérip, kishilik hoquq amérika - Xitay arisidiki daimliq bir mesile bolushi lazimliqini bildürgen. U mundaq deydu" :men her waqit kishilik hoquq söhbitini qaidileshtürüsh, bizning keng dairilik muzakirimiz katigoriyisige kirgüzüsh lazim, dep qaraymen. Shunga bu söhbet yilda bir qétim ötküzidighan söhbet bolmay, belki heqiqiy menidiki bizning dölitimizning qimmet qarishini eks ettüridighan daimliq bir söhbet bolushi kérek". Lékin jon xuntsen, obamaning noyabirdiki xitay ziyaritining küntertipide kishilik hoquqning qanchilik salmaqni igileydighanliqini chüshendürmigen.

Xittay hökümiti düshenbe küni ürümchi weqesige qatnashqan namayishchilar ichidiki tunji türkumdiki tutqunlarni sotlash xizmitining pat yéqinda bashlinidighanliqini jakarlap, sotlinidighanlarning 200 din ashidighanliqini élan qilghan. Dunya uyghur qurultiyidiki dilshat rishit, xelqara jemiyetni xitayda qanun barliqigha ishendürmekchi boluwatqanliqini, lékin tutqunlarning adil sotlinidighanliqidin gumanlinidighanliqini bildürdi.

Analizchilar, obamaning ziyariti 11 ‏ - Ayning 14 ‏ - We 15 ‏ - Künliri singaporda échilidighan asiya - Tinch okyan iqtisadi hemkarliq teshkilatining bashliqlar yighinidin kéyin élip bérilishi mumkin, dep qarashmaqta. Eger uning ziyaret pilanida tasadipi bir özgirish bolmisa, bu prézidént obamaning xitayni tunji qétim ziyaret qilishi bolup hésablinidu.

Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/obama-duq-uyghurlar-08242009194816.html/story_main?encoding=latin