Ürümchi Qirghinchiliqi We Uyghurlarning Kelgüsi-2

Uyghur Bala


Ürümchi qirghinchiliqi mahiyette xittaylarning uyghurlargha mejburi téngip kelgen saxta dostluq niqabini axirqi hésapta üzél- késil we ochuq- ashkare halda öz qoli bilen yirtip tashlighanliqqa barawer boldi. Ularning nomussiz xelq ikenlikini uyghurlar, héch bolmighanda köp qisim uyghurlar biletti. Emma bu qeder iplas, wehshi we rezil ikenlikini bolsa köp qisim uyghurlar bilmeytti. Sadda xelqimiz " bu ishlarning hemmisini shinjangdiki yerlik rehberler merkezdin yoshurunche qiliwatidu; Merkezning bu ishlardin xewiri yoq; Xenzu puqralarmu oxshashla azap chékiwatidu" dégendek chüshenchiler bilen özlirini bezlep kéliwatqan idi. Mushu qétimqi paji’e wetinimiz sherqiy türkistandiki zulum qamchisining destisini tutuwatqanlarning béyjingda ikenlikini, uning sayiside terlewatqanlarning kimler ikenlikini asmandiki quyashtek éniq körsetti. Ürümchi kochilirida uyghurlarning qénini derya kebi aqquzghan xitay hökümitining yene héchqandaq nomus qilmastin hemmila yerde "milletler ittipaqliqi" heqqide gep sétishi, özlirining sherqiy türkistandiki mustemlike siyasitini az- tola özgertish heqqide tirnaqchilik muzakirining bolghanliqi yaki bolidighanliqidin bisharet bermesliki mahiyette emdi uyghurlarning ular bilen ténchliq sheklide di’alog tüzüshining héchqandaq mümkinchiliki we zörüriyiti yoq ikenlikidin dérek berdi.
Bu yerde méningche köp qisim qérindashlirimiz aldi bilen aydinglashturiwalidighan mundaq bir nuqta bar: uyghurlarning azadliq kürishi ghelibe qilalamdu? Ghelibe qilsa némige tayinip ghelibe qilidu? Ghelibe qilalmisa buningdiki sewepler néme bolushi mümkin?

Bu mesilige jawap bérish üchün yenila tarixqa murajet qilmay bolmaydu. Uyghurlarning yéqinqi zamanda qulluqqa mehkum bolushiing sewebi ularning qarshiliq rohining yéterlik bolmasliqi yaki ularning küch jehette ajizliqidin bolghan dégendin köre düshmenlirige sélishturghanda héle- mékir babida sawatsiz ikenlikidin bolghan déyish toghriraq bolsa kérek. Qedimkilerning "biliki chong birni yénger, bilimi chong mingni" dégini bikar éytilimighan iken. "héle- mékir" ajizlarning küchlüklerni yéngishtiki en’güshterlirining biri. Insaniy nuqtidin alghanda uni qollinish yirginichlik qiliqtur. Del mushu seweptin uyghurlar tarixida buninggha yéqin yolimay kelgen ( emdi hazirqi künlerde "héle - mékir" dégen bu ibare xelq’arada "siyaset", "déplomatiye" dégendek chirayliq ton ichide közlerni chaqnitiwatidu. Bizningmu uninggha bolghan éhtiyajimiz barghanséri éship bériwatidu. Bu heqte töwende ayrim toxtilip ötimen). Yene bir terepke nezer salsaq uyghurlarning azadliq üchün bergen qurbanliri, tökken qanliri bolsa ulargha qoshna herqandaq qérindash eller xelqiningkidin köp boldi. Emma azadliqning mesh’ili uyghurlargha uzun shola chachalmidi. Aqiwet nurghun kishilirimiz ene shulargha qarap "shunche bedel töleptimiz, bu küreshning ghelibe qilishi mümkin emes oxshaydu" dep délighulluqqa patti.

Tarixning qanuniyiti muqeddestur . Chünki u zémin’gha qanuniyet bolup chüshürülgen. Uni özgertish insan üchün mümkin bolmas ishlarning biridur. Ene shu qanuniyetlerning biri -- adaletning zorawanliq üstidin axirqi hésapta ghelibe qilshidur. Shundaq bolghan iken, bizning azadliq kürishimizning ghelibe qilishi sheksizdur. Néme üchün uyghurlarning kürishini adaletlik küresh deymiz?
Tarixning her bir tepsilatini waraqlap qérindashlarning waqtini israp qilishtin mushu atmish yilliq tarixni qisqiche bir eslitip ötüshni yaxshiraq dep oylidim: exmetjan qasimiy bashliq shéhidlirimiz xitay bilen ruslar otturisidiki siyasi sodining qurbani bolup ketkendin kéyin, xitaylar "shinjangdiki gomindang qisimliri qaldurup ketken qan- qerzni qayturimiz; Shuni qayturup bolupla chiqip kétimiz" dése düshmenlerni özidek aqköngül dep oylap qalghan sadde xelqimiz shuninggha ishendi. Shu teriqide düshmen wetinimizge ayaq basti. Ene shuningdin kéyin bolghan ishlarni men qayta tekrarlimisammu xelqimiz uningdin xewersiz emes: deslep kélip kochilarni, uyghurlarning hoylilirini süpürüp yürgen xittaylar kéyin biraqla hemme yaqni "süpürüp" shu zamandiki baylirimizni yoqatti; Ularning hemme mülki türlük qizil shu’arlar asitida xitaylarning tüwi yoq nepsi- balasigha chüshüp ketti. Xelqimiz buninggha adetlen’gen merdaniliki boyiche "boptula, pul dégen qolning kiri, uni yene tépiwalarmiz" dep salwat qildi; "shinjangni azat qilish" (kimdin azat qilish ikenlikining jawabini xitaylar hazirghiche bilelmey kéliwatidu) dégen saxta shu’ar astida wetinimiz sherqiy türkistan’gha kirip kelgen xitay armiyisi putini bu zémin’gha paturiwalghandin kéyinla urushta yéngilgen gomindang armiyisining wetinimizdin qéchishqa ülgürelmigenlirige qoshulup süyi mol we eng munbet yerlirimizni atalmish "bingtuen" dégen namda igiliwalghanda baghri yumshaq xelqimiz "boptula, qorsiqi toyghandin kéyin qaytip kéter" dep özlirini bezlidi; "din – eng küchlük epyun" dégen zeherxende shu’ar astida dinimiz teqip qilin’ghanda "kérek yoq, ibadetni öyde qilsaqmu qobul bolar" dep sewri qildi; Her yili qelender siyaqidiki kishilerdin milyonlap nopus köchürüp, méhnetkesh ejdadlirimiz nechche ming yilda berpa qilghan pak zéminimizni yawa tongguz kebi tilghashqa bashlighanda "qandaq qilimiz? Alidighinini élip, yanchuqliri tolghandin kéyin qaytip kéter" dep bir- birige köngül éytti; "uyghur tili dewr tereqqiyatigha maslishalmidi, shunga xitaychigha köchüsh kérek" dégen zorawan we aldamchi siyaset chiqqanda bolsa özlirining bashqa tillarni anche qiynalmayla üginip kételeydighanliqi bilen xitaylarni sarasimge sélip meshrep oynap yüriwerdi. Ashu birqatar tarixiy bulangchiliqlardin kéyin istibdat hakimiyet bu zéminda ular alalmighan yene birer nersining bar- yoqluqini hésaplap körse téxi élinmighan nersidin birsila qalghanliqi melum boldi. Uning nami xitaylarning hökümranliq deptirining bash bétide qan’gha chilan’ghan moy qelem arqiliq "uyghurlarning jéni" dep yézilghan idi. Xitaylar unimu almaqchi boliwidi sewri qachisi achchiq zerdap bilen liq tolghan, héchqachan mutihemlik bilen bashqa birawgha azar bérip baqmighan, shundaqla bundaq qilishni insan üchün zor nomus dep bilidighan aqköngül uyghur xelqi axiri ornidin chachrap turdi.

Uyghurlar tarim wadisida yashap kelgen nechche ming yillardin buyan héchqaysi tarix kalamlirida ularning qaysidur bir yat elge tajawuz qilghanliqi heqqide birer melumat pütülgen emes. Ularning sherqtiki achköz qoshnisi bolghan xitaylarning zéminigha köz alaytip baqqanliqi téximu melum emes. Ular bashqilarning zéminini tartiwélip ashu jaylarda yashashni emes, teklimakan boyidiki su tolimu qis bolghan bostanliqlarda tebi’et bilen baturlarche küresh qilip özlirining shija’iti, emgekchanliqi, eqil- parasitige tayinip, maqal- temsillerde éytilghandek "chölni bostan, taghni talqan" qilip merdanilarche, erkeklerche yéngiche hayatliq muhiti yaritip yashashni ewzel bildi. "yipek yoli" uyghurlarning zéminidin késip ötken birnechche ming yilda ular bu yoldiki oxshimighan irq we dölettin kelgen herqandaq karwanning derdige derman, renjige shipa bolup achqan’gha ghiza, ussighan’gha su, charchighan’gha öy bérip keldi. Shundaqla buni ewlatmu ewlat dawamlashturup bügünki künde pütün dunya étirap qilghan "uyghurlar aqköngül we méhmandost xelq" dégen ataqqa érishti. Emdi mushu "aqköngül" xelq ata miras "köngülchekning köti ochuq" dégen temsilning bikargha éytilmighanliqini achchiq bilen yadigha almaqta. Shundaq bolghan iken, uyghurlarning azadliq kürishi qil sighmas derijidiki adaletlik küresh hésaplinidu.

Uyghurlarning ashundaq aqköngül we emgek söyerliki üchünmikin ularning rizqi asti- üsti pütmes tügimes bayliq bilen tolghan mushu zémin’gha teqsimlen’gen iken. Wetinimizning qanchilik bayliqqa ige zémin ikenlikini, uningdiki néfit, tebi’i gaz, altun, kömür ...... Dégendek sansiz qimmettiki bayliqlarning sanini élish mümkin emeslikini, "on milyon" yaki "yigirme milyon" nopusqa ige dep qariliwatqan uyghurlarning yetmish ewlad ongda yétip yéyishige yétip éship qalidighanliqini qérindashlargha qayta eskertip olturush hajetsiz, dep qaraymen. Allah téxi özining héchqaysi qowmigha bundaq mol bayliqqa ége zéminni hediye qilghan emes. Yene bu zéminni yawa qollarning yirginichlik tirnaqliridin muhapizet qilghandek uning etrapini taghlar bilen torap, mustehkem sépil qurup bergen iken. Bu dunyada bir qowm üchün buningdinmu artuq német yaki mukapat bolmisa kérek. Emdi biz lilla qilip özimizni tarazigha sélip baqayli: mushundaq bir tengdashsiz sowghatni alghandin kéyin biz jawaben néme qilduq? Uni saqlap qélish we barliq éhtiyajimiz üchün paydilinish, kéyinki ewlatlirimizning xar- zebun bolmay yashishigha yetküzüp bérish üchün qaysi tedbirlerni qollanduq? Buning jawaplirining biri teriqiside biz shuni hés qilip yétimizki, bizning allahtin yamanlaydighan héchqandaq heqqimiz yoq; "xodayimning némishqa közi körmeydighandur, shunche ademlirimiz qurban bolup ketse némishqa halimizgha yetmeydighandur" dep nale qilishimiz orunsizdur. Biz inqilapning axirqi pellisige yétip kelginimiz yoq. Toghriraqi bizning azadliq inqilabimiz téxi emdiletin bashliniwatidu.

Undaq bolsa dewrimizdiki azadliqning yaki inqilabning yoli qeyerde? Méningche bu héchkim aldirap bir- ikki jümle söz bilen jawap béreleydighan su’al emes. Chünki sherqiy türkistan xelqining azadliq inqilabi dunyadiki we bashqa qoshna ellerdiki inqilaplardin zor jehette perqlinidu. Aldi bilen uyghurlarning düshmini bolghan xitay hakimiyiti bir yérim milyard xelqning emgikini ékispilatatsiye we qurban qilish bedilige dunyaning asasliq emgek küchi baziri we towar bilen teminlesh bazisi boliwaldi. Buning bilen xelq’aradiki asasliq döletlerning xitaygha tayinip soda munasiwitini yürüshtürüsh haliti kélip chiqti. Buningdin kirgen kirimning zor bir qismi "komunist" dégen namda yuquri derijilik hoquqlarni tutup turiwatqanlarning (xitay menbelirining ashkarilishiche, pütkül xitay iqtisadining 70% omumiy nopusning 1% ge barmaydighan komunist hakimiyet rehberliri teripidin igiliwélin’ghan) xususiy menpe’etlirini qoghdaydighan dölet mashinisining sadiq, méngisi quuruq qoghdighuchisi bolmish armiyege serp qiliniwatidu. Mushu qétim ürümchide qan tökkenler ene shu bölekke tewe kishilerdur. Ikkinchidin, wetendiki qérindashlirimiz arisida chet’elning qandaqtur yardimidin ümitlinish xahishi yenila belgilik derijide mewjut bolup turmaqta, azadliq kürishining teliwi we istiqbali heqqide wetende omumiyüzlük pikir birliki yaki mepkure shekillenmigen; Üchinchi, düshmenning mutleq üstünlükke ige herbiy küchi yenggili bolmaydighan zor tosaq süpitide mewjut bolup turmaqta; Tötinchi, dunya hazir omumi jehettin ténchliq dewride turiwatidu. Bundaq waqitta urush arqiliq bir hakimiyetni aghdurup tashlash tolimu qiyin..... Bu qatarda biz köpligen seweplerni tizip chiqalaymiz. Bularning hemmisi bizning inqilabimizgha tosqunluq qilghuchi bizge paydisiz amillardur.

Ene shundaq köpligen sewepler tüpeylidin biz 60 yilni asasen ténich ötküziwettuq. Hetta "xelq eskerliri xelqni himaye qilish" shu’ari astida uyghur yashlirigha merhum seypidin ezizi rehberlikidiki qorchaq hökümet teripidin miltiq tarqitip bérilgen 70- yillardiki siyasi boranlardimu qolimizdiki qorallardin paydilinalmiduq. Eqlimizni tapqan waqitlarda bolsa xelqimizning qoralgha yéqinlishishidiki barliq imkaniyetler késip tashlandi. Emdi bolsa uyghurlar "ténchliq küresh shekli" ning ünümsizlikidin aghrinmaqta; (uyghurluq burchini untumighan) Zeydin Yüsüptek etrapidiki düshmenlerdin qoral tartiwélip jihadqa atlan’ghan ezimetlirimiz küch sélishturmisidiki mutleq zor perq sewebidin dunyadin közi ochuq ketmekte (ashu qatardiki shéhidlirimizning jayi firdews jennitidin bolsun); (ziyaliliq burchini untumighan) Ilham Toxtigha oxshash uyghurlarning heq- hoquqini xitayning qanunida belgilen’gen maddilar boyiche qoghdashni teshebbus qilghuchilar bolsa zorawan hakimiyet teripidin türmige tashlanmaqta, shuning bilen uyghurlarning xitaydiki mewjut qanun’gha tayinip özini qoghdiyalmaydighanliqi asasen aydinglashmaqta; "singgen nanni yéyish" yaki milletni hazirqi halitide saqlap qélishni tekitlep, süküt teshebbusini otturigha qoyghuchilar sükütning zalimlar üchün qirghinchiliqni téximu téz yürgüzüshke muhit yaritip bérishtin bashqa nerse bolmaydighanliqini tonup yetmekte. Xulase shu boldiki, uyghurlarning azadliq kürishide noqul birla yolni tallighanda netije qolgha kelmeydighanliqi köp qisim kishilerge ayan boldi. Bu qétimqi ürümchi qirghinchiliqi ashundaq aqiwetni tonup yetmigenlerge bu nuqtini hés qildurdi.

1997- yili déng shyawpingning matem künini heqiqi matemge aylandurghan ezimetlirimiz ürümchide aptobus partlatqanda ashu aptobuslardiki bir qisim uyghurlarmu shu qatarda janliridin ayrildi yaki méyip boldi. Shuning bilen xéli obdan ma’arip terbiyisi alghan bir qisim ziyalilirimiz chéghida özlirining xas muhakimiliride ashu aptobuslardiki bir qisim uyghurlarning ölüp ketkenlikini misal qilip turup ashu herketni qozghighanlarni eyiplidi. Buning bir inqilab ikenlikini, inqilap bolghanda uyghurlarni ayrim bir jaygha möktürüp qoyup turup inqilab qilishning mümkin emeslikini, qolni kesmigüche qan chiqmaydighanliqini, jandin kechmigüche janan’gha yetkili bolmaydighanliqini nimishqidur ular yadigha keltürmidi. Köpchilik bilidighan Maw zédong bilen Jyang jéshining 28 yil dawamlashqan hakimiyet talishish kürishide nechche on milyon xitay puqrasining ölüp ketkenlikini ashu ikki diktator bilmesmu? Shuni aldin bilip turup ular yene shunche uzun élishti. Bizning hazirqi kürishimiz maw zédong padishah bolushning hozurini körüp béqish gherizide mewjut hakimiyetke qarshi atlan’ghandek bir shexsning halawiti üchün bolidighan inqilab emes. Eksiche bizning kürishimiz bizge allah ta’ala teripidin bérilgen, emma biz qoldin bérip qoyghan zéminimizni, heq- hoquqlirimizni qayturiwélish yolidiki shereplik inqilaptur. Biz süküt ichide ümitni balilirimizgha yüklisek, balilirimiz uni özlirining baliliridin kütse u chaghda newre- chewrilirimiz bu ümitni yetküzgidek uyghur perzentini izdep tépip bolalmasliqi mümkin. Inqilab üchün qurban bérelmisek Hitlérning jaza lagérida ölümni kütüp turghan yehudiylarning milyonlap qirilip ketkinidek teqdirdin qéchip qutulalmaydighanliqimiz emdi héchkimge sir emes.

Zulum insan balisining taqiti yetmigüdek derijige barghanda xelqimiz buninggha qarshi adalet telep qilsa "térorchi" bolup qaldi. Undaqta "térorluq" dégen néme? Hazirqi dunyada buning sherhisi shu boldiki, küchlükler ajizlarni bozek etse bu ténchliqni qoghdighanliq bolidu; Ajizlar özini qoghdisa yaki qarshiliq körsetse térorluq bolidu. Uyghurlar téxi térorluq qilghudek derijide omumiyüzlük halda zorawan hakimiyetke qarshi chiqqini yoq. Barche térorluqni xitay merkizi hökümiti qiliwatidu. Emma yenila yémigen mantining pulini töligendek uyghurlar "térorchi" dep atiliwerdi. Chet’eldiki uyghur teshkilatlirining özlirining ashu "térorchi" largha baghlinishliq emeslikini ispatlash urunushlirini bir qisim kishilirimiz eyiplidi. Bu teshkilatlirimizning shundaq qilmisa bolmaydighanliqini, ular turiwatqan xelq’ara shara’itning ulardin shuni kütidighanliqini biz anche hésapqa élip ketmiduq. Bu teshkilatlarning asasliq mejburiyitining dunyagha uyghurlarning ehwalini anglitish ikenlikini, wetenni azat qilidighan asasliq küchning yenila wetendiki xelqimiz ikenlikini, chet’elde uyghurlarning bayraqdari bolup tonuliwatqan kishilerning diplomatiye sahesidiki xas maharetler boyiche ( yaki bolmisa atilar sözi bolghan "yekcheshmining shehrige barsang bir közüngni qisiwal" dégen temsilde éytilghandek) "ténchliq" shu’arini kötirip yüriwatqanliqini, déplomatiyede héchqachan "éytqan sözige emel qilish" yaki "mikrafon aldida sözliginini choqum kelgüside emelge ashurush" dégen maddining mewjut emeslikini, bu ehwalning uyghur bayraqdarliri üchünmu oxshash ikenlikini yadimizgha almiduq. Yene beziler dahining qandaq bolushi kérekliki heqqide bir qatar shertlerni tizip chiqishqimu ülgürdi. Uyghurlarning inqilabi téxi resmiy bashlanmighan tursa biz qaysi dahini bahalighudekmiz? Dahini birnechche kishi emes, tarix belgileydu, inqilapning özi dahini tallap chiqidu. Shunga buninggha hazirche bash qaturush waqit israp qilghanliqtin bashqa nerse emes.

Uyghurlargha hazir eng zörür boluwatqini chet’el metbu’atlirigha uyghurlarning radikal musulman emeslikini chüshendürüsh, shundaqla uyghurlarning térorchi emeslikni ispatlash emes. Eksiche, chet’el hökümetlirining uyghurlarni qandaq bahalishidin biperwa halda uyghurlarni saqlap qélish mesilisidur. Chünki uyghurlarning mewjutluqi sherqiy türkistan dewasining mewjutluqidin dérek béridu. Undaqta uyghurlarni qandaq saqlap qalghili bolidu? Buning hazirche bizge eng ünüm béridighan usuli milletni saqlap qélish idiyisi bilen "adem bomba" herkitini zich birleshturüsh bolsa kérek. "adem bomba" (hazir metbu’atlarda mushundaq atash sel omumlashqandek qilidu. Til nuqtisidin buni bek toghra terjime dep ketkili bolmisimu hazirche yenila mushundaq atashni muwapiq kördüm) herkiti – köpinche yekke shekildiki partizanliq herkitini körsitidu, uningda bedinige bomba téngiwalghuchi düshmenning arisigha kirip bombini partlitidu. Biz buning uqum da’irisini sel kéngeytip "san jehette bek köp bolmighan kishilerning teshkillik we pilanliq haldiki yoshurun hujum shekli" dep chüshensekmu xata bolmas dep oylaymen. Ürümchi qirghinichiliqida eziz janlirini sélip bergen shir yürek ezimetlirimizning échinishliq teqdiri bizge shuni uqturdiki, sherqiy türkistan zéminida herqandaq shekildiki kolliktip élip bérilghan "ténchliq we démokratiye" kürishining ziyini paydisidin nechche hesse, hetta nechche on hesse éghir bolidu. Buningda biz turmaq, ashu jan bergen qérindashlirimizning rohi söyün’gidek netijimu qolgha kelmeydu, bizge qalidighini yürikimizni lexte- lexte qan qilidighan achchiq hesret bolidu. Kolliktip yosundiki qoralliq kötirilishmu oxshash aqiwetke duchar bolidu.

Netijimu anche perqliq bolmaydu. Yéqinqi on-yigirme yil ichide wetinimizde yüz bergen birnechche qétimliq meshhur qoralliq qozghilanglar ashundaq achchiq heqiqetler bilen netijilendi. Hazirqi xitaylarning adetlen’gen usuli boyiche sherqiy türkistanda hakimiyetke qarshi xaraktérdiki qoralliq qozghilang yaki ténich namayishqa birdek zor sandiki herbiy qisimlarni yötkep kélip, qanliq basturush arqiliq jawap béridu. Herket jeryanidiki shu’arning qandaq bolushidin qet’inezer uning xaraktéri birdek "bölgünchilik" dep békitilidu. Uning axirqi netijisi herketke qatnashqanlarning ölümge höküm qilinishi bilen axirlishidu. Bizge qalidighini yüzligen ezimetlirimizning bi’ejel kétip qalghinigha bolghan cheksiz ökünüsh we shunche zor qurban bedilige düshmen’ge héchqanche zerbe bérelmeslikke bolghan téngirqash bolup qalidu. Shundaq bolghan iken hamini hayat qalmighandikin hakimiyetke kolliktip qarshi chiqqandin puxta teyyarliq qilip, yekke halda partizanliq sheklide zerbe bérish eng aqilaniliq bolidu.

Birinchidin belgilik sandiki düshmenni öltürüsh meqsidige yetkili bolidu; Ikkinchidin, xelq ammisini terbiyiligili bolidu; Üchinchidin, hayatidin ayrilidighanlar kolliktip herket qozghighandiki ehwalgha sélishturghanda zor derijide az bolidu, düshmenning oq atidighan nishani qanche kichik bolsa shunche az kishiler shéhid bolidu; Tötinchidin, buning xelq’araning diqqitini tartishtiki jelpkarliqi kolliktip namayish yaki qoralliq kötirilishtin kem bolmaydu. Derweqe, bu ishni amérikida, yawropada yashawatqanlar weten’ge qaytip qilmaydu, yene kélip bundaq qilalaydighanlar méningche anche köp bolmisa kérek. Wetendiki xelqimiz hazir mushu xildiki küresh sheklini qollinishning zörürlikini alliqachan tonup yetti. Ularning küresh netijiliri pat arida wujudqa kélidu, insha’alla. Bu yerdiki muhim mesile ashundaq jihadlar barliqqa kelgende keng uyghur xelqining mushu küresh sheklini qandaq chüshinishi, shundaqla uni qobul qilish yaki ret qilish mesilisidur. Chet’eldiki uyghur teshkilatliri shu waqitta muxbirlarning bu heqte sorighan su’allirigha qilche ikkilenmestin diplomatiyediki omumlashqan adet boyiche "biz herqandaq shekildiki zorawanliq herkitige qarshi turimiz. Ularning qilghini xelqning zulumgha taqiti qalmighanliqtin kélip chiqqan qarshiliq" dep jawap berse boliwéridu. Azadliq kürishimizde chet’eldiki uyghur teshkilatlirining ténchliq namidiki bu xil jama’et pikri toplash xizmiti kem bolsa bolmaydighan bir türlük muhim halqa hésaplinidu, elwette.

Belkim nurghun qérindashlirimiz "wetenni azad qilidighan asasliq küch yenila wetendiki qérindashlar" dégen sözümge qarita gumaniy qarashta bolushi mümkin. Shuning bilen birge "wujudi ashu derijide yanchiwétilgen, qolida ketmendin bashqa héchnersisi bolmighan, zulumdin mükcheygen gewdisidin achchiq hesret tökülüp turghan xelqimiz mushu milyonlap zamaniwi qoshun’gha ige xitay dölitidin wetinimiz sherqiy türkistanni qandaq qutuldurar" dégen shübhe köp qisim kishilirimizning kallisigha kélidu. Ular hazir qutuldurmaydu, waqti kelgende qutulduridu. Eger uyghurlar ghayip bolsa u halda hechkim uyghurni qutuldurmaydu. Sherqiy türkistanni xitaylarning qara qolidin qutuldurup chiqish üchün eng aldi bilen shu küreshni zimmisige alalaydighan sherqiy türkistanning heqiqiy égisi bolmish sherqiy türkistanliqlar öz mewjutluqini saqlap qélishi kérek. Bu millet saqlinip qélish bilen birge bizning kürishimiz az bedel bilen zor netije qolgha kélidighan partizanliq urush sheklide dawam qilishi kérek. Millet saqlap qélinmisa düshmen’ge qarshi küresh qilidighan küch ghayip bolidu. Undaqta düshmenni yoqitidighan küch yaki yardem bizge qeyerdin kélidu?

Xitaytin ibaret bu küchlük düshmenni tar-mar qilidighan reqib amérika yaki yawropa ittipaqi emes, del ashu xitay hakimiyitining tüp xaraktiéri belgiligen, shu xaraktérning qanuniyiti boyiche künséri ösüp zoriyiwatqan xitayning özidiki menfiy tereptur. Xitay dölitining hazirqi iqtisad güllinishke yüzlen’gen ijtima’i muhiti bilen mushu muhitning ichide künséri ösüp zoriyiwatqan mustebitlik hakimmutleqliqi menggü sighishmas ikki terep hésaplinidu. Ularni zorluq küchi bilen waqitliq bir yerge élip kelgili bolushi mümkin, emma uzaq muddet bir yerge toxtitish mümkin emes. Bu xuddi su toldurulghan chögün otning üstide köyüp ketmey turiwergen bilen su pargha aylinip tügigende chögünning yuquri hararetke berdashliq bérelmey kiysiyip qalghinidekla bir ish. Xitayning qedimki danishmenliri "özini we özgini teng chüshen’gen adem héchqandaq jengde yéngilmeydu" dep toghra éytqan. Xitay hakimiyiti dunyagha kelgendin tartipla ayrim shexslerning xususiy menpe’etini qoghdash mashinisi süpitide mewjut bolup keldi. Bu halet kompartiye hakimiyetni üzél- késil qolgha alghan 1949- yilidin bashlap mewjut bolghan emes. Xitayning özliri jakaliwalghan atalmish besh ming yilliq tarixi mushu qanuniyet boyiche dawam qilip keldi. Kompartiye peqet izchil dawamliship kelgen kona hakimiyet tüzülmisini yéngiche nam bilen otturigha chiqardi, xalas. Bir dölet aparati pütün nopusning yüzdin birige yetmeydighan ademlerning bashqilarni ézish asasidiki menpe’etini qoghdaydighan mashina süpitide wujudqa kelgen iken, uning peyda bolghan künidin tartip ichki qismidiki menpe’et ziddiyiti ötkürliship baridu. Mushu ziddiyet axirqi hésapta tereplerning mez’hepke ayrilip döletning gumran bolushini keltürüp chiqiridu. Buni tosup qélish bolsa héchqandaq shexsning qolidin kelmeydu. Xitayning tarixi bashtin- ayaq mushu qanuniyet boyiche dawam qilip kéliwatidu. Tarixning bir zor alahidiliki shuki, qanuniyet tekrar we tekrar dawam qilidu. Uningdiki pursetni tutalighanlar ghaliplar süpitide textke chiqidu. Démek, xitay dölitining nechche ming yillap dawam qilghan tüplük qanuniyiti yene oxshash netijini wujudqa keltüridu .Buning köpligen deslepki bixliri alliqachan köklep méwe bérish aldida turidu (xitay dölitini qurushta asas bolghan "sotsiyalizim we komunizim" bayriqi hazir yéngiwashtin bash kötiriwatqan "milletchilik" bayriqigha orun boshatti, xitaylarning yuquri qatlamdikiliri eyni waqittiki xitay men-menchiliri "biz dégen jahan medeniyitining merkizi, pütün dunyaning merkizi xitaydur" dep meyli yawropa bolsun meyli amérika bolsun héchkimni yaratmay quduq ichidiki paqigha aylinip qélip hemme yerde peshwa yigendek [ buning addiy misalliri teriqiside xongkong we makaw sheherlirining nechche ming kilométir néridin kelgen nediki bir kichik döletler teripidin igiliwélinishini körsitish mümkin] hemme yerde özlirini qaltis chaghlap térisige patmay qélishlar omumiyüzlük hadisige aylandi; Dölettin ibaret bu "kéme" ni leylitidighan we sugha gherq qilalaydighan keng xelq ammisi peqet herbiy réjim sewebidinla hakimiyetke qarshi chiqalmaywatidu; Döletning halaketke yüz tutqanliqini körisitidighan herqandaq xewer qattiq teqib qiliniwatidu ). Epsuski, pütün dunyagha ortaq bolghan tarixtiki tekrarliq hadisisi bizning béshimizgha kelgende biz uyghurlarning uninggha igidarchiliq qilalmay qélishimizdin allah ta’ala öz panahida saqlisun. Tömür xelipe 1911-yili mensepke olturush üchün ürümchige chaqirtilip kallisi élin’ghanni öz közi bilen körgen xojaniyaz hajining oxshash teklipni qobul qilishi we oxshash netijining yüz bérishi, mushu ishlardin xewiri bar exmetjan qasimiy qatarliq inqilapchilarning oxshash shekilde hayatidin ayrilishi tarixtiki tekrarliqtin saqlinishning éytmaq asan, qilmaq qiyin ish ikenlikini yadimizgha salidu. 1946- yilidiki "11bétim" ("11 maddiliq kélishim") ene shu xildiki hadise idi. Eyni shu kélishim 1955- yili "aptonom rayon" namida qaytidin otturigha chiqip uyghurlarning put- qolini pütünley chüshep tashlidi. Biz buning derdini hazirghiche tartip kéliwatimiz.
Xitay döliti özini özi weyran qilidighan ene shu waqit (buning qanchilik waqit ikenlikini allahtin bashqa héchkim bilmes. Emma uning uzaq emesliki eqil közi bilen xitayni chüshinip béqishqa tirishqanlargha anche zoruqushsizla ayan bolidu) yétip kelgiche sherqiy türkistan xelqi ana wetende mewjut bolup turushi kérek .

Xelqning mewjut bolushi biz üchün qanche zörür bolsa xelqning terbiyilinshimu shunche muhim. Küresh toxtap qalmighandila andin xelqni terbiyiligili bolidu, téximu emiliy terbiyiligili bolidu. Közligen netije qolgha kelmeydighan kolliktip kötirilish arqiliq düshmenning oqigha top- top halda qara (nishan) bolush milletning tayanch küchlirini orunsiz nabut qiliwétidighan bihude qurban bérishtur. Téximu ochuqraqini dégende bu yawuz düshmenlerning qiltiqigha desseshtin bashqa nerse emes. Ular hazir del mushundaq kötirilishning köprek bolushini ümit qilmaqta. Xitay leshkerliri shunche ilghar qoralliniwalghanliqi, san jehette shunche köp bolghanliqi, siyasi we iqtisadiy jehette mustebit dölet hakimiyitining mutleq qollishigha ige bolghanliqigha qarimay qolida pichaqtin bashqa héchnerse yoq qarshiliq körsetküchi ezimetlirimizge goya tashqi pilanéttin kélip qalghan oq ötmes ademler bilen jeng qiliwatqandek qorqunchqa toyun’ghan halette mu’amile qilmaqta. Bu qandaqtur éhtiyat qilish hadisisi emes, belki düshmenning hali shunchilik bolghanliqining netijisi. Qolidiki qoral bolmighinida özlirining ikki tépikke yarimaydighanliqi ulargha besh qoldek ayan. Bu xitaylarning özliri ishlep tarqatqan "bölgünchilerni yoqitish" namidiki höjjetlik filimlerde eks etken ortaq keypiyat. Ene shu seweptin dölet kirimining köp qismini serp qilish bedilige sétiwalghan zamaniwi qorallirini meshq qilidighan’gha jay tapalmay turghan düshmen hakimiyet baturlirimizning ashundaq top – top halda oq yémi bolup közi ochuq kétishini bekla arzu qilidu. Shunga bundaq onlap, yüzlep netijisiz qurban bérishtin yekke haldiki "adem bomba" herkiti arqiliq orunluq qurban bérish ming hesse ewzel.

Kelgüsidiki küresh üchün millet bolmisa bolmaydu. Ene shu xelq bizning eng qudretlik qoralimizdur, chünki zulumdin qeddi yadek égilgen ashu xelq, ularning hörlükke, azadliqqa bolghan déngizdin chongqur teshnaliqi milyonlighan tanka- browniklar bilenmu yenchip tashlighili bolmaydighan eng küchlük qoraldur. Bu qoralni hazirqidek dewr shara’iti piship yétilmigen waqitta ashkara kötirip chiqish peqet qoralimizni ajizlitishla bolup qalidu. Hetta hazirqi köp qisim kishilirimiz chéghida shübhe bilen qarawatqan ene shu qoral öz waqitida dewr shara’iti piship yétilgende jumhuriyitimizni uda ikki qétim dunyagha kélish bextige muyesser qilalighan. Düshmenler "boghuzlisaqmu tipirlimaydu" dep mesxire qilghan ashu yuwash xelq öz waqitida düshmenlerni tipirlitip "chashqan töshüki saray körün’gen" halda beder qéchishqa mejbur qilalighan. Insha’alla kelgüside hem shundaq qilghusi. Allah ta’alagha yüz ming qetre shükranilar bolsunki, azadliq kürishimizni ikki tagh süpitide bésip turghan küchlerning biri bolmish Sowétler impériyisi bir teripimizdin ghayip boldi. Emdi xitay bilen saxta dostluq munasiwetliri ornitip topilangdin toghach oghrilawatqan gherbiy türkistandiki yéngidin musteqil bolghan döletler sowét dölitining tariximizda oynap kelgen aghdurmichiliq rolini dawamliq oynimaydu. Xitay bilen özlirining ariliqida bir mudapi’e tosuqining bolushini neqeder arzu qilidighan ottura asiya döletliri, bolupmu xitayning tehdidi netijiside paytextni almutadin astanige yötkigen qazaqistan’gha oxshashlar xitayning ichki jangjali bashlan’ghanda xitay bilen bolidighan saxta dostluq munasiwitini chörüp tashlap, uyghurlarning ular üchün kelgüside dawamliq xitay bilen özliri otturisidiki qalqan rolini oynishi üchün uyghurlargha "qérindashliq" namida yardemlerni qilishi mümkin (derweqe, bundaq yardemler héchqachan bikargha bolghan emes. Eyni waqitta "seksen qoygha bir miltiq" bolghan bolsa, emdilikte "80 kaligha bir miltiq" bolushi éhtimaldin yiraq emes). Bular elwete hazir bash qaturushning lazimi yoq bolghan kéyinki ishlardur.

Söz mushu yerge kelgende, beziler "xitaylarning hazirqi sür’ette dawamlashturiwatqan asmilatsiye siyasiti tüpeylidin sen éytqan u waqitqa barghiche uyghurlar amérikidiki indiyanlardek yoqap ketmesmu" dep sorishi mümkin. Uyghurlar asmilatsiye bolup yoqap ketmeydu, emma uning süküt ichidiki qarshiliqsiz halette qirghin qilinip yoqap kétish xewpi mewjut. Uyghurlar hélihem öz dini, öz til- yéziqi, özige xas medeniyet chembiriki bar xelq süpitide mewjut bolup turmaqta. Normal mölcher boyiche bolghanda, xitaylar hazirqi sür’ette asmilatsiye siyasitini yürgüzse uyghurlarning xitay tewesidiki manjulargha oxshash yoqap kétishige ikki yüz yillar yaki uningdinmu uzunraq waqit kétishi mümkin. Xelqimizning köp qismi yenila déhqan, yene kélip ularning hazirqi we kelgüsidiki xitay ma’aripi bilen uchrishish imkaniyiti tézdin öz tilini untush derijiside emes. Mesilining négizi shu yerdiki, xitay padishahi xu jintawmu kompartiye hakimiyitining yene yüz yil mewjut bolup turalaydighanliqigha ishenmeydu. Ejdatlirimizdin qalghan hékmetlerning xatasi yoq. Ene shularning biri "ümitsizlik – sheytanning ishi".

Mewjutluqi zörür bolghan ey rebbim! Azadliq ishlirimizgha özüng asanchiliq ata qilghaysen, hemmimizni bu yolda mustehkem qilghaysen. Amin!