Wang lishiyüng: Uyghur Mesilisi Heqqide Oylinish
Muxbirimiz Mihriban
2009-08-07

B b s agéntliqining 8 - Ayning 6 - Künidiki xewiride, xitaydiki musteqil yazghuchi wang lishyüngning "xitay heqqide söhbet" zhurnilining ziyaritini qobul qilip, xitay hökümitining milletler siyasitini tenqidligenliki heqqidiki söhbet xatirisi bérildi.

Xitaydiki musteqil yazghuchi wang lishyüng 2007 - Yili élan qilghan "méning gherbiy diyarim, séning sherqiy türkistaning" namliq esiride uyghurlar mesilisini otturigha qoyghan idi. Bu qétim u "xitay heqqide söhbet" zhurnilining ziyaritini qobul qilghinida, " 5 - Iyul ürümchi weqesi "heqqide toxtilip, bu weqening yüz bérish sewebini, "xitay hökümitining 60 yildin buyanqi milliy mesilide yuqiri bésimliq basturush siyasiti qollanghanliqining netijisi, bu xitay hökümitining milliy siyasitidiki meghlubiyiti" dep körsetti.

Wang lishyüng muxbirning "siz eyni waqitta 'méning gherbiy diyarim, séning sherqiy türkistaning" namliq kitabingizda uyghur mesilisi tibet mesilisining ornini alidu, dégen qarashni otturigha qoyghan idingiz, sizning bundaq perez qilishingizdiki asas néme idi?"dégen soaligha jawab bérip, bu perezni özining eyni chaghda uyghur rayonida öz közi bilen körgen milliy ziddiyetlerning ipadilirige asasen hés qilghanliqini, eger uyghur rayonidiki mesililerni segeklik bilen közetkende, nurghunlighan kishiler buni körüp yételeydighanliqini tekitlidi.

Wang lishyüng muxbirning "bu qétimliq ürümchi qan tökülüsh weqesi sizning perizingizning toghriliqini ispatlidi, sizningche bundin kéyinki weziyet téximu nachar bolushi mumkinmidu?"dégen soaligha jawab bérip mundaq dédi:
"Shundaq, bu qétimqi weqe hel qilinmayla qalmastin, belki qanliq basturuwétildi. Bu xil qattiq basturush netijiside ziddiyet téximu ulghiyip, melum waqit kelgende yene partlap chiqishi mumkin."

Wang lishyüng söhbet jeryanida bu qétimliq qanliq toqunushning sewebi heqqide toxtilip, buning eslidiki milliy ziddiyetning rawajlinip, milliy toqunushqa aylanghanliqining ipadisi ikenlikini, yéqinqi bir nechche yil jeryanida uyghur élidiki milliy ziddiyetlerning keskinliship hazirqidek milliy toqunushning kélip chiqishigha alliburunla shert hazirlinip bolghanliqini bayan qildi.

Wang lishyüng muxbirning bultur 3 - Ayda tibette yüz bergen toqunush bilen bu yil ürümchide yüz bergen toqunush otturisida qandaq perq we özgiche alahidilik barliqi heqqidiki soaligha jawab bérip, ürümchide yüz bergen weqening salmiqining tibettikidin köp éghir ikenlikini, buning sewebi uyghurlarning milliy xaraktér, din we örp adet jehettin xitaylardin téximu zor derijide perq qilidighanliqidin bashqa, asasliqi yenila xitay hökümitining uyghurlargha qaratqan basturush siyasitining tibetlerge qaratqan siyasitidin téximu éghir bolghanliqi ikenlikini tekitlidi.

Wang lishyüng bu mesilini, xitay hökümitining xitay ölkiliridin uyghur élige yötkigen köchmen xitay nopusining tibetke qarighanda téximu köp ikenlikini, tibetke kelgen xitay köchmenliri asasliqi chong sheherlerge, qatnash tügünlirige, sahayet orunlirigha merkezleshken bolsa, uyghur éligha kelgen xitay köchmenlirining uyghurlar eng zich olturaqlashqan yézilarghiche orunlashturulghanliqi sewebidin,uyghurlarning kündilik turmushtiki tirikchilik muhiti biwasite tehditke uchrap, xitay köchmenlirige nisbeten öchmenlik tuyghusi küchiyip, milliy ziddiyetning keskinliship kétishi keltürüp chiqarghanliqini otturigha qoydi.

Wang lishyüng söhbet jeryanida xitaydiki bir qisim kishilerning, "xitay hökümiti qanunida belgiligen, az sanliq milletlerge qarita étibar bérish siyasiti sewebidin, yerlik milletler téximu zor étibar bérishni telep qilip, naraziliq kélip chiqti, xitaylar bolsa az sanliq milletlerge étibar berdi dep narazi boldi, shunga xitayda aptonomiye qanuni emeldin qélishi kérek" dégen qarishigha reddiye berdi.

U bu heqtiki qarishini mundaq ipadilidi :"xitay hökümiti qanunida belgiligen az sanliq milletlerge étibar bérish siyasiti, emeliyette xitay millitining eng zor menpeetini chiqish qilip tüzülgen siyaset bolup, az sanliq milletlerning buningdin érishidighan menpeetimu esli nahayiti cheklik idi. Lékin mushu siyasetmu héchqachan emeliyleshkini yoq. Xitay hökümiti körünüshte az sanliq yerlik milletlerge étibar bérish siyasiti belgiligendek körünsimu, emma emeliyette köchmen yötkesh,ishqa orunlishish, diniy étiqad, örp‏ - Adet, milliy til... Qatarliq halqiliq mesililerde uyghur qatarliq milletlerge nisbeten qattiq qolluq bilen basturush siyasiti yürgüzüwatidu. Bundaq bolghandin kéyin naraziliqning kélip chiqishi muqerrer. Shunga aptonomiye qanunini emeldin qaldurush emes, belki yerlik milletlerge qarita keng qolluq siyaset yürgüzülüshi kérek idi, emma hazirqi xitay hökümiti tüzülmiside buni emelge ashurush mumkin emes."

Wang lishyüng muxbirning bu weqedin kéyin, xitay hökümitining milletler siyasitide özgirish bolush mumkinchiliki barmu dégen soaligha jawab bérip mundaq dédi: "bu qétimliq 'ürümchi weqesi' qanche téz partlighan bolsa, shunche tézlikte héchqandaq mesile hel qilinmay qoral küchi bilen basturuwétildi. Bu xil basturush mesilini hel qilish emes, belki ziddiyetni téximu chongqurlashturuwetti. Esli xitay hökümiti hazirqi milliy siyasitige tüzitish kirgüzüshi kérek idi, shu chaghdila kelgüside yüz bérish mumkinchiliki bolghan téximu zor milliy toqunushlarning aldini alghili bolatti. Emma hazirqi uyghur we tibet rayonida hökümranliq yürgüzüwatqan xitay hökümiti, bölgünchilikke qarshi turushni özige shoar qilghan ghayet zor shirketke oxshaydu, ular bölgünchilikke qarshi turush dégen niqab astida hoquq, imtiyazgha érishiwatidu, bayliq toplawatidu, shunga ularning bu xil qattiq qolluq bilen basturush siyasitini özgertishi mumkin emes."

Wang lishyüng ependi söhbet axirida, muxbirning kelgüside uyghur élining weziyiti qandaq bolidighanliqi heqqidiki soaligha jawab bérip, bu qétimqi "5 - Iyul ürümchi weqesi" ning uyghur élidiki ziddiyetlerning peqetla kichik bir parchisi ikenlikini, bundin kéyinki milliy toqunushning belkim téximu keskin bolushi mumkinlikini körsetti. U xitay hökümitining kelgüsi ehwali heqqide toxtilip, xitayda siyasiy özgirish yüz bérip qalsa, hergizmu sabiq sowét ittipaqigha oxshash tinch halettiki parchilinish emes, belki sabiq yugoslawiyining parchilinishigha oxshash éghir halettiki qan tökülüsh ehwalining yüz bérishi mumkinlikini, hetta qarshiliq we qan tökülüshning téximu kop, dairisining téximu keng bolidighanliqini, bu éhtimalliqning her waqit mewjut ikenlikini tekitlidi.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/wang-lishiong-yazghuchi-08072009192321.html/story_main?encoding=latin