Muxbirimiz Irade
2009-08-24
Xitayda bir heptilik ziyaritini ayaghlashturghan dunya islam konfransi heyiti ziyaret ayaghlashqanda muxbirlargha bayanat bérip, ürümchide meydangha kelgen weqeni asasliq uyghurlar bilen bashqa étnik guruppilarning arisidiki turmush sewiyisining zor derijide perq qilidighanliqidek amil keltürüp chiqarghan, dédi.
www.oic-oci.org Din élindi.
5 - Iyul ürümchi qanliq weqesidin kéyin islam konfransi teshkilati bash sékritari ekmeleddin ihsanoghli bu ishqa alahide ehmiyet bérip, ürümchi weqesi heqqide tepsiliy melumat élish üchün türkiye enqere uniwérsitétining oqutquchisi doktor erkin emet ependini jiddige teklip qilghan. Sürette, bash sékritar ekmeleddin ihsanoghli ependi.
Islam konfransi teshkilati ezaliridin teshkillengen bu heyet ürümchi weqesidin kéyin islam konfransi teshkilatining bashliqi ekmeleddin éhsanoghlining yolyoruqi bilen weqe üstide tekshürüsh élip bérish shundaqla uyghurlar we xitaydiki bashqa az sanliq musulmanlarning ehwalini közdin kechürüsh üchün béyjing, ürümchi we yinchuen qatarliq sheherlerde ziyarette bolghan idi.
Jihan xewer agéntliqining xewiridin melum bolushiche, heyet bashliqi qasim el masri muxbirlargha qilghan sözide xitaygha élip barghan bu qétimliq ziyaritining asasliq sewebining islam konfransi teshkilatining bashliqi ekmeleddin ihsanoghlining yéqinda xitaygha qilidighan ziyariti aldida teyyarliq xizmetlirini qilish bilen birlikte 5 - Iyul ürümchide meydangha kelgen weqelerdin kéyinki uyghurlar we bashqa az sanliq musulmanlarning ehwalini tekshürüsh ikenlikini éytqan.
Melum bolushiche, heyet ziyaret jeryanida xitay tashqi ishlar ministirliqi sherqiy asiya we shimaliy afriqa étnik we dini munasiwetler komitéti emeldarliri bilen körüshken bolup, uchrishishta ikki terep ürümchi weqesi we uyghurlar shundaqla xitaydiki dini erkinlik mesilisi qatarliq témilarda söhbet élip barghan. Söhbette islam konfransi özlirining uyghur musulmanlirining ehwaligha intayin köngül bölidighanliqini bildürgen, xitay dairilirimu xitayning islam döletliri bilen bolghan munasiwetni tereqqi qildurushni arzu qilidighanliqini otturigha qoyghan. Heyet ürümchige yétip kelgendin kéyin, ürümchidiki hökümet dairiliri bilenmu uchrashqan we shundaqla ürümchi weqesige ait körgezmini ziyaret qilghan. Ular ürümchi ziyaritini ayaghlashturghandin kéyin yene, xitaydiki musulmanlar bir qeder köp olturaqlashqan ningshya xuyzu aptonom rayonining merkizi yinchuennimu ziyaret qilghan.
Qasim el masri muxbirlarning ürümchi weqesi heqqide sorighan soaligha, "biz xitay dairiliri bilen ürümchi weqesi heqqide söhbetleshtuq. Uyghur xelqining ténch yosunda namayish qilishining heqiqiy sewebliri bar. Méning qarishimche, buning asasliq sewebi uyghurlar bilen rayondiki bashqa étnik guruppilarning turmush sewiyiside zor perqning mewjut bolushidur," dep jawab bergen. Qasim el masiri sözini yene mundaq dawam qilghan: "xitay dairiliri bu weqeni 'üch xil küchler' dep atawatqan térrorchi, bölgünchi we radikal dinchi guruppilarning qilghanliqini ilgiri sürüwatidu. Biz bu küchlerning weqede qoli barliqini tamamen inkar qilmaymiz. Emma buni depla weqege seweb bolghan heqiqiy amillarni tamamen yoqqa chiqirishqa bolmaydu. Biz buni xitay dairilirigimu déduq, uyghurlarning mesililirining weqening asasliq sewebi ikenliki bir heqiqet".
Islam konfransi heyiiـti bashliqi qasim el masrining bildürüshiche yene, u ürümchi weqesi heqqide özining hés qilghanlirini yeni uyghurlarning turmush sewiyisining rayondiki bashqa milletlerdin körünerlik halda töwenlikining weqening asasliq sewebi ikenlikini otturigha qoyushi bilen xitay dairilirimu buni qobul qilghan.
El masri bu heqte muxbirlargha: "men intayin xushalliq bilen shuni déyeleymenki, biz bu mesilini otturigha qoyghandin kéyin xitay dairilirimu mushundaq bir mesilining barliqini qobul qildi. Ular buning xitaydiki téz tereqqiyatning menpiy netijiliri ikenlikini, uyghur rayonidila emes, belki xitayning bashqa rayonliridimu turmush sewiye perqining mewjutluqini, xitay hökümitiningmu hazir bu mesilini hel qilishning yollirini izdewatqanliqini dédi," dégen.
Islam konfransi teshkilati bashliqi ekmeleddin ihsanoghlining musulman az sanliq milletler ishliri meslihetchisi bolghan qasim el masiri yene muxbirning xitaydiki dini ishlar mesilisi toghrisida sorighan soaligha jawab bérip: " biz bu mesilini xitay rehberliri bilen ochuq-Ashkare halda sözleshtuq, biz qolimizdiki xitayda diniy bésimning barliqigha dair pakitlarni otturigha qoyduq. Shexsen men özemmu ningshyadiki diniy weziyetning ürümchige qarighanda köp erkinlikini hés qildim" dégen. U yene, xitay dairilirining islam konfransi bilen munasiiwetlirini dawamliq halda tereqqi qildurushni arzu qilidighanliqini ipade qilghanliqini éytqan.
Jihan xewer agéntliqining melum qilishiche, bu heyet béyjingda islam konfransigha eza döletlerning béyjingda turushluq elchilirini chaqirtip yighin achqan we yekshenbe küni axsham saetliride bir heptilik ziyaritini ayaghlashturup xitaydin ayrilghan.
Dunya islam konfransi teshkilati ürümchi weqesi yüz bergendin kéyinmu weqe heqqide intayin ochuq pozitsiye bildürüp weqeni xitayning uyghurlargha qiliwatqan zulumi keltürüp chiqardi, dégen we xitay hökümitige ürümchige bérip tekshürüsh élip bérishni xalaydighanliqini otturigha qoyghan idi. Islam konfransining bu telipi bilen xitay ularni teklip qilghan idi.
Islam konfransining bir heptilik ziyarettin kéyin ürümchi weqesi heqqide qilghan sözliri uyghurlar teripidin qarshi élindi. Chünki xitay téléwiziye qanalliri dawamliq halda "islam konfransi ürümchi weqeside bizni qollidi, bizning alghan tedbirlirimizning heqliq bolghanliqini otturigha qoydi" dégendek teshwiqatlarni qilghan idi. Emma heyet bashliqi qasim el masrining ziyarettin kéyin bergen bu bayanatliri xitay metbuatliri teshwiq qilghanning tamamen eksiche bolup chiqti.
Jihan xewer agintliqining melumatigha qarighanda, mezkur heyet bu ziyaret heqqide resmiy bir doklat teyyarlaydiken.
