'Sherqiy Türkistan Mesilisi Xitay Bilen Munasiwet Ornatqan Döletler Otturisida Muhim Mesilige Aylinidu'
Muxbirimiz Arislan
2009-08-25
Muxbirimiz Arislan
2009-08-25
Yéqinda istanbulda ötküzülgen "ürümchi qirghinchiliqi we sherqiy türkistan mesilisi üchün pikir - Mulahiziler" namliq yighingha qatniship, "sherqiy türkistan we dunya" dégen témida söz qilghan türkiyining sabiq dölet ministiri, proféssor doktor exet endijan uyghurlarning tarixta qurghan döletliri heqqide toxtalghandin kéyin, 1990 - Yildin 2009 - Yilghiche bolghan ariliqta uyghur diyarida yüz bergen weqelerning tedriji halda sherqiy türkistan mesilisining xelqaralashturushta muhim rol oynighanliqini ilgiri sürdi.
Sürette, yéqinda istanbulda ötküzülgen "ürümchi qirghinchiliqi we sherqiy türkistan mesilisi üchün pikir - Mulahiziler" namliq yighinda, "sherqiy türkistan we dunya" dégen témida söz qilghan türkiyining sabiq dölet ministiri, proféssor doktor exet endijan ependi sözde.
RFA Photo / Arslan
Sürette, yéqinda istanbulda ötküzülgen "ürümchi qirghinchiliqi we sherqiy türkistan mesilisi üchün pikir - Mulahiziler" namliq yighinda, "sherqiy türkistan we dunya" dégen témida söz qilghan türkiyining sabiq dölet ministiri, proféssor doktor exet endijan ependi sözde.
Proféssor exet endijan sabiq dölet ishliri ministiri, shundaqla istanbul uniwérsitétining oqutquchisi, u uyghurlarning tarixiy we siyasi weziyitini yaxshi bilidighan shexslerdin biri, u, uyghurlarning yéqinqi zaman siyasi weziyiti heqqide nahayiti muhim pikirlerni bayan qilghan.
Proféssor doktor exet endijan sherqiy türkistan mesilisi, xitay bilen diplomatiye munasiwet ornatqan amérika qatarliq döletlerning otturisida muhim mesilige aylinidighanliqini bildürüp mundaq dédi: xitay chong bir küchke aylinish üchün tirishiwatqan we zamaniwilishishqa qarap ilgirilewatqan bolsimu xitayning iqtisadi we herbiy téxnikisi dunyaning eng chong küchi bolghan amérikini qiyin ehwalda qoyghudek weziyettin uzaq. Shundaqtimu kelgüsi 10 yilda amérikining asiyadiki küchini tengpunglashturalaydighan tek küch xitaydur.
Exet endijan sözide yene xitaygha qarshi amérika bilen hemkarlashqanliq amérikigha xizmet qilghanliq bolmaydighanliqini tekitlep mundaq dédi: "xususiy köz qarishimni sözlisem, amérika qoshma shtatlirining milli menpeeti sherqiy türkistanliqlarning menpeiti bilen oxshash bolsa buningdin néme üchün paydilanmaysiz? buningdin paydilanmasliq nadanliqtur. Bu amérika üchün xizmet qilghanliq bolmaydu, yeni türkiye néme üchün uzun yillardin biri nato (shimaliy atlantik ehdi teshkilati) ning ichide boldi? türkiye rusiyidin qorqup yeni oxshash düshmenge birlikte qarshi turush üchün natogha eza boldi."
U yene mundaq dédi: "sowét ittipaqi amérikigha oxshash döletlerning küchlirining tesiride parchilandi, yultuz pilani, yultuz urushlar pilani dégendek iqtisadi pilan bilen parchilandi. Sowét ittipaqi parchilinip ichide 15 türk jumhuriyetliri musteqilliqqa érishti, buni türk dunyasi emeliyleshtürelmidi, islam dunyasi emeliyleshtürelmidi, emeliyetchan bolushimiz lazim. Héssiyatqa bérilip, biz musulman musulmanlar bizni qollimidi, biz türk türkler bizni qollimidi, nezeriye jehettin bu toghra, emma xelqara tengpungluq sahesidin qaraydighan bolsaq, emeliyette ularning qollishi muhim emma téximu muhimi dunya tengpungluqini tesirge uchritalaydighan küchlerning qollishi intayin muhim."
Exet endijan sözide yene mundaq dédi: "qimmetlik sherqiy türkistanliq qérindashlirim! türkiye, islam dunyasi qolidin kelgenni qiliwatidu, emma eng axirqi weqelerde türkiyining meydanini kördingiz, islam dunyasining xitayni tesirge uchritalighudek pursiti yoq, chünki ottura sherq we ereb döletlirining xitay bilen bolghan iqtisadi munasiwiti xususen énérgiye jehettiki munasiwetler ereb dunyasining herikitini peqet yighinlarda bayanat élan qilishtin bashqa héch ish qilduralmaydu. Buni sözleshni héch xalimaymen emma bu emeliyet. Türkiye bashqa türkler üchün bir panahgah, ana weten, ikkinchi weten. Türkiye jumhuriyiti we osmaniye impiraturliqimu sirttiki türkler qachan qiyin ehwalda qalsa ulargha quchaq achti hemmimiz shuning üchün bu yerde yashawatimiz. Sherqiy türkistan mesilisini hel qilishta üch türlük basquch bar. 1 - Basquch, bu dölette paaliyet qiliwatqan sherqiy türkistan teshkilatlargha, fondlargha yardem qilish, qollap hemkarlishish. 2 - Basquch, u mesilini xelqara sahege élip chiqish, birleshken döletler teshkilati, kechürüm teshkilati qatarliq pütkül teshkilatlargha mesilini bildürüsh we tashqi dunyadiki u mesile üchün paaliyet qiliwatqan jemiyet teshkilatlargha yar - Yölekte bolush. 3 - Basquch bolsa meyli sherqiy türkistanliq bolsun yaki bashqisi bolsun u mesilisini tashqi siyasetning muhim nuqtisi halgha keltürüsh. Xitayning teywenni we sherqiy türkistanni tashqi siyasetning muhim nuqtisi qilghangha oxshash, yeni xitay bashqa döletler bilen bolghan munasiwetliride, birinchi sherti teywenni étirap qilmasliq, sherqiy türkistan paaliyetchilirini qollimasliq, zémin pütünlükini étirap qilish. Xitayning tashqi siyasitining muhim nuqtiliri bu. Bizmu tashqi siyasette biz bilen munasiwet qurushni xalaydighan döletler bilen ikki dölet munasiwetliride, eger munasiwet qurushni xalisang, sherqiy türkistanni étirap qilisen, déyishimiz lazim."
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.
