Newyorktiki Kishilik Hoquq Tetqiqatchisi Xé Chinglyen Uyghur Weziyiti Heqqide Toxtaldi
Muxbirimiz Mihriban
2009-08-04

"5 - Iyul ürümchi weqesi"ning partlash sewebi hem uyghur élining hazirqi weziyiti heqqide, nyuyorktiki xitay kishilik hoquq jemiyitining tetqiqatchisi xé chinglyen xanim ziyaritimizni qobul qilip, öz qarashlirini bayan qilip ötti.


Sürette, 7 - Yul küni ürümchidiki kaltek chomaq kötürgen xitaylardin bir topi, bir yalghuz uyghurni kalteklewatqan körünüshni fransiye agéntliqining muxbirliri widio we süretke tartiwalghan.

Xé chinglyen xanim aldi bilen "ürümchi weqesi"ning partlash sewebi heqqide toxtilip mundaq dédi: "méningche "5 - Iyul weqesi" emeliyette xitay kommunist hakimiyiti bilen uyghur xelqining uzun yillardin buyanqi ziddiyitining ashkara meydangha chiqishi. Buning yiltizi yenila xitay kommunist hakimiyitining az sanliq milletler siyasitidiki tengsizlikidur. Chünki xitay hökümitining az sanliq milletler siyasitide körünüshte étibar bérish asasi orunda turghandek qilsimu, emeliyette uyghur qatarliq milletlerge nisbeten bayliqlirini bulang - Talang qilishi, xitay ölkiliridin köplep xitay köchmenlirini yötkesh arqiliq, yerlik uyghurlarning yashash muhitini tarlashturushi, uyghurlarni öz yurtida ishsizliq, namratliq halitide qoyghanliqi, uyghurlargha nisbeten assimilyatsiye siyasitini qollinip, milliy étiqadini cheklesh, milliy örp - Adet we medeniyitige tajawuz qilish, ana tilgha nisbeten xitaylashturulush siyasiti yürgüzüp, milliy maaripni yoqitiwatqanliqi qatarliqlar yerlik uyghur millitining naraziliqini qozghap kéliwatqan idi. Mana bularning hemmisi yighilip, "5 - Iyul weqesi"ning partlishidiki asasi sewebler bolup qaldi."

Xé chinglyen xanim xitayning 20 yildin buyanqi gherbni échiwétish siyasitining uyghur élidiki emeliyiti heqqide toxtilip mundaq dédi:" xitay bu 20 yildin buyan iqtisadining tereqqiy qilishigha egiship, uyghur élining néfit, tebiiy gaz qatarliq bayliqlirini xitay ölkilirige toshughandin bashqa, uyghur élide ashkara halda milliy kemsitish siyasitini yürgüzdi. Mesilen, uyghur élide qurghan shirketliride xizmetchi qobul qilishta,xitay köchmenlirige étibar bérish siyasitini qollinip, uyghurlargha nisbeten xitay tili bilish shertini qoyup, uyghur aptonom rayonida uyghurlarning öz yurtida kemsitilish halitini shekillendürgenliki, uyghurlarning ishqa orunlishish pursetlirini xitay köchmenlirining igiliwélishi, emma uyghur yash qiz - Oghullirining mejburiy halda xitay ölkilirige erzan emgek küchi qilip yotkilishi, elwette yerlik uyghurlarning naraziliqini qozghidi."

Xé chinglyen xanim uyghur éli weziyitining bu qeder keskinliship kétishide,wang léchüenning mesuliyiti barliqi heqqide toxtilip mundaq dédi :"uyghur élide milliy ziddiyetning bu qeder keskinliship kitishide, elwette xitay hökümiti uyghur élige teyinligen emeldar wang léchüenning bash tartip bolmaydighan mesuliyiti bar. U hoquq tutqan bu 20 yil jeryanida xitay kompartiye hökümitining az sanliq milletlerge qaratqan siyasitini xitay kompartiye hökümitining qararidinmu ashurup ijra qildi. U uyghurlargha qaratqan siyasitide he désila muqimliqni tekitlep, uyghurlargha qattiq qolluq basturush siyasitini yürgüzdi. Bolupmu yéqinqi birnechche yilda u uyghur maaripigha nisbeten xitaylashturush siyasitini qattiq qolluq bilen yürgüzüp, bu rayondiki uyghurlarning naraziliq keypiyatini téximu ulghaytiwetti. Elwette hazir xitay hökümiti öz ichidimu wang léchüenni "5 - Iyul weqesi"de mesuliyiti bar dep qarawatidu, lékin bu uning uyghurlar üstidin yürgüzgen qattiq qol siyasitini tenqidlesh nuqtisidin emes, belki uning 5 - Iyul namayishi küni namayishni del waqtida kontrol qilmay, bu ishning keng kölemlik toqunushqa aylinip kétishide mesuliyiti bar dep qarighanliqidin bolmaqta."

Xé chinglyen xanim xitay hökümitining bu qétim "ürümchi weqesi"de sanliq melumatlarni yoshurghanliqi hem intérnét qamali heqqide toxtilip mundaq dédi :"hazir xitay hökümiti élan qilghan sanliq melumat bilen dunya uyghur qurultiyi we xelqara metbuatlarning sanliq melumati otturisida zor perq bar. Elwette xelqara teshkilatlar xitayning sanliq melumatining rastliqigha guman bilen qaraydu, chünki xitay hökümiti ezeldin bu xil heriketlerde heqiqiy sanni dunyagha élan qilghan emes. Emma xitay hazir intérnétni we téléfon alaqisini qattiq kontrol qilip, uyghur éli bilen sirtning alaqisini pütünley üzüp tashlighanliqi üchün, bu qétimqi weqede ölgüchiler, yarilanghuchilar hem qolgha élinghan kishilerning heqiqiy sanini igilesh tes boluwatidu. Xitay hökümiti intérnét hem téléfongha nisbeten qamalni yene bir mezgil dawamlashturushi mumkin, chünki hazirqi ehwalda xitay hökümiti weziyetni téxi kontrol qilip bolalmidi. Belkim bundin kéyin téléfon we intérnétni échiwetken halettimu, belkim bu nahayiti tar dairide bolushi mumkin,chünki hazirqi mesile peqetla uyghur éliningla weziyiti emes, belki pütün xitay dawalghush halitide turuwatidu. Xitay ölkiliridimu xitay hökümiti bilen xitay xelqi otturisidiki ziddiyet keskinliship ketti,zawut, karxanilar taqilip, ishsizliq nisbiti éship kitiwatidu, bu xil ehwal astida xitay hökümiti bundin kéyinki siyasitide uyghurlar hem tibetlerge nisbeten kontrolluqni téximu kücheytishi mumkin. Eger uyghurlar, tibetler hem xitay ölkiliridiki ishsiz qalghan xitaylar birla waqitta naraziliq heriketliri élip barsa, xitay kompartiyisi weziyetni kontrol qilalmasliqi mumkin, shunga xitay hökümiti bir mezgilgiche qattiq qolluq bilen dölet ichige nisbeten qamal qilish siyasiti yürgüzüshi mumkin."

Xé chinglyen xanim söhbet jeryanida xitay hökümitining 2 - Awghust küni shinxua agéntliqida élan qilghan rabiye xanimning perzentlirining rabiye xanimni eyiblep yazghan xéti heqqide toxtilip ötti: "xitayning rabiye qadir xanimning perzentliri hem tughqanlirigha xet yarghuzup uni gézitte élan qilishi, bu kommunistlarning uzun yillardin buyan qollinip kéliwatqan kona usuli. Ilgiri stalin hökümitimu erkin yawropa radio istansisida ishleydighan xizmetchi xadimlarning wetendiki aile tawabatlirighimu bésim ishlitip, ularni öz tughqanlirini tillashqa mejburlighan idi. Bu qétim xitay hökümiti rabiye qadir xanimghimu mushu usulni qollinip hujum qilmaqta. Rabiye xanimning baliliri hem tughqanliri hazir xitay hökümitining nazariti astida turuwatqanliqini hemme adem bilidu. Bu xetni ular yazdi dégendimu bésim we tehdit astida yézilip, mejburiy qol qoydurghanliqi hemmige ayan. Hazirqi bu xil halet bizge mawzédung dewridiki medeniyet inqilabi mezgilidiki ehwalni esletmekte."

Xé chinglyen xanim sözide, xitay hökümitining hazir yürgüzüwatqan siyasiti heqqide toxtilip, xitay hökümitining xelqara kishilik hoquq qanunlirini bu qeder közge ilmasliqida, amérika qatarliq gherb döletlirining bu qétimliq weqede xitaygha qattiq inkas qayturmighanliqiningmu yene bir seweb bolghanliqini tekitlep ötti: " xitay hökümitining hazir dölet ichige nisbeten qattiq qol siyaset yürgüzüshi, sirtqa nisbeten uchurni qamal qilip kishilik hoquqni depsende qilishida özige nisbeten melum ishenchi bar dep qaraymen. Bolupmu bu qétimliq "ürümchi weqesi"ge nisbeten amérika qatarliq gherb döletlirining nöwettiki,shimaliy koriye yadro qoralliri mesilisi, xelqara térrorluqqa qarshi hemkarliq mesilisi, bolupmu xelqara iqtisadi qiyinchiliqni bir terep qilishni asasiy orungha qoyup, "ürümchi weqesi"ni xitayning ichki ishi dep qarap, bu ishqa nisbeten aktip pozitsiye bildürmesliki, xitay kommunist hökümitide" amérika we yawropa döletliri bizni eyiblimeydu" dégen qarashni shekillendürüp,xitayning xorikini ashuruwetti. Xitay buning bilen toxtap qalmastin yene " dunya uyghur qurultiyi" gha paaliyet muhiti hazirlap bergen döletlerge nisbeten tehdit sélish pozitsiyisini qolliniwatidu."

Xé chinglyen xanim sözining axirida, xelqara kishilik hoquq jemiyetliriningla emes, belki hökümetlerningmu adaletni yaqlishi, xitay hökümitining uyghur qatarliq az sanliq milletlerge hem xitay xelqige qaratqan siyasitidiki démokratiye we kishilik hoquq mesilisidiki türlük cheklimilerge nisbeten tenqidiy pozitsiyide bolushi kéreklikini tekitlidi.

Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitay-demokirat-rabiye-urumqi-08042009200931.html/story_main?encoding=latin