Qurtulush Yoli (Qisqartilmisi)

Uyghur Tékin


Nurghun ziyali insanlar qoldin ketken pursetler üchün ökünüp yashaydiken. Shundaq pursetler yene nisip bolup qalsa, nime qilishimiz kirek? dep oylimaydiken. Weten qayghusidin yürekliri èzilip hesret chèkidiken, bu qayghudin qutulushning yolliri heqqide izlenmeydiken. Millet wujudigha yamrawatqan èghir meniwi bulghunushlar, jismani zeipliklerdin chöchüshüp ah uridiken, uning aldini èlish chariliri üstide pikir yürgüzmeydiken. Xitayning insan qèlipidin chiqqan zulumliridin xalida shikayetler qilishidiken, taqabil turush tedbirlirige gheyret qilmaydiken. Chet èllerdiki uyghurlar arisidimu ot yürek milletchiler, wetenperwer ziyalilar, kamil musulmanlar köp bolsimu, weten teqdirige wujudi bilen köngül bergen, uning istiqlali üchün nime qilish kirekliki heqqide bash qaturidighanlar köp emesken. eqilge uyghun bir küresh stratègiyisi tüzüp chiqip, heriketlirimizge qiblename qilish, millet rohiyitidiki tewrinishni yoqutush, shutapta köngül böliwatqan soallargha jawap bèrish, eslide biz qilidighan, bizning qolimizdin kèlidighan, imkanlirimiz yar bèridighan ish emes. Bu wezipe yoruq alemdin ayrilghan, jahandiki eng rezil bir turmining tar qepizide olturghan siz – bizlerge oxshash pütkül sharaitliri cheklime ichidiki bicharilerning zimmisige chüshüp qalghan bolsa, halimizgha heqiqeten way! tünglükke qarap olturup yürgüzgen pikirlirimiz qanchilik qimmetke yarar? Emma burchimizni ada qilish yolida ejir qilish mejburiyitimiz bar.

__ wetinimiz zadi azat bolamdu – yoq? azat bolidu diyilse, özimizning küchi bilen bolamdu, chet`elning yardimi bilenmu? öz küchimizge tayinip diyilse, bu qeder zeip, bulghanghan bir milletni qutuldurushning yoli qaysi? chet`elning yardimi bilen diyilse, kim, qachan, nime üchün yardem qilidu?, Ghelibilik küreshning yoli qaysi? axirida, mèning choqum bir ish qilish niyitim bar. Nime qilishim kirek? Mana bu soallarning jawaplirini tapmay turup, hich bolmisa aldi bilen qebimizde özimiz qanaet hasil qilmay, ishench turghuzmay turup azatliq yoligha qedem basalmaymiz. Bu soallar heqqide ortaq pikir yürgüzüp baqayli.

__ Birinchi soalning jawabi mundaq bolushi mümkin:
birinjisi, wetinimiz choqum azat bolidu. Biz xitay bilen bir ailide yashashni xalimaymiz, xitay bizge nispeten yirginishlik bir millet, qelbimizdiki nepretni yuyiwètishke qadir bolmighan bir millet. Bizning xitayda tarixiy öchimiz, Rèalni adawitimiz bar. Menggü xitayning bir qismi bolup yashashni xalimaymiz. Millitimiz tarixtin buyan azat yashap kelgen, Nechche ming yilliq shanliq dölet tarixigha ige bir millet.18 – esirning axirliridin bashlap Rus impiriyalizimining yardimi bilen manju-xitay impiriyalizimining tajawuzigha uchrap igilik hoquqidin ayrilghan, ikkinchi dunya urushi xatimiside yene yalta shertnamisining adaletsizliki bilen Mustemlike rijimlirigha mehkum qilinghan bolsimu, bu jumhuriyetni eslige keltürüsh küreshliri izchil dawam qildi. Bu milletning Azatliq idiyisidin, azatliq küreshliridin waz kechken, küresh iqtidaridin tamamen ayrilghan zamani bolmidi. Bolghinida, millet süpitidiki mewjudliqini burunla yoqatqan bolatti. Uzun eserlik seltenetlik medeniyet we dewlet tarixidin misal èlish shert emes. 19 – esirdiki qeshqeriye dewliti bir pakit. Tèxi kommunist xitay kirishtin ilgirila 1944 _ yili axirqi jumhuriyitini qurush meqsidige yiteligen. Azatliq milletning omumi arzuyi. Musteqilliqni ret qilip, xitay mustemlikisini ètirap qilish xahishi milletning meniwi dunyasida mewjud emes.

Qisqighina ikki esir ichidiki talaylighan qanliq küreshler tarixidin sawadi bar insanlar, bu milletni hergizmu yoqilidu, diyelmeydu. Bu dunya bügüngiche heqlirimizni tonup, Uyghurlar yashishi kèrek, dimigendek, xitayning heqlirini üstün bilip, uyghurlar yoqulishi kirek, dep maqmidi we diyelmeydu. Hèlighiche azat bolmighan bolsaq, bu peqet küch jehettiki perqning mehsuli.

Bügünki qederki dunya tarixi __ mustemlike tarixidin ibaret. Mustemlike hayat yalghuz uyghurningla bèshigha kelgen aqiwiti yoq özgiche sirliq hadise emes. Uning yèshimi ayan. Orta asiya jumhuriyetlirining höriyiti, sherqiy yawrupadiki qizil rijimning zawali tèxi yillar ilgiriki heqiqet. Insani tebiiti we medeniyet nisiwisi jehette xitay milliti ingiliz, fransoz we ruslargha oxshimisimu, bu alahidilik xitay impiriyisining menggülük mewjudliqining kapaliti bolalmaydu. Bu tèma heqqide oqighan ademlerge, milliy kimlikini unutmighan ademlarge tarix we pakit sözlesh hajetsiz.

Ikkinchisi, azat bolmaydu. Chünki düshmen küchlük. Düshminimizning az kem 200 yilliq mustemlike tejribisi bar. 1milyard 300 milyonluq nopusi bar. Qudretlik armiyisi, sanaet asasi, tèxnika quwwiti, diplomatiye ghelibisi bar. Bular uyghurda yoq. San we süpet perqi ghayet zor. Imkanlar perqi sèlishturghusiz derijide. Bundaq hem zor hem qudretlik bir döletning zimingha, bayliqqa bolghan èhtiyajini küch jehette uning bilen barawer derijidiki döletla chekliyeleydu. Uyghurdek mezlum bir millet esla tosiyalmaydu.

**************************


1_ azatliqning shertliri.
2 _ azatliqning pursetliri.
3_ azatliqning yolliri.

Bundaq ayrishning muwapiq bolidighan – bolmaydighanliqini bilmeymen. Emma pikirlirimni mushu nuqtilar boyiche izahlash manga qolay tuyulidu hem yuqarqi jawaplarning yüzeki terepliri toluqlinidu. Aldi bilen birinchi nuqta heqqide izdinip baqayli.

__ 1. azatliqning shertliri: men buyerde yalghuz xelq`ara ölchemde belgilengen shertlernila közde tutmudum. Xata anglimighan bolsam, bir milletning musteqil yashash arzuyini qobul körüsh üchün belgilengen aldinqi shertler, xelq`ara ölchemde: birinchisi, millet perqi. Ikkinchisi, zimin perqi. Üchünchisi, til we en _ ene perqi iken. Bu heqte bügüngiche pakitliq bir matèriyalgha èriship baqmidim. Eger, asasi ölchem mushu bolsa, bu ölchem bizge addiliq qilidu. Yeni biz musteqilliq shertliridin tebii halda halqip ketken bolimiz. Emma mushu shertler asasidila bir milletning musteqilliq arzuyigha hörmet qilidighan dunya adaliti mewjud bolghan emes.

Azatliqning bizde hazir bolghan shertliri munular:

1)Til perqi, 2) Din perq, 3) Millet perqi, 4) Erqiy periq, 5) Zimin ayrimisi, 6) örpi _ adet perqi, 7) tarix perqidin ibaret. Bu tizimlikni tèximu uzartish mümkin, elwette. Biz aldi bilen til perqi heqqide qisqiche toxtulup öteyli :

1)Til perqi:

Til __ milliy mewjudluqning kapaliti. Xitay – uyghur arisidiki til perqi tamamen röshen. Xitay bilen uyghurni ikki qutupqa ayrip turghan tunji ashkare amilmu tildin ibaret. xitay hökümiti özining assimilatsiye siyasitide birinji bolup yoqitish nishanigha alghan gewdilik perq __ til perqidin ibaret. Milletni millet süpitide namayen qilidighan bu muhim asastin ayrilmighan millet eslidin ayrilghan hèsaplanmaydu. manjularning ghayip bolishi, tungganlarning ayrim bir milletlik salahiyitini gewdilendürelmey, dunya teripidin “musulman xitay” dep atilishi til perqige sahip bolalmighanliqining netijisi. Yoqulush girdawigha yüz tutqan herqandaq bir millet aldi bilen tilini yoqatqan millettur.

Dunyada oxshash bolmighan 6700 xil til we shiwe bar. Shiwe perqining assimilatsiyige taqabil turush küchi zor emes. Emma til perqi ayrimbir küch. Rus kommunizim rijimining ottura asiya türkiy milletliri üstidin qolgha keltürgen büyük ghelibilirining biri, rus tili assimilatsiyisining ünüm qazanghanliqi idi. Bügünge qeder rus tilini ana tilliridin rawan sözleydighan türkiy milletler mubada yene yèrim esirlik mustemlikige mehkum bolghinida, rus milliy assimilatsiyining deslepki shertlirige teslim bolghan bolar idi. Rus impiriyalizimining halakiti ularni bu pajiedin xalas qildi. Xitay impiriyalizimi künimizde bu qedemni tolimu dadil we tiz basmaqta. Dölet apparatidin tartip bashlanghuch maarip sahesigiche xitay dölet tilini omumlashturush arqiliq, sabiq sowitler ittipaqi qolgha keltürelmigen ghelibige bel baghlimaqta. Emma til perqidiki asman – zimin özgichilik, diniy we milliy eqidisidiki mustehkemlikler tüpeyli ana tilini hayati kebi eziz körüp yashap kelgen uyghurlar üstidin yürgüzülgen bu zulumlar, xitaygha hazirghiche ijabi bir miwe nisip etmigen idi. Nöwettiki urunushliridinmu yèqin kelgüside netije hasil qilish èhtimali chong emes. Omumi uyghur nopusining bir pirsentigimu yetmeydighan xichirlarning ana tilidin ayrilghinini, hergizmu uyghur tilining assimilatsiye gèrdawigha yüzlengenliki derijisige apirip tehlil qilalmaymiz. Xitay tili bilen maarip terbiyisi körgen bu az bir qisim uyghurlarnimu öz ana tilini tamamen unutqan yaki milliy hèssiyat jahette xitay pisxikisigha pütünley özliship ketken qatargha chiqiriwitelmeymiz. Buningdin, xitayning 200 yilliq assimilatsiye siyasitining meghlup bolghanliqini körüwèlish mümkin.

Terbiye körmigen, öz tarixidin eng eqelli uchurlargha ige bolmighan insanlardin emes, özini uyghur ziyalisi sanap yashawatqan bezi eqlikötü ademlerdin “uyghurlar yene 50 yilda assimilatsiye bolup tügeydu” digen geplerni anglighan chèghimda, eqlimge haman yiraq ötmüsh kèletti. “nimige asasen shundaq deysen” digen soalimgha xitayning nopusi, küchini misal qilghandin bashqa delil keltürelmiginide, shundaq deytim we digüm kiletti:


“ uyghur milliti honlar, türkler bilen birge yashighan shunche uzun zamanlarda, undinmu ilgiri ariyanlar, saklar, soghdilar, toxrilar qatarliq insan topliri bilen birge yashighan shunche uzun zamanlarda, orqun uyghur dewliti, quju uyghur idiqut dewlitini, kengsu uyghur dewlitini qurup seltenet sürgen ming yillar mabeynide, qaraxanilar dewliti, seidiye sultanliqi qatarliq nurghun uyghur dewletlirini royapqa chiqirip dewir sürgen yèqinqi esirlerde bu milletning talay qètim yèziqliri özgergen, hakimiyetliri almashqan, dinliri yèngilanghan bolsimu, tili yoqalmighan idi. Dunya bilidighan ariyanlar, saklar, soghdilar, toxrilar kebi qedimiy medeniyetlik milletlerning bir qismini, qarluqlar, yabghular kebi toqquz oghuz, on uyghur qebililirini, jahanning ghol bir bölikini qanche esir idarisige alghan mongghullarning bir türkimini qoynigha èlip, xèmirdek yughurup, toluq assimilatsiye qilip yoqatqan uyghurlar, bir zaman erep, paris tillirining ziyaritige uchrap, bèsim bilen emes, ixtiyarliqi, hewisi bilen öz tilini xeli èghir derijide ebjeshleshtürgen bolsimu, yoqutup qoymighan.

Bügün ana tili hèsaplanghan uyghur tilining yèrimi digüdek erep, paris tilini teshkil qilsimu, bu til baghridin orun alghan xitay tili pirsentke toshmaydu. Bexitke yarisha, biz ya erep, yaki paris bolup yoqulup ketmiduq. Bu milletler bilen arimizda yoqitish – yoqulush munasiwèti mewjud emes. Yene Kélip, biz özleshtürgen erep, paris tilliri bilen xitay tilining ortaqliqi yoq. Bizning tilimiz altay tilliri sistèmisining türkiy tilliri türkümige tewe. Xitay tili bolsa tibet – manju tilliri ailisige tewe. Bu nuqtinimu perqlendürelmigen yaki bu perqni neziridin yiraq tutqan weyaki bu perqning yoqulishigha yenggil höküm bèrgen uyghurni uyghur qatarida sanap baqmidim. Shundaq turuqluq ughurluq dewasida bolghanlargha, uning ehlidin az – tola ders anglashqa köngül bèrishini tewsiye qildim. Sanliq sitatiskilar, tarixi asaslar boyiche qayil qilish wezipisining höddisidin shular chiqidu. Men ajiz kèlimen. Chünki tarixchi yaki tilshunas emesmen. Wetinimizning jenubi rayunliridiki uyghur ahaliliri arisida xitay bili bilen hayatida alaqe qilip baqmighanlarning nopusi 99% tin ashidu, dise belkim dunya ishenmes. Bu bir rèalliq. Bu yalghuz xitayning nadanlashturush, maaripsizlashturush siyasitiningla mehsuli emes, belki düshmen tilige bolghan nepretning ashkare ipadisi. Uyghurlar hazirmu xitay tilidin xitaydin yirgengendekla yirginidu. Köp til bilishning, öz düshminining tilini bilishning ewzellikini inkar qilmighan asasta !

künimizde, xitaylar uyghurlarning bu xil omumi milli xahishni özgertish, assimilatsiyining deslepki asasigha hul sèlish üchün, xitay tili bilgen, xitay mektepliride oqughanlarni etiwalap ishlitish taktikisini qollanmaqta. Janbaqar, emelxumar uyghurlar perzentlining « istiqbali » üchün xitay mekteplirige hewes qilmaqta. Bu hewesning arqida öz millitining yoqulishini rawa körüsh idiyisi mewjud blomisimu, sel qarash biperwaliqi mewjud. Bu biperwaliqning xitayning assimilatsiye siyasitige maslashqanliq bolidighanliqini oylap körüshliri kirek. Bu oygha ètibarini bermigen uyghurni ziyali, alim bolghan derijidimu lenetke mehkum qilimiz.

2)Din perqi:

bügünki uyghurlarni yüz prosentlik musulman millet hèsaplashqa bolidu. Uyghurlar ichide buddistlar yoq. Dinsizlar bilen yat dindikiler sanaqqa toshmaydu. Ularning mewjudluq shekli, tesirimu közge chèliqmaydu. xitaylar bolsa az sanda buddist, köp sanda dinsiz millet. Dinliq millet bilen dinsiz milletning Allahning neziridimu, insaniyetning köz ongidimu perqi bar.

Ejdatlirimizning ming yillar ilgiriki zamanlarda köp xil dingha itiqat qilghanliqi heqqide yiterlik melumatlar bar. Uyghurlar 10 – esirdin kèyin islamni qobul qilip, xitay milliti bilen bolghan eng axirqi bir ortaqliq __ diniy ortaqliqtinmu xalas bolghan.


Bezi ziyalilarning “uyghurlar islamni qobul qilghandin kèyin, tereqqiyat we medeniyet jehettin tarixta misli körülmigen derijide chèkinish dewrige qedem qoydi” digen qarashlirini, ejdatlirimizning buddizimgha itiqat qilghan we uningdin ilgiriki köp dinliq zamanlarda qolgha keltürgen alemshumul muweppiqiyetlirini körgen insan asan ret qilmaydu. Emma, “uyghurlarning bügünkidek bexitsizlikke chüshüp qèlishigha islam dini sewepchi bolghan” digen qarashlarni qobul qilghili bolmaydu. Bu qarashni aldi bilen Janabi Heq qobul qilmaydu. Islamni heqiqi menisi bilen chüshengen musulman esla qobul qilmaydu. Islam dinining hich bir ehkamlirida mustemlikini qobul qilish, xarliqni qobul qilish, nadanliqni qobul qilish, namratliqni qobul qilish heqqidiki chüshenchilerge orun yoq. Eksinche, Azatliqni, tereqqiyatni, dèmokratiyini, insaniy qedir – qimmetni, her ikki dunyaliq hayatni söyüsh we uning üchün bedel tölesh heqqidiki chaqiriqlar bar. Islam dinigha qara chaplawatqan ademlerning hich birsi, dinning qaysi bir mezmuning bu bexitsizliklerge sewepchi bolup qalghanliqi heqqide bügüngiche pakit körsütüp bireligini yoq. Ular tilgha alghan sopizim we xurapatliqlarning ziyanlirigha islam dini hami bolghan emes. Mezhep küreshliri, xurapi èqimlar ziddiyiti yalghuz islam dinidila mewjut emes. Meyli yiraq ötmüshte yaki zamanimizda bolsun, hich bir din bu xil selbi netijilerning azarliridin xali bolghan emes. Xiristiyan dinimu shuning ichide.

Xuddi xiristiyan dunyasining bügünkidek ronaq tapqan zamani bolghinidek, islam dunyasiningmu güllengen zamani bolghan. Dinning bir dewlet we bir millet teqdiride oynaydighan rolini hichkim inkar qilmaydu. Bu rolning selbi yaki ijabi ünüm körsitishi shu millet we dewletning ichki amiligha baghliq. Mèning ichki amil dep közde tutqunum, milletning meniwi jehettin yüksilishi yaki chirikliship yimirilishige, dewletning munqeriz bolush yaki güllinishige qaritilghan. Biz musulmanlar dinni toghra din we xata din dep ayrishta tenteklik qilmaymiz. Biz heq taala yaratqan pütün dinlargha, u dinlarning janabi heq teripidin chüshürülgen kitaplirigha, tallighan peyghemberlirige iman keltürimiz. Emma burmilanghan qismigha itaet qilmaymiz.

Allahi taala islam dinini bizning dinimiz qilip tallighan we uning nurini qelbimizge sepken kündin bashlap, biz hidayet tapqan milletmiz. Din niqawida dewlitimizni ghulatqan aq taghliq bilen qara taghliq majralirini, künümizde yene din niqawi bilen höküm süriwatqan xurapiliqlarni islam dep chüshengen we bu chüshenchisi bilen kapir bolghan, dindin waz kechkenlerni ilgharlar, toghra yoldikiler qatarida sanashqa asasimiz yoq, Ular milliyetchi bolghan teqdirdimu. Hörmetlik Èliyop ependi dinsiz idi. Emma wetinini, millitini herqandaq ademdin ziyade söyetti. Ömrining yèrimidin artuqini istiqlal küreshlirige serip etti. Uzun yil turmida yatti. Lèkin dinning uyghurning mewjudluqi üchün qoshqan töhpisini axirqi hisapta ètirap qilip ölüp ketti. Uningdek köpni bilidighan dinsiz ziyalidin uyghurlar ichide yene birsi yoq. 50 yilliq qizil xitay rijimining islam dinigha qilghan haqariti we ziyankeshlikini sanap tügetkili bolmaydu. “dinini yoqatsaqla, bu milletni yoqitish meqsidige yiteleymiz” dep qarighan idi. Meschitlerni choshqa qotuni qilghan, din ölimalirini choshqa baqquzghan, namazni chekligen we diniy telim – terbiyini boghqan, diniy zatlarni qamighan, öltürgen idi. Meqsidige yitelmidi. Hèlimu oxshash zulum dawam ètiwatidu. Emma din yoqalmidi we yoqalmaydu. Uyghur musulmanlirining dini ètiqadi uyghur millitining millet süpitidiki bügünini kapaletke ige qilghan eng büyük hami boldi. Üzlüksiz qarshiliq heriketlirige destek boldi. Diniy ehkamlargha biperwa halda èghir gunahi _ kebirler bilen yashawatqan millitimizning illetlirini mustemlike halimizda tüzeshke asasen qurbimiz yetmeydu. Bu illetler xitay zulmining mehsuli. Bu zulum axirlashmisa, milletni paklashtin èghiz achalmaymiz. Dindin ayrilipmu meqsedke hergiz yitelmeymiz.

3) Milli perq:

Millet dégenlik; addi qilip èyitqanda, itnik menbesi, tili, medeniyiti, örpi – aditi qatarliqlar birlikke kelgen insan topidin ibaret. Itnik menbesi oxshash bolsimu, bashqa alahidilikliri perqliq bolghan insanlar topini bir millet dep qarighili bolmaydu. Qèrindash millet dep atash mümkin. Qazaq, Qirghiz milletliri itnik birlikke ige bolsimu, til teweliki, örpi _ aditi, medeniyiti nuqtisidin uyghurlargha oxshimaydu. Ular biz bilen bir millet emes, qèrindash millet hèsaplinidu. Tili altay tilliri sistèmisining türkiy tillar türkümi oghuz – qipchaq goruppisigha kiridu. Türiklermu shundaq. Ular uyghur bolmighinidek, uyghurlarmu türk emes. Xeliq`araliq milliy ayrimilar boyiche bu qèrindash milletler “türkiy milletler” dep atilidu. Türk milliti bilen türkiy millet uqumini ayrimay qollinidighan hadisilerni türkiyide kördüm. Bügün merkizi asiya qit`eside türk milliti mewjud emes. Türkiy milletler mewjud. Türkmenler, uyghurlar digendek.

Türklerning eng axirqi bir böliki 9 – esirde anatoliye ziminlirigha köchüp ketken. Türkiy milletlerning eng sherqtiki bir bölüki peqetla uyghurdin ibaret. Uyghur teqdirige köngül bölgende, yèngi uyghur dewliti üstide bash qaturghanda, dewlet nami heqqide qarar alghanda, herqandaq uyghur aldi bilen özining milliy kimlikini Esige èlishi kèrek. Özbikler bizge oxshash bir til goruppisigha, yeni uyghur – qarluq tilliri goruppisigha tewe bolsimu we en – ene, medeniyet jehette zor ortaqliqqa ige bolsimu, ularni bügünki künde uyghur atiyalmaymiz. Uyghurdin törelgen qazaq we özbikler allaqachan millet süpitide tonulup boldi. Öz kölimimizni körsitish üchün, ularni uyghurlarning birqismi, dep qaraydighanlarning hèlimu mewjudliqini körgünüm üchün bu geplerni eskertiwatimen. Bundaq pikirlerning emdi hich ètibari bolmaydu.

Uyghurlar __ terkiwi ajayip murekkep bir millet. Uyghurlar öz Tarixida hazir mewjud bolghan türkiy milletlerning hemmisining bir bölikini özige singdürüp tügetkendin bashqa, yiraq ötmüshte yene ariyanlarning, saklarning, honlarning, soghdilarning, toxarlarning ghol bir bölikinimu èritip tügetken idi. 16 – esirge kelgende, mongghul impiriyisining asiyadiki hökümrani bolghan chaghatay monghullirinimu qumgha su singgendek singdürüp èlip, mongghuloid insan türkümlirige tewe bolghan bu milletni tamamen uyghurlashturup tügetti. Bügünki uyghurlarning chiray turqidiki ajayip zor perqler, ene shu ayrim qanlarning irsiyitimizge körsitiwatqan tesirining alametliridin ibaret bolsa kèrek. Emma hichqandaq bir tarixi menbede, uyghurlarning yiraq sherq sèrq tenlikliri bilen changlashqanliqi heqqide melumat yoq.

Turghun almasning xitay tarix menbelirini asas qilip èlip barghan tetqiqatigha we haji yaqut anatning tetqiqatigha binaen, ejdatlirimizning qudret – quwwetliridin qorqup, xitay padishahliri sowgha qilghan xan jemet qizlirini uyghur padishahliri emrige alghan hadisiler ayrim zamanlarda bolup ötken bolsimu, xitaylar bilen chongraq kölemdiki qan qoshulush weqeliri sadir bolmighan. Yeni uyghurlarning qèni xitaylarning paskina qèni bilen bulghanmighan. Peqet 840 – yili chilenshende qurulghan genju uyghur xanliqi xitaylarning uzun esirlik tajawuzchiliq we qirghinchiliqliri aqiwitide munqeriz bolghandin kèyin, bu xanliqning yitekchi qebililiridin bolghan uyghur ittipaqi terkiwidiki yaghliqar qebililirining köp qismi gheriptiki uyghur qarluq goruppiliri terepke köchüp ketken bolsimu, az sandiki bir qisim uyghurlar xitaylar terepke ötüp ketken. Ular kèyin bashqa topluqlarni özige singdürüp, sèrq uyghur millitini teshkil qilghan. 12 esirlik mustemlikidin kèyinmu öz kimlikini unutmighan bu uyghurlar, bügünki künde “sèrq uyghur” namida Gensuda mewjud bolup turiwatidu. Uyghurluq dewasi qiliwatidu.

Uyghurlar bezi tarixchilar èyitqandek, noqul honlarning yaki türklerning yaki saklarning yaki ariyanlarning weyaki soghdilarning ewladi emes. Belki eshu tilgha èlinghan we èlinmighan nurghun topluqlarning uyushishidin shekillengen “uyghur” digen milletning ewladi. Uyghurning millet bolup shekillengen künliri hergizmu miladidin ilgiriki 119 – yili tunji qètimliq xitay tajawuzida meghlup bolghan quju xanliqidin, kroren xanliqidin yaki 663 – yili qurulghan orqun uyghur xanliqidin weyaki 8 – 9 – esirning aldi keyniliride shimali mongghuliye yaylaqliri, kengsu wadisi, idiqut oymanliqi, harezim wadisi, balqash köli, seddichin etrapi yaki asiyaning kindikide dölet qurghan chaghliridin bashlanmaydu.

Uyghurlar miladidin ilgiriki nechche ming yillar mabeynide, men tilgha alghan eshu qedimiy milletler bilen barawer yashighan. Tarixi menbelerde, Bezide hunlar, bezide soghdilar, bezide toxarlar, bezide turanlar, bezide saklar, bezide qangqillar, bezide türkler, yene bezide oghuzlar digendek her xil namlarda atalghan. Yazma höjjetlerde “Uyghur” dep hatirlenmigenliki üchünla, dölet qurghan mezgillirini uyghurning peyda bolghan mezgilliri dep qarash eqilge uyghun bolmaydu. Bezi chet`el arxiologlirining uyghurlarning tarixini 50 ming yilning aldigha sürüp tetqiq qiliwatqanliqini oylushup qoyush kèrek. Muhemmed èmin hezritimning “sherqiy türkistan tarixi” namliq esiride uyghurlarning miladidin 2850 yil ilgiri, yeni hazirqi waqittin besh ming yil ilgiri “uyghurlar” digen nam bilen meydangha chiqqanliqi qeyit qilinghan we undinmu nechche ming yillar ilgirila “on uyghur”, “toqquz uyghur” namida birlikke kelgen büyük dewletlerni wujudqa chiqarghanliqi heqqidiki riwayetlerni eskertken. Shimaliy mongghuliye yaylaqliridin ulugh okyanghiche, tengritaghlirining jenup - shimalidin seddichinning ichi we sirtlighiche bolghan bipayan ziminlarda xas uyghur dewletlirini qurghanliqi heqqidiki delillerni arxologiyilik qèzilmilar shübhisiz ispatlimaqta. Bügünki rosiye, engiliye, germaniye, yapuniye, shiwètsiye muziylirida saqliniwatqan uyghurlargha ait asare – etiqiler we qedimqi uyghur dewletliridin qalghan tarixi izlar heqqide tetqiq qilghan alimlar, uyghurlarning medeniyet tarixini az digende11ming yilning aldigha sürüsh heqqide birdek pikirge kelmekte. Bu musape dunyadiki eng qedemiy medeniyetlik millet sanalghan gèriklerning 8 ming yilliq medeniyet tarixidinmu uzun.

Elwette, uyghur tarixini süy`istimal qilip, özlirini besh ming yilliq tarixqa ige saniwalghan xitay tarixidin bir hesse uzun. Tarix bilgen bügünki türklermu uyghurlarni özlirining ejdadi sanap pexirlinidu. Türk nami bilen dunyagha kelgen tunji türk dewliti bolsa miladining 552 – yili altay taghliri baghridiki ötükenni paytexit qilip qurulghan “köktürk xanliqi” din ibaret. Bu tarix uyghurlarning uyghur namida dewlet qurghan tarixidin nechche ming yil kèyin turidu. Uning üstige bu türk dewliti noqul “türk” digen bir millet teripidin yaki bügünki türklerning xas ejdadi teripidin qurulghan sap türk dewliti emes, belki herxil namlarda atilip kelgen uyghur bashliq milletlerning __ uyghur qebilisidin biri bolghan erginequn qebilisi yitekchilikide qurulghan dewlitidin ibaret. Shundin kèyinki xitay, erep, pars we rim tarixlirida bügünki rosiye, iran, hindistanning ghol bir bölükide, bügünki awghanistan, qazaqistan, özbikistan, qirghizistan, tajikistan, türkministan, mongghuliye, xitayning hazirqi sherqiy shimaldiki ölkiliri, seddichinning ichi – tishi, tibet, nipal qatarliq keng bir dunyada yashighan uyghur bashliq xelqlerning nami “türkler” dep atilishqa bashlighan. Uyghurlar heqqidiki bu tarixlarning nurghun yazma höjjetlerde eskertilgenlikini tarixchilar tekrarlawatidu. Epsuski, bu tarix sistèmiliq bir shekilde retlep chiqilghini yoq. Meyli hezritimning “sherqiy türkistan tarixi” bolsun, yaki turghun almasning “uyghurlar” tarixi bolsun yaki chet`el tarixchilirining uyghurlar heqqidiki mol tetqiqat eserliri bolsun, tariximizni mukemmel yorutup bireligini yoq.

Uyghur __ xitayning tarixi düshmini. Xitay hem uyghurning tarixi düshmini. Dunyadiki soghuq munasiwetler urushidin kèyin, nurghun düshmen döletler, milletler körünüshte bolsimu dostqa aylandi. Emma uyghur bilen xitay herqanche ilmilishipmu, medinilishipmu dost bolalmaydu. xitay bilen uyghurning adawiti tügimeydu we tügimigen. Mert millet bilen namert millet hichqachan dostluq ornitalmaydu. Böre qoy bilen bir dastixandin tamaq yèyishke könüshi mümkin, emma choshqigha könmeydu. Xitayning yene nurghun düshmenliri bar. Emma uyghurning xitaydin bashqa düshmini yoq. Xitay eng güllengen tang sulalisi dewridimu uyghurlargha baj tölep, qiz sowgha qilip yashighan. Uyghurlar meghlup bolghan chaghliridimu bundaq shermendichilikke bash urup baqmidi.

Dunyada uyghur atliq milletke hewes qilidighan yatlarning barliqini anglap heyran bolmudum. Uyghurlarning tarixini bilgenlikidin, dep oyludum. uyghur atliq millettin nomus qilidighan uyghurlarnning barliqini anglapmu hem heyran bolmudum. Öz tarixini bilmigenliki üchün, dep oyludum. Tarixining qanchilik murekkep bolishi, illetlirining ne qeder köp bolishidin qet`I nezer, bu dunyada, öz tarixi wetinining ghol bir bölükide uyghur digen millet hèlimu hayat. Tilini, dinini, örpi – aditini saqlap mewjud bolup turiwatidu. Yatlarning hewisi qutquzalmighinidek, özlerning nomusimu bu milletni yoqitiwitelmeydu. Bu milletning tomurida nimining örkesh yasap èqiwatqanliqini xex qandaq bilsun?
Bügünki uyghur eng az bolghanda 25 milyonluq nopusqa ige bolghan, milletlik salahiyitini ten we rohiyitide toluq takamullashturup, xitaygha tüptin oxshimaydighan ayrim bir insan türkümini hasil qilish meqsidige allaqachan toluq yètip bolghan millettur. Uyghurlarning qaraxanilar dewridin nechche on esir burunla uyghurluq salahiyitining tügellinip bolghanliqini dunya bilidu. Uyghur millitining pexirlinishke erziydighan nurghun alahidiliki bolghinigha oxshash, uzun yilliq mustemlike hayatning tesiride shekillendürgen illetlirimu bar. Düshmini xitayning meqsedlik rewishte yuqturghan kisellikliri bar. Emma saqaymaydighan kisel yoq. Yene kilip, uyghur __ kiselge qarshi iqtidari yuqiri bir millet. Azatliq uyghurning herqandaq kèsilini saqaytishqa qadir eng ünümlik dora. Buninggha mutleq ishinish kirek.


Dèmek, til milletning mewjud bolup turushining muhim bir asasi. Din uning tüwriki. Uyghur millitining xitay bilen bolghan bu tüpki ikki perqini yuqirida qisqiche izahlap öttüq. Millitimiz derweqe qalaq. Emma dunyada bizdin öte qalaq milletler yoq emes. Xitaygha, jenubi asiyadiki bezi milletlerge sèlishturghanda biz uyghur yenila xèli medeniyetlik sanilimiz. Afriqidiki nurghun milletlerdin hèlimu üstün turimiz. Esli tebiitimizdiki üstünlük amilliridin tel – töküs ayrilip qalghinimiz yoq.

Özini chüshinishning deslepki yoli; kemchilikinimu, artuqchiliqinimu ètirap qilish bolishi kirek. He, disila öz millitini kemsitidighan, öz millitidin uyilidighan, öz millitining yaman teripinila köridighan ademlerni saghlam pikirlik ademler digili bolmaydu. Uyghurning haraqkeshlikidin seskinishtin ilgiri, uyghurdin better haraqkesh ruslarni köz aldigha keltürishi kirek. Uyghurning ittipaqsizliqidin bizar bolushtin ilgiri, uyghurdin öte ittipaqsiz ereplerni nezirige èlishi kirek. Uyghurning shexsiyetchilikidin yirginishtin ilgiri, uyghurdin ming baraber shexsiyetchi xitayni untup qalmasliqi kirek. Tamamen illetsiz millet mewjud emes. Uyghurning wujudidiki illetlerni dunyadiki eng medeni milletler ichidinmu tapqili bolidu. Uyghurlar herqanche bolsa, türklerchilik yalghanchi emes. Uyghurlar herqanchi bolsa, xitaylarchilik nomussiz emes. Uyghurlar herqanchi bolsa, yehudilarchilik achköz emes. Uyghur herqanchi bolsa Germanlarchilik rehimsiz emes. Uyghurlar herqanchi bolsa özbiklerchilik aldamchi emes. Uyghurlar özidiki bu illetlerni xitaygha taqabil turush üchün qollansa, u beki illet emes, artuqchiliq hèsaplinidu.

Öz milliti heqqide pikir qilish salahiyitini özide hazirlashtin ilgiri choqum öz milltini chüshinishi kirek. 200 yilliq mustemlike asaritini bèshidin köchürüpmu yene eslini saqlap qalalighan millet __ yoqilidighan milletler qatarigha kirmeydu.

4) Èrqiy perq:

Érqiy perq heqqide herxil geplerni anglidim. Elwette, herqandaq uyghurdin sorisaq, „ biz aq tenlikler èrqigha mensup“ dep jawap bèridu. Ariyanlar, saklar, honlar, türkler, uyghurlar qatarliq hindi – yawrupa qan sistimisigha tewe birlemchi aqtenlikler èrqigha mensup bolgahn insanlarning uygurlarni merkez qilip qoshulushidin hasil bolghan bügünki uyghurlar sèriq tenlik hèsaplanmaydu.

Emma yèqindin biriqi bezi matèriyallarda, bizning uzun tarixi dewirler mabeynide mongghuloid insan türkümlirige mensup bolghan mongghullarni we tibetliklernimu assimilatsiye qilip sümürüp alghanliqimizgha qarap, ikkinlemchi aqtenlikler èrqigha mensup, digüchilermu otturigha chiqqan oxshaydu. Xahi birlemchi yaki ikkilemchi atisun, aq tenlikler èrqigha mensupliqimizda shübhi yoq. Bu dunya teripidin ètirap qilinghan rèalliq. Èrqiy bilimlerdin sawadi yoq bezi uyghurlarning öz tèrisining tebii kilimatlar tesiride sèriq tenlikler tèrisigha mayilliship qalghinini chüshenmey, özini sèrq tenlik hèsaplap yürgenliki heqqide paranglarmu bar. Chirayliri kömürdek qaridap ketken hindilar qara tenlik hisaplanmighandek, uyghurlarmu sèrq tenlik emes. Bu dersni perzentlirimiz mektep yèshigha yètip bolghiche, mingisigha qoghushum èritkendek èritip quyuwètish kirek.

Yèqinqi on yillar mabeynide, xitayning uyghurlarni öz èrqi sistèmisiki öz millitining bir qismi körsütüshke urunup èlip barghan shermendilerche hile – neyrenglirining meghlup bolghanliqi heqqide melumatlar bar. Xitayni bundaq rezilliklerdin bash tartidu, dep qarimasliq kirek.

Xitaylar yiraq sherq sèrq tenlikler èrqigha mensup bir taipe. Uyghurlar bilen hichqandaq qan ortaqliqi yoq. Tang sulalisi dewride, tang xandanliqining yardem teliwi bilen loyanggha kèlip yashighan uyghurlar ichidin, önglükxan atliq uyghur palwani 755 – yili tang xandanliqigha qarshi isyan kötürüp, paytexit chang`enge qeder ishghal qilghanda, paytexitni tashlap qachqan tang xani shüenzungning isyanni tinjitishqa küchi yetmey, nurghun tölem tölesh bedilige uyghurlardin yardem sorighan. Ene shu chaghda, isyanni tinjitish üchün xitaygha barghan miyunchur qaghanning oghli böketèkin bashchiliqidiki uyghur eskerlirining bir qismi wezipisini orunlap bolghandin kèyin, tang xanining iltimasi bilen miladi 763 – yiligha qeder önglükxan paytexit qilghan loyangda turup qalghan iken. Xitaylar bilen uyghurlar arisida qan almishish bolghan, diyilse, shu qètim loyangda qalghan eskerlerning xitay qizlirini xotunluqqa alghan bir tarixi bolghan bolushi mümkin. „shu zamanda, aq tenlik uyghurlar sèriq tenlik yawayilarning qizlirining güzellirini tallap alatti. Perzentlirini uyghurche terbiyileyti. Xotunliriningmu öz örpi _ adetlirige boy sunushini telep qilatti. Ularning Aq tenlik uyghurlar qènidin nisiwe alghan perzentliri kèyin xitayda nurghun dewletlerni qurdi“ dep yèzilghan iken tarixqa. Shu qètimqi isyan tinjitilghandin kèyin, atisining ornigha xan bolghan suzung öz qizini uyghur dewlitining jenubi yabghusigha sowgha qilghan we her yili nurghun baj – xiraj tapshurushqa wede bergen. Undin kèyinki tarixlardimu, xitay xanliri uyghurlarning hujumidin qorqup qizlirini uyghur xanlirigha sowgha qilidighan hadisiler köplep yüz bergen.

Uyghurlar buddist zamanlirida, kumrajiwa qatarliq din tarqatquchilarning, binakar ustilar, muzikantlar, ressamlar, sodigerler we tèxniklarning xitaylarning tekliwi bilen junggogha kirip, paaliyet elip barghanliqi heqqide xatiriler bar. „toqquz jawup uyghurliri“ dep atalghan uyghur topluqlirining xitay xanidanliq merkezliride yashap, bu yawayilargha dewlet bashqurushni ögetkenliki heqqide pakitlar bar. Emma bu uyghurlar bilen xitaylar arisida uyghur qèni bulghanghudek derijide nikah arilashmisi bolmighan.

Bügünki dunyada aq tenlikler bilen qara tenlikler we sèriq tenlikler arisida qismen nikah munasiwetliri mewjud. Erkin dunyada, hör milletler arisida shundaq. Emma mustemlike astidiki aq tenlik uyghur bilen mustemlike qilghuchi sèriq tenlik xitay arisida mewjud emes. Uyghur milliti öz èrqiy üstünlikini qoghdap we uningdin ghururlunup yashaydu. Sèriq tenlik bu yejüji – mejüjilerni paskina mexluqlar qatarida sanaydu. Bu mexluqlardin qiz èlish we ulargha qiz bèrishni haqaret hès qilidu. Kèlichekshunaslarning, uzun zamanlardin kèyin Erqiy periqler, milliy ayrimilar tügep, birlikke kelgen bir dunya millitining shekillinishi heqqidiki shirin chüshliri emelge ashqan teqdirdimu, yene xitay ayrilip qalidu. Yer shari ahalisi qatarida xata peyda bolup qalghan bu mexluqlarning insaniy tebiet ajizliqini bu dunya haman bir küni chüshinidu.



5) Zémin ayrimisi:

1877 – yili zozungtang bashchiliqidiki 400 ming kishilik xitay-manju qoshunliri qeshqeriye dölitini aghdurup, wetinimiz namini „xinjiang“ (yèngi chigra) dep atap xitayning bir qismi qiliwalghandin tartip 1949 – yili qizil xitay bèsip kirgiche bolghan ariliqta, wetinimizning yer kölimi 1.828.418kwadrat klomètirliq dairide ètirapqa ige idi. 1970 – yilliri bu ziminning kölimi taraytilip, xitay dairiliri teripidin 1.710.000 kwadrat klomètir èlan qilindi. 1980 – yilliridiki xèritiler we xitay hökümet melumatlirida 1.650.000 kwadrat klomètir jakalanghan bolsa, bügünki künde tèximu taraytilip 1.600.000 kwadirat klomètir yèziliwatidu. 200 ming kwadrat klomètirdin artuq ziminimiz chingxey we gensu ölkiliri tewelikige qoshuwètilmekte. Biz yiraq qedimqi zaman we Ottura esir tarixigha ait uyghur, xitay, rus, ingiliz tarixchilirining uyghur zimini heqqidiki delillik melumatlirigha asaslinip, wetinimiz tèritoriyisining hazirqidin on barawer büyükliki heqide chuqan sèlishning ehmiyiti bar, dep qarimisaqmu, kommunisit xitay ishghalidin ilgiriki ètirap qilinghan zimin kölimimiz heqqidiki heqiqette ching turush mejburiyitimiz, dep qaraymiz. Yeni uyghur wetinining zimin kölimi 1.828.418 kwadrat klomètir. Buningdin bir ghèrich kam hèsaplanghan herqandaq melumatni ètirap qilmaymiz. Uyghur wetinining haman bir küni öz ishghalidin ayrilidighanliq endishisi bilen gensu, chingxeylerge qoshuwalghan ziminlirimiz üchün xitay bilen kèlichekte qanliq dewa èchishtin bash tartmaymiz. Qazaqistan tewelikidiki zimin heqqimiz toghrisida, elwette bügün bash qaturush orunsiz.

Zémin dimeklik __ hayatliq dimekliktur. Bügünki uyghur zimini uyghur millitining millet süpitide apiride bolghan bipayan tupriqining öz tewelikide qalghan eng axirqi bir bölükidur. Bu tupraq jahangha meshhur yipek yolining ixtirachilirini, shanliq buddizim mediniyitini we aldi bilen budda dini ijatchilirini, rengdar atliqlar medeniyiti, bostan medeniyiti, sheher – qel’ e medeniyitini, özige xas milliy binakarliq, heykeltarashliq, neqqashliq, ressamliq we usul medeniyitini, sansizlighan seltenetlik milliy dewletlerni, büyük ilmiy keshpiyatlarni, minglighan nadir eserlerni, ajayip aqil we batur insanlarni dunyagha keltürgen xisletlik tupraqtur. Bu tupraqta yaritilghan medeniyet nemuniliri türlik tebii we sün’i apetler tüpeyli xarapliship izini yoqatqan bolsimu, yoqalmighan az bir qismi heqqidiki uchurlar we deliller herxil tarixiy menbelerde, muziylarda, xarabiler ornida dunyaning közini qamashturup turiwatida. Teklimakangha kömülgen medeniyet yaldamiliri we bashqa èchilmighan sirlar tügünidiki enggüshterlirimiz jahanning diqqitini chèkiwatidu.

Uyghur zimini heqqide yèzilghan eserler köp bolmisimu, biz körüsh pursitige èrishken eshu azghina menbelerdiki delillerge qarap, ejdatlirimizning bu mubarek tupraqta yaratqan möjiziliridin teejjüplenmey we pexirlenmey turalmaymiz. Epsuski, nurghun qèrindashlirimiz, hetta bilim igilirimizmu özlirining tarixta yaratqan töhpiliri, dewletliri, meshhur zatliri heqqide qanaetlengüdek melumatlargha ige emes. Öz millitining itnik tarixidinmu sawatsiz. Bu ziminning tarixi kölimi heqqide yiterlik chüshenchisi yoq. Bu hal bügünki maddi ajizliqlar üstige meniwi zeipliklerni qoshup, dehshetlik siyasi bèsim bilen birge millitimizni èghir chüshkünlüklerge giriptar qiliwatidu. Bügünki dunyadiki tereqqi qilghan dewletlerning mutleq köp qismi bilen sèlishturghanda uyghurlar tarixi töhpiliri bilen alahide üstün orunda turidu. Qedimqi medeniyetlik milletler atalghan Gèrikler, parislar, iraqliqlar bilen bir qatarda sanilidu. Büyük hindi medeniyitige qoshqan tarixi töhpisi bilen alahide medhiyilinidu.

Emma uyghurlarning bu büyük netijiliri künimizde xitaylar teripidin süy`istimal qilinip we boghulup xelqimizge bildürülmigech hem saqta tarixlar süyqesti dawam ètiwatqach, millitimizning öz eslige, öz özige bolghan ishench we chüshenchisi bekmu zeip. Öz wetinige bolghan angliq söygüsi, öz millitige bolghan mihir we sadaqiti yitersiz. Bu wetenning tarixi igisi peqet we peqet biz uyghurdin ibaret, dep dadil sözliyeleydighanlar, Sözlirini tarixi deliller bilen ispatliyalaydighanlar az. Dunyagha ayan bir heqiqet shuki, eng az hèsaplighandimu, seddichindin adriatik dèngizighiche bolghan bipayan zimin tarixtin buyan uyghur milletlirining ana wetini bolup kelgen. Xitaylarning öz zimin tèritoriyisi heqqidiki pakitliq ètirapi __ Seddichin hèlimu mewjud bolup turuptu. Seddichinning sirtida xitayning bir ghèrichmu zimin heqqi yoq. uzun esirlik xitay tajawuzchiliqi jeryanida qoldin bèrip qoyghan seddichin sirtidiki ziminlirimiz heqqide pikir qilish nöwettiki halimizda bizge artughluq qilidu.

Biz hich bolmisa, bügünki künde xitay ètirap qilghan 1.600.000 kwadrat klomètir ziminimizning igilik hoquqini aldi bilen qolgha keltürüsh mejburiyitide. Asiyaning kindikige jaylashqan bu muqeddes tupraqning ezeldin uyghurlarning ana wetini bolup kelgenliki toghruluq tarixiy menbelerde yiterlik deliller bolsimu, yèqinqi künlerdin buyan xitay yallanma tarixchiliri siyasi ghayiliri nuqtisidin bu tarixiy pakitlarni burmilap, yèngi saxta tarixlarni oydurup chiqip, bu ziminda ezeldin xitaylarmu yashighan, digendek bimene sepsetilerni bazargha sèliwatidu. Uyghurlar bilen xitaylarning qandashliq munasiwiti bar, digendek yirginishlik shermendichiliki aqmighandin kèyin, buning tarixi asasini hazirlash meqsitide, „uyghurlar 840 – yilliri mongghuliye yaylaqliridin bügünki xinjianggha köchüp kelgende, xinjiangda bashqa milletler bilen birge xenzularmu yashayti“ digendek qip qizil reswachiliqlarni tarix atap dawrang qiliwatidu. Hetta xitaylarning uyghur wetinige yerleshkenlik saxta tarixini miladining 206 – yillirigha sörep, uyghurlar tarixidiki eng qudretlik impiraturluq bolghan batur tengriqut hökümranliqidiki hon impiriyisi zamanida xitaylarmu xinjiangda mewjud idi, dep jöyliwatidu. Bu zamanda özlirining honlardin qorqup seddichin sèpilini qurushqa bashlighanliqini we honlargha xan jemet èsilzade qizlirini sowgha qilish bedilige öz dewletlirining mewjudluqini saqlap qalalighanliqini tilghimu èlip qoymaywatidu. Xitaylarning eng güllengen dewliti bolghan xen we tang sulalisi zamanidimu, uyghurlarning seddichin etrapida, hazirqi sherqiy shimaldiki üch ölkisi tèritoriyiside, chingxey, gensu, yünnen rayunlirida uyghur xanliqlirini qurup, nechche on esirler seltenet sürgenlikini tanmaqchi boliwatidu. Kashki, bu tarixlar xitaylarning özlirining tarixi eserliride yèzip qaldurulmighan bolsa!

Qisqisi, bu ziminda bizningmu tarixi heqqimiz bar, biz bu yerni qoldin bermeymiz, dewatidu. Emma pütün dunya uyghur wetinining tibet, ichki mongghulgha oxshash mustemlike astidiki zimin ikenlikini, peqet bolmighanda, bügünki qol ilkidiki ziminlirining mutleq rewishte xas uyghurlargha teelluq ikenlikini, bu ziminda tarixtin buyan xitay uruqigha mensup hichqandaq bir janliq mewjud bolup baqmighanliqini bilidu. Bügünki dunyaning bu heqte èniq ipade bildürmigenliki bu heqiqetke köz yumghanliqidin emes. Bu heqiqetning ilim dunyasidiki teshwiqatigha yiterlik ètibar bermigenlikidindur. Türk dunyasi we islam dunyasining uyghur wetini toghrusidiki qarashliri nispeten iniq. Ular wetinimizni „türk dunyasi we islap dunyasining sherqtiki qorghini“, „dunya medeniyiti ixtirachilirining ana wetinining bir qismi“ dep ataydu. Bu ziminning haman bir küni musteqilliqini eslige keltüridighanliqigha ishinidu.


__ Ilgiri hindilar bu ziminlarni „sir indiye“ (hindistanning shimali) dep atighangha oxshash, xitaylarmu yanggüen qowiqining sirtidiki ziminlarni „gherbi yurt“ dep atighan. Bu her ikki atalghuning eyni zamandiki meniside hindilargha yaki xitaylargha tewelik uqumi bolmighan. Emma nomussiz xitay tarixchiliri bügünki künde „gherbi diyar“ digenlik junggoning gherbi ölkisi digenlik bolidu, dep yüzini daptek qilip jöylüp yürüydu. xitaydin bashqa hichqandaq bir dewlet tarixchisi bu uqumni xitay chüshengendek bimene chüshenmeydu. Gherbi diyar namining xitaylar özliri ayagh bèsishqa pètinalmighan seddichin sirtidiki uyghur ziminlirigha bergen omumi nam ikenlikini ètirap qilidu. Nöwettiki quwwiti bilen zimin ishtihasi qutrap ketken achköz Xitaylarning pikriche bolsa, ottura asiyadiki bashqa türkiy jumhuriyetlerning ziminlirimu xitaygha tewe. Chünki eyni zamanlarda bu ziminlarning igidarchiliq hoquqi uyghurlargha tewe idi. Bügün uyghurlar xitaygha tewe bolghandikin, u ziminlarmu xitaygha tewe bolidu.

Mana mushu xil rezil mentiqe bilen, xitaylar bizning qazaqistan rayunidiki ziminlirimiz heqqide ghewgha qilip yürüydu. Qirghizistan hökümètining uyatsizliqi tüpeyli pul bedilige qirghiz yerlirige „dingshawping kochisi“ digendek namlarni bèrip, qirghizistan ziminlirining tewelik mesiliside kèlichekte ghewgha peyda qilish hazirliqlirini bashlawatidu. Xitaylar yer sharida nopusqa qarap zimin teqsim qilish xiyallirining emelge ashmaydighanliqini bilgech, xoshna ellerge köz alaytish bilen bir waqitta, wetimiz ziminlirini menggü öz ilkide tutup qèlish üchün qolidin kèlidighan pütün shermende wastilerge murajiet qiliwatidu. Bu xitayning noqul zimingha bolghan èhtiyaji nuqtisidinla emes, bu zimin baghrigha kömülgen hisapsiz tebii bayliqlargha bolghan èhtiyaji nuqtisidinla emes, bu ziminning sherq bilen gherip otturisidiki iqtisadi we medeni alaqe tügüni bolushtek ewzellikidin paydilish üchünla emes, bu ziminning gherip bilen sherq arisidiki stratègiyilik ornining pewquladde muhimliqi üchünla emes, belki yèqin kelgüside özining tajawuzchiliq qara niyitini emelge ashurushtin ibaret ghayisige yètish üchündur.

wetinimiz zimini 5700 klomètirliq chigra musapiside sherq we sherqiy jenubiy tereptin gensu, chingxey, shizang bilen, sherqiy shimaldin gherbiy jenupqiche mongghuliye, ichki mongghul, rosiye, qazaqistan, qirghizistan, tajikistan, awghanistan, pakistan we keshmir arqiliq hindistan bilen chigrilinidu. Sherqtin gheripke qeder 1900km, jenuptin shimalgha qeder 1500km uzunluqqa sozulghan. Fransiye ziminining üch hessisige barawer kèlidu. Yiraq qedimqi zamanlarda yipek yolining tügüni bolghan bu tupraq bügün xitay üchün hindistan we rosiyidin ibaret ikki büyük dewletke qarshi aldinqi seplik wezipisini ötimekte. Xitayning merkizi asiya ellirini kontiroli astigha èlish niyitining emelge éshishigha waste bolmaqta, xitayning gheripke kèngiyish derwazisi bolmaqta. Bu qeder muhim bir zimindin waz kèchishni 1milyadr 300 milyonluq nopusqa ige bolghan bu yejuji – mejüjiler birdek xalimaydu. mushu yèqinqi yillargha qeder, xitaylar bu zimingha jènini baqalmaywatqan, tupraq qisliqi sewebidin dölitige èghir yük boliwatqan ahalilirini kölep köchürgen, bu ziminning tebii bayliqlirini herqaysi ölkilirining xalighanche talan – taraj qilishigha yol èchip bergen, nifit, altun, oran, tebii gaz qatarliq köpxil qimmetlik bayliqlar bilen özining herbi we iqtisadi sanaitini quwwetlendürgen bolsimu, bügünkidek jür`et bilen bu zimingha meblegh sèlishqa pètinalmay kelgen idi. Alalighanning hemmini toshup kitetti. transport tennerqi bilen hisapliship olturmayti. Bu zimin haman qoldin kètidu, imkaniyetlirimizning barida èliwalayli, chishimizning barida gösh chaynayli, qoldin kétip qalghanda pushman qilmayli, deyti. Hazir qoruqmaydighan boldi. Soghuq munasiwetler urishining axirlishishi xitayni endishidin yiraq qildi. Rossiyening tehditidin qutuldi. Hindistanning nöwettiki halida özige tehdit salalmaydighanliqini bildi. Yèngi qurulghan ottura asiya türk jumhuriyetlirining özlirining iqtisadi küchige bèqindi haletke chüshüp qèlishi bilen köngülliri tèximu xatirjemlikke toldi. Her sahe igilikini uchqandek tereqqi qildurup, dunyadiki eng küchlük dölet sanalghan amèrika bilen üzengge soqushturalaydighan derijige yetti. Qolgha keltürgen bu netijiliri xitaylarni bu zimindin ayrilip qèlish endishisidin xali qildi. Hich bolmisa, yèqinqi nechche on yil ichide bundaq bir èhtimalliqning yoqliqi bilen bu zimin heqqidiki qararlirini özgertti. Köchmen yötkesh dolquni qozghidi. Merkizi sheherlerni kèngeytip qurup, tipik xitay sheherlirini berpa qilip, özlirige bèsim boliwatqan xitay ishsizliri mesilisini hel qilish üchün pul xejleshke bashlidi. Yerlik xeliq turmishini ilgirikidin yaxshilash arqiliq, qarshiliq herikjetlirini bèsiqturush meqsidige yetmekchi boliwatidu. Hazir hemmila yerde qurulush. Xelqimiz bu ajayip özgürüshlerge mehliya. Tartiwatqan we tartidighan ziyanliri bilen hisaplishidighan adem yoq! Chet`el shirketliri yéqinqi 5 – 6 yillarghiche wetinimizge yüreklik meblegh sèlip, tebii bayliqlirimizni xitaylar bilen hemkarliship bulap – talashqa jür`et qilalmayti. Hazir xatirjem halda qaqti – soqti qiliwatidu. Qarshiliq heriketlirimizning yitersizliki, üzlüksiz duch kelgen èghir meghlubiyetlirimiz sewedin shekillengen nispeten tènch muhit ularni uyghurlarning heqqige biperwa qaraydighan rohi haletke èrishtüriwatidu. Emma nimala bolmisun, bu xil selbi kilimat özgüridu. Xitaynimu, chet`el bulangchilirinimu chöchütidighan bir weziyet choqum yarilidu. Öz wetinini, öz heqqini jan tikip qoghdaydighan jengchilirimiz biri ölse yene biri iz bèsip yètiship chiqidu we chiqiwatidu. Bügünki turghun, buruxtum halet uzun dawam qilmaydu.


__ Bizning 1.828.418 kwadrat klomètir ziminning igilik hoquqi dewasidin, bu zimindiki 30 milyongha yèqin xelqning heq – hoquqi dewasidin waz kechmeydighanliqimizni aldi bilen xitay bilidu. Tarixning tekrarlinidighanliqigha xitay hemmidin bekrek ishinidu. Etrapimizdiki türkiy jumhuriyetler, hindistan, rosiye, awghanistangha oxshash chigridash döletlerning nöwiti kelgende xitay bilen bolghan saxta dosutluqliridin waz kèchip, xitay tajawuzidin saqlinish üchün wetinimizni qalqan qilip, biz bilen bir septe turidighanliqini bilidu. Shuning üchünmu herbiy küchining ghol bir bölikini, zamaniwi qorallirining ser xillirini wetinimizge jaylashturup aldi. Amèrika awghanistangha bèsip kirgendin kèyin bolsa, goya amèrika bilen urushidighandek, awghanistan chigrisigha eskerlirini tökiwetti.

__ Chet`el mutixesisliri wetinimizning jughrapiyiwi ornini musteqilliqimizni qolgha keltürüshning eng zor tosalghusi, dep qararmish. Sherqte xitay, gherbi shimalda rosiye, gherbi jenupta hindistandin ibaret üch chong döletning otturisigha jayliship qalghanliqimiz bizning teliyimizning tetürliki imish. Bu zimindiki yer asti bayliqlirining heddidin ziyade molliqimu bexitsizlikimizning bir menbii imish. Dingiz – okyanlar bilen bolghan ariliqimizning yiraqliqimu bir paydisiz amil imish. Yeni bizning bexitsizlikimizge ziminimiz sewepchi bolup qalghanmish.

Ziminda gunah yoq! musteqilliqimizgha bolghan ishenchimizge tetür tanasip bundaq bimene sepsetilerning bügünki künde rèalni qimmiti yoqluqini ètirap qilishimiz kirek. Dèngiz boyidiki shimali èrlandiye dölitining tèxiche mustemlike astida turishi, mol nifit we tebii gaz bayliqlirigha ige bolghan küweyit kebi qeshqerning yèrimigha teng kelmeydighan döletlerning musteqil yashishi, fransiye, germaniye, italiye, ispaniye qatarliq küchlük döletler etrapidiki yer kölimi bizning bir yèzichilik kèlidighan liuksimburgqa oxshash qanchilighan döletlerning mewjud bolup turalishi u sepsetiler üchün bir reddiye. Gunah ziminda emes. Yalghuz bu ziminning bichare ehlidimu emes. Eger transport ewzelliki musteqilliqning zörür bir sherti sanalsa, u halda sherq bilen gherip otturisidiki bu ötkelge tarixtikige oxshash qurughluq qatnash liniyisining tügüni bolushtek paydiliq pursetler quchaq èchish aldida turmaqta. Qurughluq we hawa qatnishi haman dèngiz qatnishining ornini igilesh zamani yètip kelmekte.

wetinimiz xitayning gherbi qismida özige xas bir perq bilen ayrim ziminliq sheklide mewjud bolup turiwatidu. Özige teelluq tarixi zimini bolmighan milletlerning kèlichiki qarangghu bolidu. Bu dunya adem awladliri peyda bolghandin tartip zimin majralirigha tolghan bir dunyadin ibaret bolsimu, Bügünki dunyada yèngidin tajawuz bilen zimin ishghal qilish yaki pulgha zimin sètiwèlish imkaniyiti cheklik. Xitaydek achköz milletler öz tebiitige yarisha bu xil rezilliklerge bash urushtin uyalmisimu, aqiwitining meghlubiyet bilen netijilinidighanliqini bügünki zaman insanlirining eqli we ilmiy qarashliri ret qilmaydu. Wetensizlik derdini Xudaning qarghishigha uchrighan yehudichilik qattiq tartqan millet yoq. Ular ming yillardin artuq sersanliq hayatini bèshidin ötküzüp, axiri “israiliye” digen bir döletni qurup chiqti. Yehudilarning buning üchün töligen bedellirini hèsaplap bolghili bolmaydu. Bizning weten üchün tökken qanlirimiz, töligen bedellirimizge sèlishturghanda, ularning nechche baraber artuq chiqidu. Biz wetensizlik derdige muptila bolup baqmiduq. Nurghun ziminlirimizni qoldin bèrip qoyghan bolsaqmu, türk dunyasining muqeddes tarixi tupriqi bolghan eng axirqi bu bir bölük ziminda uyghur namida mewjudliqimizni dawam ètip kelduq. Igilik hoquqimizdin ayrilghilimu 200 yil bolmidi. Bizning bèshimizgha kelgen bu pajie tèxi yüz yil ilgiri xitayning bèshigha kelgen idi. Ularning manjularning mustemlikisidin qutulup dölet qurghinigha bir esir bolmidi. Yèqinqi ming yillar mabeynide Wetinimizge tunji qètim 1877 – yili tajawuz qilghan düshmen xitay emes, belki manju idi. Shinxey inqilawining ghelibisi bilen xitaylar manju hökümranliqini yoqitip xitayning jungxua mingo hökümranliqini tikligendin kèyin, manjular hökümranliqidiki wetinimizning igilik hoquqigha gomindang xitayliri warisliq qildi. Uningdin kèyin qizil xitay warisliq qildi. Bügün xitayning ètirapigha asasen qolimizda mewjud bolghan ziminimizning kölimi tibet we ichki mongghulni qoshmighanda xitay ziminining töttin birini teshkil qilidu. Biz tarixi ziminlirimiz dewasidin waz kechken teqdirdimu, bügünki mewjud ziminlirimizdin waz kichelmeymiz. Uni jan tikip qoghdashni, xitaylarning iplas ayighidin paklap, igilik hoquqimizni eslige keltürüshni insaniy, milliy we diniy mejburiyitimiz hès qilimiz. Nöwettiki halimizda bu mejburiyetni ada qilishning ünümlik bir charilirini qolgha keltürüsh imkaniyetlirimiz bolmisimu, bu imkaniyet üchün qurban bèrish arzuyimiz we iradimiz mewjud. Bu arzu we irade angliq yaki angsiz shekillerde wetinimizning her yèride öz ipadisini körsitiwatidu.

Qizil xitay tajawuz qilip kirgendin bügünge qederki otturigha chiqqan qoralliq we qoralsiz küreshlerning biz hèsap bireleydighan qètim sani 500din ashidu. 90 _ yillardin kèyin tèximu zor bir dolqun hasil qildi. Xitay bèsimining shu qeder èghirliqigha, meghlubiyetlirimizning shu qeder zorliqigha baqmay, bu weten üchün qurban bèrish jengliri her xil shekillerde dawam ètiwatidu. Pütün millet xitaydin qutulush arzusida yashawatidu. Yeni qarshiliq idiyisidin ayrilip baqmiduq. Inshaallah, bu arzuning miwe bèrish zamani choqum kèlidu. Qan qèrindashlirimizning bügünki künde dewayimizgha biperwa qarishi xitaydin ibaret bu balayi qazadin qoruqqanliqidinla emes, xitayning yoqalmaydighanliqigha ishengenlikidin emes, uyghurlarning assimilatsiye bolup tügeydighanliqigha ishengenlikidin emes, uyghur wetinining menggü xitayning bir qismigha aylinip tarix sehipisidin öchüp kètidighanliqigha ishengenlikidin emes, yèngi bir dunya tertiwining royapqa chiqip, mustemlike mesililirini tènich yol bilen hel qilish pursetlirini kütiwatqanliqidin emes, eksinche özlirining bu merezlerdin èrishiwatqan nöwettiki jiddi menpietlirini hemmidin ela bilgenlikidindur. Zamanning tereqqiyati bu weziyetnimu mutleq özgertidu. Küchlükler haman ajizlarning qolida meghlup bolidu.

Yene shuni tekitligüm barki, Bu dunyada “wetenperwerlik” digen bir uqumning qimmiti hèlimu mewjud. Meyli erkin döletlerde bolsun, meyli mustemlike astidiki döletlerde bolsun, insanlar wetinini söyidu we weten üchün xizmet qilishning ètibarini angliq tonuydu. Wetenperwerlik terbiyisini asasi terbiye tèmisi qilidu. Xahi islam dini yaki xiristiyan dini bolsun wetenperwerlik teshebbusigha ehmiyet bèridu. Wetini yoq milletning bu dunyada orni bolmaydighanliqini tekitleydu. Millitimiz bu xil terbiye muhitidin yiraq. Perzentlirimiz xitay dölitini wetenim dep bilish, xitay millitini bir aile kishiler körüp söyüsh mejburi terbiyiside yètilidu. Bizge heqiqi wetenperwerlik terbiyisini bolsa xitayning zulmi ögitidu. Heq – hoquqlirimizning depsende qilinishini, bayliqlirimizning talan – taraj qilinishini, namratliq we bichariliq ichede yashashqa mejbur qilinishlirimizni, bèshimizgha kelgen pütmes – tügimes xarliqlarni körgendin kèyin, bu wetenge özimiz ige bolmighiche ademlik salahiyiti bilen yashash pursitige èrishelmeydighanliqimizni tonup yètip, döliti yoq milletning haman xar millet ikenlikini chungqur chüshinip yètip wetenperwerlerge aylinimiz. Xitay millitining gheyri milliy tebiitidin yirginishler dawamida milletchilerge aylinimiz. Bu weten üchün, özimiz üchün wetenperwerlik, milletchiliktinmu ètibarliq bir menaliq mewjudluq bolmaydighanliqigha ishengen chèghimizda, kökrek kèrip qurban bèrish yolini tallaymiz. Millitimizning wetenperwerlik, milletchilik hès – tuyghuliri xèlila omumilashqan halette mewjud bolsimu, u emeli heriketke aylinish basquchigha yetmidi. Yetken chèghida hèssi wetenperwerliktin heqiqi wetenperwerlikke aylinip, weten, millet teqdiride özgürüsh yasaydu.


6) Örpi – Adet perqi:

Bizning bügünki örpi – adetlirimiz milliy turmush adetlirimiz bilen diniy adetlirimizning bir gewdige aylanghan sheklidin ibaret. Bu nahayiti keng bir hayatliq haletlirini öz ichige alghan zor tèma. Bu heqte alimlirimiz teripidin mexsus kitaplar yèzildi. bu yerde uyghurlarning omumi örpi _ adetliri heqqide sözlep bolalmaymen. peqet siyasi cheklimiler tüpeyli èghizgha èlishqa bomaydighan, dunya bilmigen, xitaylarning turmush adetliridin sèlishturma misal èlish bilen cheklinimen. Xitaylarning tarixi eserlirini oqughan ademlerge sir emeski, xitaylar tughma tebiiti nuqtisidin tolumu rezil bir millet. Ilgiri yashighan Xitay tarixchi, yazghuchilirining öz millitining rezillikliri heqqide yèzip qaldurghan matèriyallirini körgen ademler heyranliqtin chöchüshidu. Bu milletning yer shari üchün eng zor apet ikenlikini hès qilishidu. Bügünki dunya milletliri xitay tebiiti heqqide sawatsiz. Uzun bir zaman mutleq bèkinme halette yashap kelgen bu milletning xuy – peylini hich chüshenmeydu.

Yèqinqi yüz yillar mabeynide Chet`ellerde olturaqlashqan we shanggang, teywendiki gherip insanperwerliki, medeniyet qarashlirining tesiri bilen turmush adetliri yèngilanghan, adem isketige kirgen az sandiki xitaylarni omumi xitay süpitide chüshinidu. Ularning ezeldin bügüngiche dawamliship kelgen insaniy tebiet ajizliqi heqqide bilimliri yoq. Bügünki tereqqi qilghan xitayning ötmüshtiki rezil xitayning dawami we belki eynisi ikenlikini sirtqi yasalma mewjudliqigha qarap tonuyalmaydu. Ularda hèlimu saqliniwatqan yawayi tebietler heqqide yiterlik axparati yoq. xitaylarning ach qalghanda yaki pul tèpish meqsidide adem göshi yeydighan we adem göshidin tamaq ètip satidighan adetliri heqqide öz kitaplirida melumatlar bar. Yèqinqi yillardimu xitay ölkiliride bu xil hadisilerning köplep yüz bergenliki heqqidiki xewerlerni anglap turiwatimiz.

Bu sahede Kishini nepretlendüridighan bir zor hadise shuki, yèqinqi yillardin buyan bu xil ademxorluq özgiche bir tereqqiyat basquchigha kötürülüp, xitay baylirining rèstoranlarda mexsus yèngi tughulghan bowaqlarni we bahemriyini eng aliy ozuqluq hèsaplap istimal qilish dolquni hasil bolghan. Doxturxanilardin anisidin tughulupla yögekke yögilip, tèrik pèti udul rèstorangha keltürülgen bu bexitsiz narisidilerni mezze qilip yèyish pursitige èrishken xitaylarlar, goya abihayattin hozurlanghandek rahetlinip kètidiken. ürümchide 90 – yillarning bashliridin tartip peyda bolghan “tashaq bulangchiliri” heqqidiki hadise hèlimu dawam etmekte. Uyghur erlirini tuyuqsiz tutup, tashaqlirini kèsiwèlip èlip qachidighan ishlar barghansiri edep ketmekte. Bu weqe gerche xelqning zor naraziliqini qozghighan bolsimu, hèlighiche bèsiqqini yoq. Xitaylarning tebirige asaslanghanda, jinsiy ezani quwwetlendürermish. Uyghurlarning jinsiy ezasi xitaylarningkidin zor we quwwetlik bolghach, ichkiri ölkilerde bahaliq mal imish. Bu xil hadisilerni dunya bilmeydu. Xitay bolsa yoshuridu. Uyghurlar ach – yalighachliqtin ölüshke raziki, adem göshige hayatida yolimaydu. Bu peqet xitayghila xas bolghan bir illet. Bügünge qeder Xitay erliri öz xotunlirining hamile mezgilliride emchikini èmidu. Adem süti haywan sütidin paydiliq, dep perzentlirining süt heqqige tajawuz qilidu. Uyghurlarda yaki xitaydin bashqa milletlerde bundaq bir hadisining qarisimu yoq. Xitaylarda yigili bolidighanliki nersilerni ozuq hèsaplaydighan omumi adet bar. Ular it – müshük, qurut – qongghuz, kepter – qagha digendek chishi ötidighanliki nersiler bilen qorsaq baqidu. Halal – haram qarishi mewjud emes. Pakiz – meynetni ayrimaydu. Uyghurlar öz dini ijazet qilghan yimekliklerni yeydu. halalliqi èniq bolmighan nersilerni chekleydu. Yimekliklirining taziliqigha alahide ètibar qilidu. Bashqa milletlermu bu jehette xitaydin perqlinidu. Xitaylarda öz anisi yaki nariside qizliri bilen yaki bir tuqqanliri bilen jinsiy alaqe qilish mesililiri mewjud. Uyghurlar bundaq hadisidin mutleq yirginidu. Xitaylarda öz menpieti üchün öz ata – anilirini yaki perzentlirini öltürüp tashlaydighan weqeler daim yüz bèridu. Uyghurlar bundaq wehshiliktin xali. Xitaylar omumi nopusining mutleq köp qismi dinsiz. Axiret qarishi yoq. Ölgendin kèyin tupraqqa aylinip kètimiz, Bir qètim yarilimiz we bir qètim ölümiz, dep qaraydu. Shuning üchünmu qolidin kelgen pütkül rezil wastilar bilen bu dunyaliq menpieti üchün jan pida qilidu. Bashqilarning heqqi bilen Hèsapliship olturmaydu. Insap chüshenchisidin yiraq. Uyghurlar diniy ètiqadi küchlük millet. axiret hayatigha ishinidu. Axirettiki menggülük hayat üchün bu dunyada insap, yaxshiliq bilen yashaydu. Bashqilarning heqqige tajawuz qilishni èghir gunah sanaydu. Xitaylar özige paydisi tègidighan herqandaq millet bilen öz menpieti üchün nikah munasiwètide bolushqa teyyar. Uyghurlar dinsiz milletler bilen aile qurushqa qarshi. Yat dindiki milletler bilenmu, yat èriqtiki milletler bilenmu nikah munasiwètide bolushni ret qilidu. Xitaylar bu jehette uyghurlargha esla we menggü yat. 100 yildin artuq mustemlikiside turghan uyghurlar bilen turmush qurush bextige èrisheligen xitaylarni hich chèliqturghili bolmaydu. Mewjud bolghanlirini barmaq bilen sanap bergili bolidu. Bu xil jinayet bilen bulghanghan uyghur meyli er yaki ayal bolsun uyghurlar olturaq rayunlirida makanliship yashiyalmaydu. “uning èri xitay yaki ayali xitay” digen nepret bilen mutleq yeklinidu. Bügünki uyghur mehelliliride bundaq bir ailining mewjud emesliki yüz prosentlik rèalliq. Yene yüz prosent uyghurlar xitaylar bilen qoshna yashashni ret qilidu. Merkizi sheherlerdiki bir binada olturaqlashqan xitaylar bilen uyghurlar arisidimu qoshnidarchiliq munasiwetliri yoq. Aghinidarchiliq munasiwetlirimu yoq. Yene yüz prosent uyghurlar xitay ashxaniliridin tamaq yimeydu. xitay hakimiyet organliridiki intayin az bir qisim eqli bulghanghan xadimlardin sirt, tamami uyghur xitay yimeklilirini haram we paskina sanaydu. Eksiche xitaylar uyghur ashxaniliridin chiqmaydu. Hèyit – bayramlarda özara pete qilishish uyghurlarning yiraq esirlerdin biri dawamliship kelgen adetlirining biri. merkizi sheherlerdiki xitaylar bir idarida ishligen uyghur xizmetdashlirining aililirige adimigertchilik nuqtisidin emes, ach közlikidin petige kirip, dastixanlarni qurughdiwètip chiqip kètidu. Uyghur xizmetchiler bolsa xitay bayramliridimu xitay aililirige pete qilmaydu. Bu peqet uyghurlar arisidiki sanaqqa toshmaydighan bir uchum xizmetchi uyghur bilen xitaylar arisidiki munasiwet. Omumi uyghur puxraliri bilen xitaylar arisida bundaq alaqimu esla yoq. Uyghurlarning her xil murasimlirigha xitaylar qatnashmaydu. Toy – tökün, nezir – chiraq, meshrep, er – ayallar chiyi, bezme, olturushlar tamamen yüz prosent uyghurlar arisida xas èlip bèrilidu. Xitayning toy – tökün, ölüm – yètim murasimlirigha hem uyghurlar qatnashmaydu. Uyghurlar bilen xitaylar arisida dostane èlish – bèrish bolmaydu. Xitaylar ar – nomus èngi yètilmigen bir millet. Perzentliri ata – anisidin, ata – analiri perzentliridin uylidighan ish yoq. Bir birining közichila haywani qiliqlarni qilishtin tartinmaydu. Uyatliq yerlirini yoshurmaydu we jinsi alaqige diqqet qilmaydu. Uyghurlar arisida tamamen bashqiche bir edep mewjud. Perzentler bilen ata – anilar otturisida küchlük haya we hörmet saqlinidu. Er qèrindash bilen ayal qèrindash arisida perde – shep bar. Uyatliq yerlirini mutleq ashkarilimaydu. Bir – birining közichila kiyim almashturidighan ishmu yoq. Xitaylar dastixanning hörmitini qilmaydu. Tamaq yewitip potlisini yerge tashlash, yel qoyiwètish, warqirash _ jaqirash ular üchün normal hadise hèsaplinidu. Uyghurlar tamaq waqtida tertip saqlaydu. Burnini èqitmaydu. Yel qoyiwètish èghir edepsizlik hèsaplinidu. Xitaylar muhit taziliqi we körkemlikige ètibar qilmaydu. Xitayning ayighi tekken jay qurup, weyran bolidu. Paskinichiliq qaplap, sèsiq puraqqa tolidu. Uyghurlar hoyla – aramlirini her küni seher sirip - süpürüp su chèchip turidu. Del – derex, gül – giya östürüp tüjüpilep perwish qilidu. Hoyla – aramliri bolmighan uyghurlarmu hich bolmisa teshteklerde gül baqidu. Xitaylar yalghanchi aldamchi we süyqestchi kèlidu. Insanlar ara semimi muamilide bolmaydu. Herqandaq gepni köz aldidiki menpietige bèqip qilidu. Yalghanni tèrikchilikning bir wastisige aylanduriwalghan. Arqidinla aldamchi kèlidu. Purset tapsila bashqilarni aldap nep èlishqa urinidu. Bular kar qilmighanda süyqest ishlitidu.

Xitay pisxikisidiki bu omumi halet hökümet siyasetliridimu qollinilidu. Millitimizning herqandaq xitaygha, xitayning herqandaq axparatigha ishenmesliki bu heqitiki tarixi tejribe – sawaqlargha yiterlik ige bolghanliqi üchündur.

Xitaylarning öz kechmishliridin misal èlip èyitsaq, Kongzi insanperwerlikni terghip qilghan gunahi üchün pütkül xitay choqan kötürüp, uning nechche ewlad uruq - pushtini, ixlasmenlirini tamamen qirip tashlighandin sirt, insanperwerliktin ibaret bu yat, “zeherlik idiye”sini qanche esirlep küresh qilip keldi.

Bizge ejdatlirimizdin qalghan bir wesiyet bar. “Koltèkin menggü tèshi” gha shundaq yèzilghan: “ chin millitining sözi tatliq, yipek rexitliri yumshaq iken. Tatliq söz we yumshaq yipekliri bilen aldap, yiraq bolghan milletlerni özige yèqinlashturidiken. Yèqinlishiwalghandin kèyin yaman pilanlirini ishqa sèlishqa bashlaydiken. Yaxshi kishilerni, alim kishilerni we batur kishilerni algha basturmaydiken. Bir kishi özgürüsh qilsa, uning xelqige, millitige hetta böshüktiki uruq ewladighiche rehim qilmay qirip tashlaydiken. Tatliq sözlirige, yumshaq yipeklirige aldinip, köpligen türk milletliri halak bolduq”.

Bilge qaghanning qewre tèshigha költèkin teripidin yèzilghan bu abidining tarixi miladining 732 – yiligha toghra kèlidu. Yeni bügünki kündin az kem 1500 yil ilgiri, ejdatlirimiz xitayning bu iplas tebiiti heqqide yiterlik chüshenchige ige bolup bolghan. Biz xitayning arsiz, yalghanchi, aldamchi, süyqestchi, achköz, oghri, bulangchi, namert, ikki yüzlimichi, wehshi bir millet ikenlikini rèalni hayatimizdin, ejdatlirimizning tarixi mirasliridin körüpla qalmay, yene xitay yèqinqi zaman yazghuchilirining “iplas junggoluqlar” namliq eserliridinmu körüp alalaymiz.

Xitay ziyalisi pfrofisor lizongwuning 1917 – yili “sichüen jamaet pikri gèziti” de èlan qilghan, 1991 – yili “heqiqetni emeliyettin izdesh” neshriyati teripidin qayta neshir qilinghan, 1993 _ yili “shinjiang gèziti” ning bash sitonida èlan qilinghan “qara yüzlük nezeriyisi” namliq esiride otturigha qoyulghan pirinsiplar, xitay tebiitining epti – beshirisini toluq èchip bèridu. Lizongwu bu pirinsiplarni otturigha qoyushtin ilgiri mundaq dep yazghan: “junggo tarixigha ait qedimdin bügüngiche yèzilghan pütün kitaplarni oqup chiqtim. Tariximizda ötken barliq siyasi erbaplarning hayati paaliyetliri bilen yipidin yingnisighiche tonushtum. Netijide millitimiz tarixining qarayüzlik tarixi ikenlikini, tariximizda kim qanche nomussiz we wehshi bolsa, shuning ghalip kelgenlikini tonup yettim. Buningdin kèyinmu xitay döliti we millitining tereqqiyati üchün ejdatlirimizning nomussizliq we wehshiliktin ibaret milliy xaraktèrigha warisliq qilishimiz kèrek”. Lizongwu öz milliti bolghan xitayning tebiiti heqqide yiterlik chüshenchisi barliqini sherhilep bolghandin kèyin, mundaq alte türlik taktikini otturigha qoyup, “bu taktikilarni men ijad qilmidim, buni tarixtin bèri ejdatlirimiz qollinip kelgen. Men peqet pedazlanghan tarixni yalingachlighuchi” digen. Bu alte türlik taktikigha yaxshi qulaq sèlinglar: “ (1) saxtipez bolush __ Siyasette chaqiriq bilen ijrani birdek qilishqa urunmasliq, Waqti kelgende eksiche yol tutush. (2) körünüshte mulayim bolush __ özidin küchlüklerning chishigha tègip qoymasliq, küchlükler aldida itaetkar bolush. (3) sürlik bolush __ heywetlik körünüp özidin ajiz, charisizlargha her qachan öz qudritini hès qildurup turush. (4) wehshi bolush __ öz meqsidige yètish üchün bashqilarning qanchilik ziyan – zexmetke yoluqishi, heqsizliklerge uchrap kètishi bilen hèsapliship olturmasliq. (5) gas, gacha, qarghu boliwèlish __ nöwiti kelgende pütün dunya ornidin turup eyiplisimu, lenet – nepret yaghdursimu pisent qilmasliq, goya hichnime anglimighan, körmigen qiyapette boliwèlish. (6) bayliqtin waz kechmeslik __ herqandaq wastilerge murajiet qilip bayliqni qolgha keltürüsh, bashqilarning heqqige perwa qilmasliq.” Mana bu xitayning nime ikenlikini körsitip bèridighan, xitaylar öz aghzi bilen jakalighan iqrarname. Bu taktikilar xitay hayatida we xitay dölet siyasetliride bügün kem – kütisiz ijra qilinipla qalmay, tèximu shermende, wehshi, insaniyetsiz taktikilar uyghurlar üstidiki diktaturida tetbiq qilinmaqta. Shu tapta herqandaq bir uyghurdin xitayning tebiiti heqqide soal sorisingiz, hich ikkilenmeyla “paskina millet, qanxor millet, zalim millet, nepsaniyetchi millet, chakina millet, hiliger millet…” digendek biz tilgha almighan nurghun illetlirini misalliri bilen körsütüp bèridu. Uyghurlarning bu milletke asan assimilatsiye bolmasliqidiki seweplirining birimu, turmush örpi – aditi we rohiyet qurulmisi jehette xitaylar bilen qilche ortaqliqi bolmighanliqi, xitaylardin cheksiz yirginidighanliqi, nepretlinidighanliqi, pes köridighanliqi üchündur. Assimilatsiyining muhim bir sherti, nikah arilashmisining örpi _ adet we bashqa milliy, diniy ayrimilar üstidin ghalip kèlishidin ibaret. Uyghurlarning hayatliq muhitida bolsa bundaq bir èhtimalliq mewjud emes. Uyghurlar qirilip tügep kètishi mümkinki, ariliship tügep ketmeydu. “qurup kiter belki tènch okyan, qurimaydu uyghurning nesli“ digen naxsha shuning üchün yaralghan bolsa kèrek. Uyghurlarning kündilik turmush adetliri bilen xitaylarning kündilik turmush adetliri heqqide sözlimisemmu, xitayni körüp baqqan herqandaq uyghur aridiki perqlerni besh qoldek bilidu. Pütün söz – heriketlirige sün`iylik arilashqan bu milletni özidinmu yaxshi chüshinidu.


Dunyada özining kimlikini bilmesliktin öte nadanliq bolmaydu. bir milletning tarixi __ bu tarixqa pütülgen alemshumul töhpiliri, shap – sherepliri, yashap ötken büyük dewletliri, yaratqan shanliq keshpiyatliri gerche ötmüshke teelluq bolsimu we bu milletning nöwetti derdige derman bolalmisimu, belki tartiwatqan külpetliridin, bexitsizlikliridin qutulishigha rèalni yardimi tegmisimu, bu milletning millet süpitide mewjud bolup turishida, insan ewladlirining rohi dunyasi muqerrer teqezza bolidighan esli _ weslini bilish istikini qanaetlendürüshte ikkinchi bir nerse tarixning ornini basalmaydu, Ötmüshidin pexirlinishtin mehrum bolghan millet kilichekke bolghan ümidtinmu mehrum bolidu, Uyghur millitining bügünki künde özini azat qilalmasliqi, weten_ millitini aldi bilen rohi dunyasida azat qilalmasliqi tarix bilmigenlikining netijisi.

Alim Abdushükür memtiminning “öz özimizni qutuldurush üchün bizge ikki nerse kirek: birinchisi, tarixi iptixar we uningdin tughulghan ishench. Ikkinchisi, tarixi xaraktèrlik nomus tuyghusi we uningdin yaralghan jasarettin ibaret. Qutulush arzusidiki xelqimiz üchün bu ikki rohi zilzilining hich biri kem bolmasliqi kirek. Röshenki, iptixar tuyghusi bolmighan qelipte nomus èngi bolishi mümkin emes. Wehalenki, nomus èngi heqiqiy insaniy iptixarning birinchi istihkamidin bashqa nerse emes” digen pikri orunluq.

Tariximiz heqqidiki delillerning yitersizliki, mewjud delillerningmu chuwalchaqliqi, èniqsizliqi, “uyghurlar” , “sherqiy türkistan tarixi” qatarliq öz millitimiz alimliri teripidin yèzilghan eserlerning cheklengenliki, xitay tarixchiliri, chet`el tarixchi hem èkispiditsiyichiliri, orxiologliri, mutixesisliri teripidin yèzilghan tarixi menbelirimiz heqqidiki eserlerning we asare – etiqilerning uyghurche terjimisi hem ewrishke süretlirining ilkimizde bolmasliqi qatarliq mesililer kishining ichini pushuridu.

Bügünki künde weten azatliqigha büyük töhpiler qoshalaydighan insanlirimizning biri, öz tarixidin belgilik melumati bolghan milletchiler, ikkinchisi, allah rizasi üchün qurban bèrish sheripige bel baghlighan mujahidlar, Bular azatliq kürishimizning hayati küchi. Hem jihad terbiyisi, hem milletchilik terbiyisini teng qanat yaydurushning zörüriyiti mewjud. Milletchilikning ènirgiyisi tarix. Jihadchiliqning ènirgiyisi qur`ani kerimning heq tepsiri. Millitimizning nöwettiki sewiye perqi halitige nispeten bu xil qarashning ètibari bar. 30 milyon uyghurning hemmisi özini musulman sanisimu we nopusimizning 80% tin artuqraqi musulmandarchiliq qaidilirige riaye qilip yashisimu, heqiqi teqwadar musulmanlar, öz dinige angliq, sadiq ètiqad qilidighan möhminler, islam dinining büyük emri bolghan jihad teshebbusigha jasaret bilen itaet qilidighan mujahidlar köp emes. Mutleq köp qismi xurapizimning qurbanliri. Shundaqtimu, bu musulmanlar arisidin toghra terbiye astigha èlinsa, Allah rizasi üchün weten , millet höriyiti yolida qurban bèrishke yaraydighan ajayip jesur qehrimanlar meydangha kélidu. Ular muqeddes dinimizning sheripi bolupla qalmay, milletning pexri, azatliqimizning kapalitidur. 80% lik bu daire biz üchün küresh matèriyallirini tallash imkanimiz keng bolghan bir sahe. Qalghan 20 % ni teshkil qilghan ziyalilar, ishchi – xizmetchiler we bashqa uruqlar ichidiki bir bölük yaramliq insanlar uzun bir mezgillik atizim teshwiqatlirining tesiride hem xurapizimning seskendürgüchi illetliri zorida gerche diniy eqidisi zeip, musulmanliq süpiti töwen bir qatlamgha mensup bolsimu, ilmiy quwwiti, pikir üstünliki, milliyetchilik nopuzi we wetenperwerlik qudriti bilen alahide imtiyazgha ige. Sani az, sapasi yuqiri bolghan bu küch wetenning musteqilliq kürishi sepidiki yene bir awangart qoshun. Üstün milliyetchilik rohigha, keskin wetenperwerlik sadaqitige ige bu insanlarning roli toghra jari qildurulsa, azatliqimiz ümidke wesli bolatti. Milletning esli – weslini özige tonutush, milletning meniwi kiselliklirini dawalash, milletni weten azatliqi kürishige seperwer qilish wezipiliri köpinche halda shularning zimmisige yüklengen. Ilmiy emgek orunliri, maarip sahesi, düshmenge zerbe bèrishning qolay pursetliri mewjud bolghan xitayning memuri we bezi qanuni saheliride ularning belgilik orunliri bar.

Bexitke yarisha, beziler teripidin “dinchilar”, “milletchiler” dep ayriliwatqan bu ikki küch otturisidiki perq emeliyette qutup ayrish derijiside röshen emes. Dinchilar öz nöwitide yene wetenperwerler, milletchilerdir. Milletchiler hem musulman. Diniy ehkamlargha sadaqet bilen boy sunmisimu, öz dinigha hörmet qilidu we Allahni angliq tonuydu. Bu ikki küchning perqige yetken halda, her ikkisining qimmitige teng ètibar bèrish, toghra diagnoz bilen bezi illetlirini dawalash we azatliq kürishining yadrosiliq rolini ünümlik jari qildurush arqiliq nöwettiki turghun weziyetni özgertish meqsidige yètish bizning ghayimiz.

Buning üchün “dinchilar” gha Qur`ani kerimni angliq özleshtürgen, kamil ètiqadliq, ötkür pikirlik, zuwandiraz din ustazliri kirek bolsa, “milletchiler” ge hem öz tarixini mukemmel bilgen, öz millitini heqiqi chüshengen, mustehkem milliyetchilik roghigha toyunghan höriyetchi ziyalilar kirek. Bügünki zaman tariximizda yashap ötken Abliz mexsum, ablikim mexsumhajim qatarliqlar aldinqi sahege teelluq sanalsa, turghun almas, nizamiddin hüseyinler kèyinki sahege mensup. Bügünki millitimiz mana shundaq jesur zatlargha muhtaj idi.




Ümid nuri



__ Biz Uyghur millitini millet süpitide saqlap kelgen we uning asan assimilatsiye bolmaydighan bir millet ikenlikini körsitip bèridighan, bu milletning musteqilliqini eslige keltüreleydighan imkanlirining yètip ashqiche hazirliqini delilleydighan nuqtiliq amillardin til, din, örpi – adet, milliy perq, tarixiy asaslar, èrqiy ayrimiliq we zimin alahidilikimiz heqqide qisqiche bolsimu misallar keltürgen bolduq. Emdi, bu milletning musteqqiliqni qolgha keltürüsh imkani barmu – yoq? digen mesile toghruluq pikir yürgüzmekchi boliwatimiz.

Elwettiki, yuqarqi shertlerni özide hazirlimighan bir milletlerning musteqilliqtin èghiz èchishi tes. Emma bu shertlerning özila musteqilliqimizning kapaliti bolalmaydu. Biz goya menggü xitayning qolida yashaydighandek tolimu ajiz bir ehwalda turiwatimiz. Düshminimiz bizge sèlishturghanda heqiqetenmu küchlük. Yalghuz nopus üstinliki bilenla emes, herbiy we iqtisadi quwwet jehette bizdin zor derijide ghalip. Biz qolida tömürning suniqimu bolmighan xelqimizning hemmini qozghap jengge atlanghan teqdirdimu, ghelibidin ümid kütelmeymiz.

Bizning herqandaq shekillidiki ammiwi heriketlirimiz bügünki künde qanliq qirghin bilen axirlishidu. Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti we sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulghan 30 – 40 – yillar Allahning bizge büyük bir qutulush pursiti nisip etken zamani idi. Bu pursetlerni qoldin bèrip qoyduq. Düshminimiz uchaghlarda hazirqidin az hem zeip idi. Shundaq bir pursetning yene qachan yarilishini Allah bilidu. Özining herbi quwwiti we diplomatiye ghelibisige tayinip shanggang, awminlarni bir paymu oq chiqarmay qoligha alalighan, Teywenni peqet bolmighanda qoral küchi bilen qolgha keltürüsh gheyritige bel baghlawatqan, Amèrika we yawrupa ellirining herbiy tehditliri, iqtisadi qamalliri, qoral – yaraq imbargosigha perwa qilmighan halda her sahede uchqandaq tereqqi qiliwatqan we dunya sehniside eng qudretlik bir dölet süpitide qed kirip turiwatqan bügünki xitayni meghlup qilip, dölitimizning igilik hoquqini eslige keltürelishimiz zadi mümkinmu – yoq? digen mesilige biz tilgha alghan yuqarqi alahidiliklirimiz jawap bolalmaydu. Bu heqte ta rixning heqiqetlirini eske alghan halda, rèalni analiz yürgüzüshke toghra kèlidu.

Men bu tèmini musteqilliqimizni imkaniyet bilen teminleydighan töwendiki sharaitlargha asasen yorutushqa tèriship baqay, yeni men ilgiri tilgha alghan “musteqilliqning pursetliri” heqqide izdinip baqayli. Bu pursetlerni nezirimizdin saqit qilip, öz küchimizge tayinishni tekitlesh shu tapta kishiler zadila hezim qilalmaydighan bir mesile.

Bu pursetler: birinchisi, xitayning öz ichidin yèmirilishi. Ikkinchisi, xitay dèmokratik herikiti. Üchinchisi, sèriq apetke qarshi xeliq`araliq heriket. Tötinchisi, xeliq`araliq siyasi, iqtisadi menpiet kürishi. Beshinchisi, dunya siyasi weziyitidiki dawalghush. Altinchisi, dunyawi diniy, milliy heriketler. Yettinchisi, tengrining iltipati yaki adalet dunyasining shapaiti.

Elwette, bu listigha yene ichki jehettiki hoquq talishish küreshliri, xelq`ara insan heqlirini qoghdash kürishining bèsimliri, xeliqàraliq iqtisadi qamal, herbiy imbargo digendek yèqimliq amillarni qoshushqa bolidu. Bu tèmilar weten ichidiki we sirtidiki uyghur ziyaliliri köprek köngül böliwatqan, küchep tegewatqan, ishtey saqlawatqan, musteqilliqimizni ghelibige ige qilidighan asasi amillar, dep qarawatqan tèmilardin ibaret.

Musteqilliqimizni sharait bilen teminleydighan bu pursetler heqqidiki qarashlarning yuqarqi nuqtilar boyiche sherhiliri mundaq bolishi mümkin:

1) xitayning öz ichidin yèmirilishi:
elwette, herqandaq bir döletning qurulush, tereqqi qilish, axiri bèrip zawal tèpish jeryani bolidu. Bu bir özgermes tarixi heqiqet. Bezi döletler 4 – 5 esir dewir sürse, beziliri qanche on yil, hetta nechche yilla dewir sürüp yiqilidu. Nechche ming yillap yashaydighan dewlet bolmaydu. Bir dewletning qurulishi we zawal tèpishining hem ichki amilgha, hem tashqi amilgha baghliq ikenlikini dunya tarixi delillep turuptu. Shunche uzun bir zaman mongghul, manjularning mustemlikiside yashap, aldi bilen jungxua mingo, arqidin jungxua xeliq jumhuriyiti arqiliq özlirini azatliqqa èrishtürgen xitay millitining tarixtin buyan bügünkidek güllengen zamani bolmighan idi. xitaylar pexir bilen tilgha alidighan tang we xen sulalisi zamanidimu ular bu qeder tereqqi bir dewirni bashtin köchürüp baqmighan. belki shu zamanlarda haman ejdatlirimizning tehditliridin qorqup qizlirini sowgha qilish we yipek malliri bilen xoshamet qilish bedilige dewletlirining mewjudliqini saqlap kelgen idi. bügünki xitay wetinimizning qan – yiliklirini shorash netijiside alahide bir güllengen dewirni bashtin kechüriwatidu. Emma bu güllinish bu dewletning uzun bir muddet mewjud bolup turishigha kapalet bireleydighan derijide emes. Estayidil nezer salsaq, biz bügünki qudretlik junggoning yene nurghun zeipliklerge hami ikenlikini, bu seltenetlik qorghanning asti kawak qum üstige qurulghanliqini köreleymiz.

Junggoning Herbi we sanaet tereqqiyati tamamen import asasigha qurulghan bolup, pütün ilghar esliheliri Amèrika, Rusiye we Yawrupa elliridin kirgüzülgen. Adettiki qoralliri, ishlepchiqirish zawutliridin tartip, urush ayrupilanlirighiche chet`eldin kirgüzülgen. Özlirining xas ishlepchiqirish üsküniliri bolsa tamamen teqlid we tèxnika oghurluqi asasigha qurulghan. Yeni sanaet asasi tègidin ajiz. Bügüngiche tereqqi qilghan döletlerning biraq mallar qatarida shalliwetken zawutlirini sètiwèlip, rèminut qildurup ishlitishni xitaylar hèlimu dawam etmekte. Bügünki tereqqi qilghan bir milyard 300 milyon xitaydin pen – tèxnika ijadiyiti patènitigha èrishken, nobil ijadiyet mukapatigha èrishken xitay yoq. xitayning pütkül mehsulatliri doramchiliq we Tèxnika oghurluqigha tayinidu. Nöwette, Erzan emgek küchlirige tayinip qolgha keltüriwatqan tashqi pèriwotliri bu döletning maliye mesilisini hel qilip, herbi we xeliq turmishini güllendürüsh meqsidige yetkendek körsetsimu, emeliyette xitayda yene nurghun ichki zeiplik öz mewjudliqini saqlap kèliwatidu. Bu zeipliklerni mundaq chüshendürüsh mümkin: birinchisi, ishsizliq mesilisi. Xitayning öz melumatigha asaslanghanda, xitayda 300 milyondin artuq ishsiz mewjud. Bu bügünki dunyada misli körülmigen bir hadise. Yeni xitay nopusining töttin biri ishsiz digen gep. her töt ademning birining hayati mewjudluqi kapaletke ige emes, digen gep. yene kèlip bu ishsizlarning mutleq köp qismi dèhqanlar bolup, ular yèzilarda tèriqchiliq bilen jan bèqish meqsidige yitelmey xitayning tereqqi qilghan sheherlirige seldek èqip kirip, sheher amanliqi we normal turmush tertiwi üchün èghir bèsim peyda qiliwatidu. Bu ishsizlargha qarita döletning hichqandaq ünümlik bir yardem siyasiti bolmighach, jan qayghusida qalghan bu ishsizlarning Oghurluq, bulangchiliq, qatilliq, etkeschilik hadisiliri pütün xitay sheherlirini wabadek qaplighan. Xitayda yüz bèriwatqan jinayet nispitining dunya boyiche aldinqi qatarda turishi we barghansiri èghirliship bèrishi xitaydiki büyük bir yoshurun apetke aylanmaqta.

Ikkinchisi, chiriklik. Bügünki xitaydiki chiriklikning dunyada misali tèpilmaydu. Xitayning pütkül sahelirige yuqumluq kiseldek yamrighan bu illet dewletning tizginlesh iqtidaridin halqip ketken. Merkezdiki reis we uning uruq – ewladidin tartip yèzidiki etret bashliqighiche tamamen chirikleshken. Xitayda hichqandaq ish parasiz pütmeydu. Pütkül hökümet xadimliri xiyanet qilidu. Armiye, qanun sahesidin maarip, tibbi sahegiche, hökümettin puxralarghiche para bèridu we pare alidu. Dölet iqtisadini, puxralarning heqqini qaqti – soqti qilidu. Hökümet puligha sayahet qilidu. Hökümet puligha yep – ichidu. Israpchiliq tengdashsiz derijide. Yuqiri derijilik emeldardin addi memuri xizmetchigiche döletning yilikini, puxralarning qènini shorap özini semritish xiyalida yashaydu. Xitaydiki chiriklikning sanini èlip bolghili bolmaydu. Pulla bolsa hemme ishni qilghili bolidu. Armiyimu pul, hökümetmu pul, qanunmu pul. Bundaq bir ichi kawak dewletni eslide qudretlik dewlet sanash artughluq qilidu. Herqandaq bir dewlet hakimiyitining ghulishigha sewepchi bolidighan bu ikki chong amil xitayda wayigha yetken derijide.

Üchinchisi, namratliq. Xitayda islahat – èchiwètish siyasiti yolgha qoyulghandin buyan, jenubu junggo, bolupmu dèngiz yaqisidiki sheher – rayunlarning tereqqiyati tèz boldi. Xitay dölet maliyesi yükining üchtin ikki qismini zimmisigha alghan bu rayunlardiki xitaylarning turmush sewiyisi heqiqeten yükseldi. Bu rayunlardiki partiye, hökümet emeldarlirining uruq – pushtidin nurghunlighan karxanichilar, milyonèrlar yètiship chiqti. Heshemetlik binalar, ajayip eyshi – ishretler hemme yerni qaplidi. Istimal sewiyisi yüksilip, chet`ellikler olturidighan dachilarda, mashinilarda olturidighan, yimekliklirining süpitini östürüp, ilgiriki maymun göshini ali ozuqluq hisaplash derijisidin halqip ayallarning bala hemriyi bilen bowaqlarni istimal qilidighan sewiyige kötürüldi. Künlük istimali üchün serip qiliwatqan iqtisadining hisawi yoq. emma omumi xitay nopusining 10% ge toshmaydighan bu bay – bayashatliqning qarshisida, yene 20% normal hayattiki ahale bilen 70% namrat xitay teng mewjud bolup turmaqta. Gherbiy junggoda hèlimu ghar – öngkürlerde yashawatqan xitaylarni, milyonlighan tilemchilerni, achliq – yalingachliqtin qiriliwatqan namratlarni uchratqili bolidu. Jangzèmin birleshken döletler teshkilati insan heqliri yighinida “1milyard 300 milyon junggoluqning qorsaq mesilisini hel qilish eng chong insan heqliri mesilisi” dep, goya pütün junggoluqning qorsaq mesilisini hel qilip bolghandek meghrur sözligen bolsimu, bügünki qudretlik junggoda puxralarning yimeklik mesilisi hel bolghini yoq. bügünki xitayning dölet maliyesining 30% tin artuqraqini serip qiliwatqan herbi tereqqiyattin èrishmekchi bolghini elwette, yalghuz teywenla emes, belki uyghur wetini, tibet we ichki mongghuldin bashqa, ottura asiya türk jumhuriyetliridur. Ach qalghan xitaylirigha nan, ishsizlirigha ish tèpip bèrish üchün, tajawuzchiliqtin bashqa bir charige murajiet qilishqa maghduri yetmeydighanliqini tonup yetkendek bir halette turmaqta. Xitayning mewjudliqigha tehdit boliwatqan ishsizliq, chiriklik, namratliq hadisiliri we sherqiy shimaldiki üch ölkige oxshash xitaydin ayrilip chiqish ghewghaliri kebi talaylighan ötkür ziddiyetlerning haman bir küni partlap chiqidighanliqigha chet`el mutixesisliridin bashqa, xitaylarning özi ishenmekte we ilmiy analizlar èlan qilmaqta.

2) xitay yèngiliq herikiti.

Uzun esirler fiudal bèkinmichilik bilen yashap kelgen xitaylar 20 – esirning muqeddimiside shinxey inqilawini qozghap, gherip medeniyet we dèmokratiye èqimigha uyghun bolghan jungxua mingo döliti qurush bilen manju istilasigha xatime bèrip, hayatida tunji qètim insaniy turmushqa qedem qoyush yolini tallighan bolsimu, qizil xitaylar bu yèngiliqtin yatsirighan nadan xelqini qozghap, kommunistik bir rijim hökümranliqidiki döletni uning ornigha dessetti. 50 yildin artuq bir zaman dawam qilghan sotsiyalizim tüzimidin diyerlik menpietke èrishelmigen 3 – ewlat xitaylar, 1989 – yili tien`enmin weqesi arqiliq bu hakimiyetke xatime bèrish kürishini bashlap meghlup bolghandin kèyin, xitay ichi we sirtida dèmokratik heriket dolquni peyda qilip, kommunistik xitay hökümranliqini aghdurush kürishini qanat yayduriwatidu. Yèngiliqqa köchüsh __ dèmokratik dölet qurush shu tapta xitay puxralirining omumi chüshige aylandi. Bir partiye mustebitlikidin qutulush pütün junggoluqning arzusi bolup qaldi.

Chet`ellerdiki dèmokratik xitaylar Amèrika, yawrupa ellirining destiki bilen qizil xitaygha qarshi teshwiqatlirini kücheytiwatidu. Xitayning ichki qismidimu dèmokratiyilishish herikiti dawam qiliwatidu. Bu axirqi hèsapta ghelibige èrishidighan bir heriket. Dunyaning siyasi ghayisi we rèalni èqim shundaq. Emma bu heriketning omumi ammiwi qarshiliq yaki siyasi, herbi özgürüshler arqiliq emelge èshishini dunya xalimaydighandek. Chünki xitaydiki hakimiyet almishishning tènichsiz usulda emelge èshishi yalghuz xitay üchün emes, dunya tènichliqi we iqtisadi üchünmu zerermish. Tereqqi qilghan ellerning xitaydin èliwatqan nöwettiki menpieti yoqqa chiqarmish we xitay aqqunliri apiti dunyagha yük bolarmish. Yene bezi melumatlar boyiche, bu xil özgürüshke bügünki xitay hakimiyiti astirittin teyyarliqta bolup, bu özgürüshni tamamen tènich shekilde ghelibige èrishtürüsh qedimini bèsiwatarmish. Nimila bolmisun, bu xil özgürüshning yèqin kelgüside emelge èshishi muqerrer. Emma tènich usulda emes, ya qoralliq isyan arqiliq ya ammiwi qarshiliq bilen yaki siyasi özgürüsh bilen. Xitay tarixida tènich hakimiyet almishish ezeldin bolup baqmighan.

Xitay dèmokratik herikitining xitayni özgertidighan asasi amil ikenliki heqqidiki pikirlerni köp anglidim. Wetinimiz ziyaliliri arisidimu, chet`el uyghurliri arisidimu bu xil qarashqa mehliya kishiler köpken. Bu özgürüshning emelge èshishi musteqilliqimizning muhim pursetliridin biri hèsaplinidu.

3) kommunizimgha qarshi küresh.
Dunya sotsiyalizim lagirining huli we qorghini bolghan sowètler ittipaqi yèmirilgende, xitay bügünki tereqqiyat basquchini bèsip ötmigen idi. u bügün dunyadiki birdin bir chong sotsiyalizim lagiri bolup qaldi. Bèsiwatqan pütün iqtisadi qedemliri kapitalizim dunyasining qanuniyetlirige künsiri uyghunlishiwatqan bolsimu, uni bir partiye hökümranliqidiki kommunistik idilogiyidin waz kechtürüsh sabiq sowètler ittipaqini ghulatqan gherip dunyasining nöwettiki wezipisi bolup qaldi. Tajawuzchiliq xahishi küchlük, dunya tènichliqi üchün tehdit, dep qariliwatqan bu sèriq apettin qutulush Amèrika bashchiliqidiki gheripning ghayisi. Eng axirqi sotsiyalistik döletlerdin vietnam, kubalarning dunyagha tehdit bolalmaydighanliqi, xitaydin ibaret ikki chong qutupning birige wekaletlik qilip, künsiri rawaj tèpiwatqan xitayni yèmirish arqiliq insan heqliri we dèmokratiyini dunya nopusining altidin birini teshkil qiliwatqan bu dölettimu emelge ashurush üchün bèsiliwatqan qedemlerning xèli tizliki melum. Emma bu qedemni basquchilar, biz yuqirida eskertkendek özlirining nöwettiki iqtisadi menpietini aldinqi orungha qoyushni shert qilghan. Xitaydek chong bazar we erzan emgek küchidin, erzan mehsulatliridin Amèrika, yawrupa bazarlirida èrishiwatqan paydiliridin aldirap waz kechmeydighanliqi ayan. Qisqisi, eng axirqi sotsiyalizim lagirini yèmirish herikitimu haman emelge ashidighan heriketlerning biri.

4) siyasi, iqtisadi menpiet kürishi.

Amèrikining yawrupadiki menpieti hazirche kapaletke ige. Afriqa elliridimu Amèrikining manpietige tesir körsitidighan quwwetlik bir küch yoq. emma Asiya ilgiri Sowètler ittipaqining tesir dairiside bolghach, Amèrikining yapuniye, filippin we sherqiy jenubi asiyadiki ayrim ellerdin bashqa döletlerde diyerlik orni yoq idi. sowètler ittipaqining parchilinishi bilen bügünki Rosiyining iqtisadi zeiplikidin paydilinip, ilgiriki sowètning tesir dairisidiki pütün zèminlarni özining künliki astigha aldi. Awghanistan mesilisi bahanisi bilen merkizi asiyada esker turghuzup, Amèrikini asiyada muqim bir orungha ige qilish bilen Amèrikining merkizi asiya stratègiyisi üchün tarixi bir boshluqning ornini toldurdi. Elwette, bu yerde küchlük xitay xirisi mewjud idi. tolimu zeip bolghan ottura asiya türk jumhuriyetlirini özlirining iqtisadi yemchüklirige tayinip bèqindi haletke keltürüsh qedimini tèz bèsiwatqan, 1995 – yili “ shangxey hemkarliq teshkilati” ni qurup, merkizi asiyani öz tesir dairisige èlishqa uriniwatqan xitayning tehditini yoqatmay turup, merkizi asiyada put tirep turghili bolmayti. Amérika bu qedemni tolimu dadil basti we xitayning tumshuqigha qoralining uchini tirep qoydi. Xitay Amèrikining awghanistanni bèsip alidighanliqini we özbèkistan, qirghizistanlarda esker turghuzup, Amèrikining merkizi asiyadiki bazisi qilidighanliqini oylapmu baqmighan idi. xitay özining gherbiy derwazisining achquchini közni yumup achquche Amèrikigha tartquzup qoydi. iqtisadi menpiet we siyasi tesir daire talishish küreshlirining aqiwèti haman urush bilen netijilinidu. Urush bolmighan halette, sowèt ittipaqigha oxshash yèmirilish __ yèngilish meghlubiyiti bilen axirlishidu. Bu xitayning bèshigha kèlishi muqerrer bolghan kün.

5) dunya siyasi weziyitidiki dawalghush.

Dunya urushi yaki rayun xaraktèrlik urushlarmu xitayning teqdirini özgertidighan muhim amillaring biri. Bu dunyaning tarixi __ urushtin ibaret. Dunyada tamamen tènich bir zaman bolghan emes. Xahi döletler ara, xahi döletlerning ichki qismida urush haman mewjud bolup turidu. Birinchi dunya uruishin ilgirimu dunya urush otigha pürkengen bir dunya idi. ikkinchi dunya urushidin kèyinmu dunyaning urushsiz zamani bolup baqmidi. Amèrika – vietnam urushi, xitay – vietnam urushi, iran – iraq urushi, iraq – amèrika urushi, kosuwa urushi digendek urushlar yüz bèrip turdi. Künimizde yene nurghun urushlar boliwatidu. Analizchilar uzungha qalmay Amèrika – xitay urushi yüz bèridu, dep qaraydiken. Amèrika bilen xitay arisida meyli teywen mesilisi tüpeyli bolsun yaki bashqa bir sewepler tüpeyli bolsun, haman urush boidighanliqini mueyyenleshtüridiken. Chünki siyasi we iqtisadi riqabet sorunida bir biri bilen tèrkiship turiwatqan döletning biri haman yene birini ret qilidu. Herbiy jehettin tèrkiship turiwatqan ikki döletning bolsa biri haman yene birini meghlup qilidu. Amèrika hem iqtisadi, hem siyasi, hem herbiy jehettin xitayning tehlikisige duch kiliwatidu. Bu tehlikini yengmey turup Amèrika Amèrika bolalmaydu. Dunya bazarlirida mallirini tökme qilip sètiwatqan xitayning èrishiwatqan menpietlirige we bu tüpeyli Amèrikining tartiwatqan ziyanlirigha süküt qilish zamani uzungha sozulmaydu. Yeni dunya urushi yaki rayun xaraktèrlik bir urush xitayning mewjudliqigha xatime bèridu. Xitayning shundaq bir urushqa duch kelgen küni “shangxey hemkarliq teshkilati” diki ezaliridin ayrilghan, tamamen yètim urush qoynigha kirgen küni bolsa, eksiche Amèrika gheripning himayisige èrishken, ottura asiya jumhuriyetlirining hemkarliqini qolgha keltürgen kün bolidu.

6) Dunyawi diniy yaki milliy heriketler.

Xuddi15 esir ilgiriki islami ghazat heriketlirdek yaki besh esir ilgiriki osmanli impiriyisi heriketlirdek diniy yaki milliy heriketlerning qaytidin bash kötürishimu wetinimizni musteqilliq pursetliri bilen teminleydighan bir amil. Bügünki musulman dunyasining bundaq bir heriket qozghash èhtimali mewjud emes. Türk dunyasiningmu pütün türkler bir mewqege jem bolup, mustemlike astidiki qèrindashlirini azat qilghudek hali yoq. emma shundaq bir heriketler nawada royapqa chiqip qalsa, biz qutulush nisiwisige èrishimiz, digen gep. mèningche, bu tesewwurdin hazirche özimizni yiraq tutqinimiz tüzük.

7) tengrining iltipati yaki adalet dunyasining shapaiti.

Nawada janabi Heqning tartiwatqan külpetlirimizge rehmi kèlip bizge qutulushni irade qilghan bolsa, qudretlik sowèt döliti qolidin qutulup chiqishni oylapmu baqmighan, musteqilliqni chüshidimu körüp baqmighan ottura asiya döletliri we sabiq yuguslawiyidin ayrilip chiqqan döletlerge oxshash, melum bir sewepler bilen qutulush bizge nisip bolup qèlishimu mümkin. Allahning izni we qudriti aldida düshminimizning küchi hichnimige erzimeydu. Musulmanliq süpitimiz bilen Allahning hikmitige ishinishimiz kirek. Shuning bilen birge sewepning alimi ikenlikini unutmasliqimiz kirek. Yene biri, 3 - dunya urushi sewebidin yaki dunyada bashqidin bir tertip ornutush zörüriyiti tüpeylidin, adelet dunyasining hèsdashliqi qozghulup qèlip, yèngidin sizilghan dunya xeritiside bizni museqil döletler qatarigha tizip qoysa, belkim musteqil bolup qalarmiz. Bundaq bolmaydu, digilimu bolmaydu. Ikkinci dunya urushidin kèyin nurghun mustemlike döletler musteqilliqqa èrishti. Yene bizge oxshash musteqil döletler mustemlike bolup qaldi. Bu qètim texsimat bashqiche bolup qalsa ejep emes.

Xulase qilghanda, bizge musteqilliq pursiti yaritip bèridighan yuqarqi amillar heqqide tehliller köp. Bezi sorunda ziyalilirimizning ajayip zoq – shoq bilen mushundaq pikirlerni qiliwatqanliqini anglidim. Chet`ellerdimu “amèrikining künsiri qudret tèpiwatqan xitaydin endishisi bar. Xitayning yenimu küchüyüp, amèrikining dunya bazarliridiki menpietini tartiwèlishidin qorqudu. Shunga amèrika sherqiy türkistan we tibetni musteqil qilish arqiliq xitayning gherbi derwazisini taqap, sherqte yaponiyini küchlendürüsh arqiliq sherqiy dingiz derwazisini taqap, xitayning tereqqiyatini boghush yoli bilen öz menpietini qoghdashqa urunidu. Bu hem amerikining sheriqni tesir dairisige èlish stratègiyisige uyghun hem xitayning kèlichektiki tajawuzchiliqining aldini èlish pilanigha mas bolghini üchün, dunya tènichliqi ehtiyaji yüzsidin gherip alimi amèrikini yaqlaydu. Dunyadiki eng axirqi we eng chong sotsiyalizim lagirini ghulitip tashlash pütün dunya döletliri we milletlirining ortaq xahishi.

“Uyghur wetini dunya we amèrikining mushu èhtiyaji tüpeyli axir özlükidin musteqilliqqa èrishish pursitige ige bolidu”. “xitaydiki chèkidin ashqan chèriklik we mustebitlikler xitay kommunistik rijimini depne qilidighan asasi amil. Xitay aqiwet öz ichidin yèmirilip tügeydu. Xitayning parchilanghan küni __ bizning wisalimizgha yetken künimiz”. “wetinimizdiki bihisap tebii bayliqlar amèrika bashchiliqidiki gheripning közini qizartmaqta. Ular mushu bayliqlirimizgha bolghan ishtihasi nuqtisidin we hemmini nöldin bashlaydighan bu wetenning asasi qurulushliridin qolgha keltüridighan menpietliri yüzsidin wetinimizni xitaylarning changgilidin qutquzup, özlirining iqtisadi èhtiyajlirini qamdaydu. bughdayning bahanisida, qaramuq su ichidu”. “sherqiy türkistan bilen tibetning musteqilliqi amèrikining hem rosiyige hem xitaygha taqabil turush ghayisige uyghun. Shimali atlantik ahdi teshkilatining qazaqistan, qirghizistan qatarliq ottura asiya döletlirini öz teshkilati qoynigha èlishi, yèqin kelgüside xitayni parchilap, dunya Tènichliqigha kapaletlik qilish üchündur”. “Amérika ottura asiyada esker turghuzghandin sirt, yaponiye, hindistan qatarliq küchlük döletlerni qolgha keltürüp, xitayni yèmirishning hazirliqigha köchmekte….” dègendek gepler xèli kengri.

Axirqi bu qarashlarning amèrika we yawrupaning siyasi ghayiliri, iqtisadi menpiet istekliri nuqtisidin belkim melum asasi bardu. Emma, bu asasning üstide, hergizmu uyghurlarning musteqil yashash heq-hoquqini tonush, digen bir metiqi chüshenche yoq. qaramuqning peqet bughdayning bahanisida su ichip qèlish èhtimalliqila mewjud. Hich bir dölet we millet bügünge qeder “uyghurlar __ xitayning bir qismi emes. Uyghurlar __Döliti munqeriz qilinghan bir millet. Igilik hoquqini eslige keltürüsh heqqige ige!” dep baqmidi. Meyli qoshna qèrindashlirimizdin qazaqistan, qirghizistan bolsun yaki türk dunyasining sheripi sanalghan türkiye döliti bolsun, uyghurlarning musteqilliqi heqqide bir èghiz zuwan sürgini yoq. yigitler, men yuqarqi barliq qarashlarni ètirap we teshebbus qilish terepdari emes. Tamamen inkar qilish meydanidimu emes. Elwette, sewepning alimi bu. Allahi taala risqimizni shundaq bir seweplerge baghlap qoyghan bolsa, bextimiz shu yerdin èchilidu. Uning üstige, millitimizning düshminimizni heddidin ziyasde küchlük chaghlash, özini adettin tashqiri ajiz sanash we kilichekke ümidsiz qarash rohi haliti èghir. Bu seweplerdin ayrilghan musteqilliqni tesewwur qilalmaydu. Shunga yuqarqi seweplerni musteqilliqning pursiti, digen tonush bilen mesile tehlil qilishqa özimizni zorlaymiz. Yene shuni tekitlesh zörüriyiti mewjudki, bu dunyaning siyasi neyrenglirining tègige yètip bolmaydu. Üch wilayet inqilawining ghelibisi Rus – xitay süyqestlirining qurbanigha aylinip ketkenge oxshash, nöwette wujudqa chiqqusi milliy azatliq küreshlirimizmu yane shu Rus - xitay we Amèrika, yawrupa elliri bilen xitay otturisidiki yeng ichi kilishimlirining qurbanigha aylinip ketmeydu, diyelmeymiz. Menpiet dunyasi bu. Tarixning tekrarlanmaydighanliqigha hichkim kapalet birelmeydu.

__ Birinchi nuqtida, xitayning ichki jehettin yimirilishi heqqide toxtalduq. Bu yimirilish aldimizgha nurghun soallarni tashlaydu. Xitay ichki jehettin yèmirilse, buningdin alidighan menpietimiz nime? Mushu pursettin paydilinip musteqil bolalamduq? Maddi we meniwi hazirliqimiz barmu? Wetinimizni milyonlighan qoralliq düshmen bèsip yatidu. Ichki yimirilish bilen tengla bu düshmenler özlikidin chèkinip chiqip kètemdu? Tarilip kitemdu? Qoral tashlap bizge el bolamdu? Yaki bizning musteqilliqimizni ètirap qilip, bizge esker bolamdu? Ularni qoral tashlatquzghidek, teslimini qobul qilghudek, musteqilliqimizni ètirap qilghuzghudek halimiz barmu? Milyonlighan xitay puxralirichu? Ularning hemmisi wetinimizni tashlap qachamdu? Yaki yèngi uyghur jumhuriyiti puxrasi bolup yashamdu? Bu jumhuriyetni kim, qandaq quridu? Qaysi küch bilen?

Bu xil soallarni marjandek tizghili bolidu. Emma jawabigha til ajizliq qilidu. Xitay ichki jehettin yèmirilgende, bu yèmirilish belki merkizi rayonlardiki hakimiyet almishish bilenla cheklinishi mümkin. Bu almashqan hakimiyetning bizge musteqilliq pursiti ata qilish – qilmasliqi bir mesile. Eger bu yèmirilish omumi xitay miqyasida yüz bergen ammiwi ghelyan bilen emelge ashsa, bu pursettin paydilinip bizningmu omumi xelqimizni qozghap hakimiyet tartiwèlish imkanimiz barmu – yoq? xeliqni qozghash tamamen mümkin. Partlash aldidiki wolqandek qanliri qaynap, qisas tuyghuliri dewrep turghan millitimiz birla nida bilen ornidin des turidu. Emma milletning qolida pichaqtin bashqa nerse yoq. milyonlighan xitay armiyisining xelqimizning bu isyanlirigha süküt qilishi natayin. Biz eng zor bedel bilen sheher we yizilar hakimiyitini tartiwalalighan teqdirdimu, omumi wetenning igilik hoquqini tartiwèlishqa ajizliq qilimiz. Eng zamaniwi qorallar bilen qorallanghan milyon kishiliktin artuq xitay muntizim armiyisini meghlup qilishqa ajizliq qilimiz. Bu yèmirilishning bizge musteqilliqni tènch halda sowgha qilidighan xasiyetlik bir hadise bolishi natayin. xitayning shundaq bir yèmirilish pursiti bilen bizge musteqilliqning shert - sharaiti nisip boldi, dep qarighan teqdirdimu, biz hakimiyetni qolgha èlish üchün muqerrer rewishte qanliq küresh qilishqa mejbur bolimiz. Bizge qoral kirek bolidu. Chet`elning __ xitay düshmenlirining yardimi kirek bolidu. Chünki xitayning meyli armiyisi, meyli hökümèti yaki puxrasi bolsun, mejburlanmighiche hakimiyetni bizge bermeydu. Bu wetenning igilik hoquqidin waz kechmeydu. Peqet bolmighanda bulangchiliq, buzghunchiliq we qirghinchiliqtin qol üzmeydu. Xitayning bu özgermes tebiitini hich unutmasliq kirek.

Dimek, mundaq bir pursette, biz hem özimizni qoghdash hem hakimiyetni tartiwèlish üchün qoralgha, qoralliq qoshungha, küresh bilimlirige ige bolushqa muhtaj. Bu sahede bizning ne tejribimiz, ne imkanlirimiz yoq. hich bolmighanda chet`eldiki wetenperwerler bu jehette belgilik tèrishchanliq, teyyarliqta bolushi kirek. Sözlisek gep tola. Bu yimirilishni biz qandaq kütiwalimiz? digen mesilige jawap bèrish üchün köp gheyret körsitishke toghra kèlidu.

Ikkinchi nuqtida, xitaydiki hakimiyet almishish mesilisi heqqide toxtalduq. Bügünki kommunistik xitay yoqulup, dèmokratik bir hakimiyet xitayda hökümranliq textige chiqqanda, bizning teqdirimizde qandaq özgürüsh bolishi mümkin? Xitaydiki hakimiyet almishish __ dèmokratiyining ghelibisi bizning arzulirimiz bilen ong tanasipmu? Dèmokratik junggo bizning heq – hoquqlirimizni tonup, musteqil yashash istikimizge hörmet qilishi mümkinmu? Köprek kishilirimiz ümidni xitaydiki mushu xil özgirishke baghlaydu. Xitay dèmokratiyige köchkendin kèyin, bizge musteqilliq bèrishi yaki erkin saylam arqiliq wetinimizning teqdirini xelqimiz iradisining belgilishige yol qoyushi mümkin, dep oylaydu. Dèmokratik xitayni gheriptiki dèmokrat milletlerge oxshitidu yaki shundaq bolishini ümid qilidu. Epsusuki, xitay hichqandaq milletke oxshimaydu. Dèmokratik xitayning eng zor alijanapliq, keng qorsaqliq bilen bizge bireleydighini aliy aptonomiye, we hetta fèdiral jumhuriyet hoquqi bolishi mümkin. Dunyaning közini boyash, xelqimizge èmizge sèlish üchün bexish etken bu qimmetlik sowghisi mahiyette bügünki aptonomiyening perdazlanghan sheklidin ibaret bolidu. Chünki xitayning meyli kommunisti yaki dèmokrati bolmisun, wetinimizning xitayning qoynidin ayrilip chiqip musteqil bolishini hergiz xalimaydu. Bu nuqtida her ikki xitay oxshash mewqede. Kommunist xitay emelge ashuralmighan 1 milyard 300 milyon xitayning qorsaq mesilisi, turalghu mesilisi, xizmet mesilisini hel qilish mejburiyitige dèmokratik xitay tèximu sadiq kèlidu.

Dèmokratik xitay digenlik __ öz millitining milliy menpietige tèximu köngül bergen xitay milletchiliri, digenliktur. Milletchi xitayning kommunist xitaydin keng qorsaq bolishi natayin. üch wilayet inqilawi mezgilide, milliy armiyimizning quwwetliridin halsirighan dèmokratik xitay axirqi tèniqida milliy armiyige teslim bolmay, qizil armiyige teslim bolush arqiliq wetinimizning musteqilliqini ret qilghan idi. xelqimiz bu achchiq sawaqqa köre “qara xitaymu, qizil xitaymu beribir xitay” digen tejribini yekünlidi. Buningdin yèngiliqchi xitaylar hakimiyet bèshigha chiqqanda bizning ziddiyetlirimizning tèximu ötkürlishidighanliqini köriwalalaymiz. Biz xitay dèmokratiyige köchkende, xitaydiki bu hakimiyet almishishtin ongayla wisalimizgha yètishni ümid qilsaq tolimu addi oylighan bolimiz. Shundaq bir sharait yaralghan teqdirde, biz yene qoralgha murajiet qilip, yèngi hakimiyetning hökümranliqini keskin qarshiliq bilen ret qilishqa mejbur.

Dimekki, biz yene qoralliq küreshke bash urushtin bashqa charige ige emes. Bizge qoral we chetning yardimi kirek.

Üchünchi nuqtida, dunyaning sotsiyalizim lagirini gholitish tèrishchanliqi netijiside peyda bolidighan musteqilliq pursiti heqqide toxtalduq. Amerika bashchiliqidiki gheripning bu ghayisi xitay – amèrika urushi yüz bermigen teqdirde, xitaydiki ammiwi topilang, keng kölemlik ish tashlash, oqughuchilar herikiti, qoralliq qarshiliq, xitay ölkilirining ayrilip chiqish ghewghaliri yaki merkezde siyasi özgürüsh qozghash, hoquq tartiwèlish kürishi qilish qatarliq wastilarning biri bilen emelge ashidu. Buning ünimi urush arqiliq xitayni özgertishtin paydiliq. Xitayning ichki qismida bolsa buning sharaitliri yiterlik. Bu özgürüshning aqiwiti yenila kommunistik rèjim bikar qilinip, dèmokratik bir hökümetning hakimiyet igilishidin ibaret bolidu.

Elwette, bu yèngi hakimiyet dunyaning nöwettiki siyasi qaidisige binaen, Amèrikining iradisige bèqinghan bolidu. Amèrika bundaq bir zamanda, 50 yildin bèri bèqip kelgen Dalay lama hökümètini tibetke hökümran qilip, tibetliklerning musteqilliq arzusining emelge èshishigha yol qoyamdu – yoq? bu bir mesile. bu pursette hem muhajirettiki uyghur teshkilatlirigha iqtisadi yardemde bolup, uyghurlargha xitaygha qarshi radio qanallirini qurup bèrip, rabiye qadirgha oxshash uyghur ayallirini xeliq`araliq mukapatlar bilen mukapatlap uyghurlarni xitaygha qarshi kozur qiliwatqan Amèrikining uyghur millitining iradisige yol qoyush – qoymasliqi yene bir mesile. Bu özgürüshning xitayni chak – chèkidin parchilap, her bir ölke öz aldigha musteqilliq èlan qilidighan derijide bolishi natayin. shundaq bolghinida, düshminimiz zeipleshken, musteqilliqni qolgha keltürüsh imkanimiz zorayghan bolatti. Eksinche bolghinida, biz yene qoralliq mujadilige mejbur.

Tötinchi nuqtida, Amèrika – xitay urushi tèma qilindi. Bu urush yüz bèrip, xitay yèmirilgen halette, uning aqiwiti biz yuqirida sözlep ötkenge oxshash bolidu.

Beshinchi nuqtida, dunya urushi yaki rayon xaraktèrlik urushning bizge nisip ètish èhtimali bolghan pursetliri heqqide toxtalduq. Yene bir qètimliq dunya urushining yüz bèrish mümkinchilikini hichkim inkar qilalmaydu. Amèrika Awghanistangha bèsip kirip, arqidinla iraqqa hujum qildi. Yene iran, koriye qatarliq hujum nishanigha alghan dewletlirige qol uzutush hazirliqida turiwatidu. Dunya urush qaynimigha yene bir qètim gheriq bolush aldidida turghandek bir weziyetni her kim hès qiliwatidu. Emma shundaq bir urush yüz berdi, dègendimu, bu urushning aqiwètining bizge paydiliq bolush – bolmasliqini tesewwur qilish tes. Urush oti xitaygha qeder tutashti, digende, bizge paydiliq bir pursetlerning quchaq èchip qèlish èhtimali yoq emes. Her qètimliq dunya urushi bizge bir pursetlerni nisip qilip keldi. Emma ya biz bu pursetlerdin paydilinalmiduq yaki bu pursetler küchlük döletlerning “yalta shertnamisi” kebi adaletsiz kilishimliri tüpeyli, ularning xususi menpietlirining qurbanigha aylinip ketti. Mubada yene bir qètim bu pursetlerge èriship qalsaq, uni köz yèshimiz, quruq tamalar bilen kütüwèlishtin hich netijige èrishelmeymiz. Belki qan we jan bedilige qarshi èlishtinla ghelibige yüzlineleymiz.

Altinchi nuqtida, dunyawi diniy we milliy heriketlerdinmu purset tama qilduq. Bügünki musulman dunyasidin bizge hichqandaq bir rewishte yardem kelmeydu. Eksinche biz ularning neziride tamamen untulghan, hette mewjud bolmighan bir barliq. Türik dunyasining hali bolsa tèximu xarap. Ular bizge yardemde bolush tügül, bizning menpietlirimizni sètip xejlewatidu. Mujahidlirimizni öz qolliri bilen ölümge tutup bèriwatidu. Qachqunlirimizgha panah jay bèrishkimu yarimaywatidu.

Yettinchi nuqtida bolsa, Allahning rehmiti yaki adalet dunyasining bu rehmet tüpeyli bizge iltipat qilishi mümkin bolghan pursetlirini tekitliduq. Dunya dawalghush ichide turiwatidu. Dunyaning siyasi weziyiti künsiri özgiriwatidu. Ezeldin özgürüshchan bir dunya bu. Biz hem özgüriwatimiz. Illetlerge kömülgen bir millet bolishimizgha qarimay, heqqimizni tonuwatimiz, ghayimizni biliwatimiz, düshminimizning mahiyiti we meqsidini chüshiniwatimiz. Musteqil bir uyghur dewliti dunyagha kelmigiche, bügünki pajielik hayattin xalas bolalmaydighanliqimizgha barghansiri chungqur ishiniwatimiz. Janabi Heqtin tilewatimiz, qan töküp qurban bèriwatimiz. Turmilarda yètiwatimiz, purset tapsaq isyan kötüriwatimiz. Chet`ellerde nale, shikayetler qiliwatimiz. Ish qilip, yiterlik bolmisimu, qolimizdin kelgenni qiliwatimiz. Allahi Taala bularni körüp, bilip turiwatidu. Tümenligen bigunah qurbanlarning, künimizde xar – zarliq ichide yashawatqan xelqimizning pighani yètip, bizge nijadliq bexish ètishni xalisa, her sewep bilen qutulush sheripige èrishimiz. Allah qutuldurghanni bende xarliyalmaydu. Allah xarlighanni bende qutulduralmaydu. Her ish teqdir irade boyiche bolidu.

Yalghuz sewepla kar qilmaydu, elwette. Yèqinqi 10 nechche yil ichidila chichenler bir milyondin artuq insanni qurban bèripmu musteqilliq wisaligha yitelmidi. Pelestinde künde digügek nechche adem shèhid bèriwatidu. Qanliq küreshler izchil dawam qiliwatidu. Emma pelestin döliti tèxi qurulmidi. Dalay lama sergendar hökümètining 50 yildin bèri qilmighan mujadilisi qalmidi. Qaysila döletke barsa shu döletning pirizdènti aldigha chiqip qarshi alidu. Lèkin tibetning teqdiride özgürüsh bolghini yoq. zangzular bizge oxshashla xarliq ichide yashawatidu.

Dimekchimenki, sewep qilish bilen birge Heq taalaning rehmitini kütüsh kirek. Heq taalaning rehmitige telmürüsh bilen birge, sewepning netijisige ishinish kirek. Sewepsiz hich nerse hasil bolmaydu.

Xulase qilghanda, yuqirida biz tekitligen pursetlerning emelge ashqan waqti, Janabi heqning bizge qilghan rehmitining del zamani bolishi mümkin. Uningdin ünümlik paydilish – paydilinalmasliqimiz, yeni layiqida sewep qilip, bu büyük rehmet nisiwisidin milletning arzuyini qanaetlendürüsh – qanaetlendürelmeslikimiz özimizning eqli we ejrige baghliq. Shuni hich unutmasliqimiz kirekki, bizge nisip bolghan herqandaq bir sharait bizdin yiterlik bedel telep qilidu. Bu bedel shübhisizki, axirqi hèsapta qan we jan bilen pütidu. Biz Allah rizasi üchün shèhidlik mertiwisige ulushushning her qandaq pursitini qoldin bermeslikning yiterlik teyyarliqida bolmay turup, weten _ milletning bexit saaditi üchün qan we jan teqdim qilish iradisini tiklimey turup ghayimizge ulishalmaymiz. U pursetlerning ghayiptin kelgen rehmettek musteqilliqni ikki qollap sunushini ümid qilish xiyalini chörüp tashlimaq kirek.

Bizni musulman dunyasi yaki türik dunyasi weyaki Amèrika bashliq gheripning sewepsiz we ejrimizsiz shundaqla musteqil qilip qoyush tamasida yashawatqanlar, hemde yuqarqi pursetlerning möjize kebi iltipatigha ishtey saqlawatqanlar, shundaq bir zaman kelgende nimiler bolidighanliqini, nimilerni qilishimiz kireklikini, halimizning nichük ikenlikini chongqurraq oylunup körüshliri, biraz rèalni bolushliri, duch kèlishimiz mümkin bolghan herqandaq aqiwetlerni neziridin saqit qilmasliqi kirek.

Hosh, yigitler biz bizge kilichekte nisip bolishi mümkin bolghan sharaitlar heqqide toxtulup öttüq. Bu sharaitlar qachan yarilishi mümkin? Yene besh yildimu? on yildimu? Yaki 50 yildimu? Biz shu sharaitlar yaralghiche nime qilishimiz kirek? Uni texir bilen kütishimiz kirekmu? Uni kütüp yashash bilen nimige èrishimiz we nimidin mehrum bolimiz? Shundaq bir sharaitni özimiz yaritishimiz kirekmu? Yaki sundaq bir sharaitning yarilishigha hesse qoshushimiz kirekmu? Yaki bu nisidin teley kütmey, neq üchün küresh qilishimiz kirekmu? Biz küresh qilip ghelibe qilalamduq? Ghelibilik küreshning yoli qaysi? Mana bu soallarning jawabini bèrish mesilisige emdi kèlimiz. Bu soallargha jawap bèrishtin ilgiri, özimizning nöwettiki halini yaxshi bahalashqa toghra kèlidu.

__ Ya milliyetchiliki rawaj tapmighan ya diniy eqidisi kamal tapmighan bir milletning bu qeder èghir zulumdin qutulishini tesewwur qilish we bu qutulushqa kamil ishinish heqiqeten tes.

Biz eqelli milli terbiye muhitidin mehrum. Xelqimizde öz özini toghra tonush, öz eslige we weslige ishinish rohini yètildürüshning pütün imkanliridin mehrum. Öz tariximizni sözlesh, yèzish, èlan qilish pursetliridin mehrum. Bizning pikir erkinlikimiz, söz erkinlikimiz, metbuat erkinlikimiz tamamen cheklengen halette. Buni azdep, izchil halda namratlashturush we nadanlashturush siyasitining qurbanigha aylanghan millitimizning jan qayghusidin bashqigha köngül bergüdek hali yoq. omumi xelq turmushi yalghuz siyasi zulum tüpeyli emes, iqtisadi zulumlar tüpeylimu nahayiti èghir müshkilatlargha mehkum. az – tola iqtisadi imkaniyetlerge èrishken we xizmet ornigha ige kishilirimizmu tèngirqash ichide hayatini bimene ishretler, rezil qismetlerge yem qilip bèriwatidu. Etrapidiki bichariliqlar, qalaqliqlar , ich siqinchiliqi we biqowulluqtin bizar bolup, bir künni bolsimu köngüllük ötküzüshtin bashqigha rahi barmaywatidu. Pütün millet hörlükke teshna bolsimu, bu ghayini, bu wetenning derdini bu yolda küresh qiliwatqan az sandiki pidakarlarning zimmisige yüklep qoyup, ularning jasaritidin könglide pexirlinishtin bashqigha gheyret qilmaydighan layghezellik ichide yashawatidu. Öziningmu bir ülüsh hesse qoshush mejburiyitini tonumaywatidu. Tonighanlirimu bu musapige atlinip tartidighan dertlerning tehditidin qorqup, asilarche hayatqa esir boliwatidu. Beziliri hetta Türlük ijtimai kiselliklerdin sirt, xitayning pul üchün hemme rezillikni qilidighan iplas tebiitini yuqturupla qalmay, hoquq üchün hemme peskeshliklerge murajiet qilidighan iplas tebiitini yuqturupla qalmay, eng yamini xainliq we munapiqliq tebiitinimu özige yuqturup èliwatidu. Diniy telim – terbiye eslide bu kiselliklerning aldini alidighan eng ünümlük hayatliq desturi idi. uyghurlarni esli – weslige sadiq yashashqa dewet qilidighan, xainliq, munapiqliqtin, ishretwazliqtin, itaetkarliq we qorqunchaqliqtin, bixilliq we bighemliktin qutulduridighan qudret menbii idi. halbuki, bügün diniy itiqad terbiyisigimu esla orun yoq. milletning tuyuq yolda temtirep yürüshi, del muqeddes ètiqadidin chetnewatqanliqining, diniy ehkamlarni turmush mizanliri qataridin shalliwetkenlikining, Allahning emrige boy sunmaywatqanliqining mehsuli. Xurapatliq we natoghra diniy teshwiqatlar tesiride milltimizning itiqat tüwrüklirining yiqilishigha elwette kommunistik zulum sewepchi bolsimu, bu zulumning ijra meydanida rol èliwatqan diniy munapiqlarning körsitiwatqan shermendilerche gheyretlirige süküt qilishning zamani kechken idi. nurghun kishilirimiz bu nuqtida èniq chüshenchige yetti. Epsuski, charisizliq! Semet mexsumning quluqini kèsip tashlap, uning imamliq salahiyitige xatime bergendek ehmiyetlik agahlandurushlarning sani köp emes. shundaq, Bügün bu millette ya milletke rehberlik qilip, uni höriyet wisaligha yitekligüdek sharait hem bir dahi yoq. ya büyük bir ishlarni tewretkidek pul yoq, ya teqdirimizni özgertishke yarighidek bilim yoq, ya xiyali qehrimanlarning shirin arzusigha yarisha möjize peyda qilghudek sèhri karamet yoq. tamamen namrat, tamamen nadan, tamamen yètim bir millet bu. Bu her qachan bizning közimizge chèliqidighan rèalliq. Millitimizning selbi bir teripi. Biz hich xalimaydighan, seskinidighan, ümidsizlinidighan, bizar bolidighan emeli ajizliq.

Emma neqeder zeip bolishidin qet`i nezer, bu zeiplikning qarshisida yene yaramliq bir yol bashchigha ulishalisa, eqilge uyghun bir ümidning nurigha èrishelise, muwapiq bir purset tapalisa we qoligha tömürning sunuqi ilniship qalsa bu milletning tüki tewreydighanliqida esla shübhi yoq. bu nuqtigha ishinish kirek. Barin shèhidliri shunche izdinipmu zeydun yüsüptin danishmenraq bir rehberge ige bolalmidi. Zeydun yüsüp bügünki zaman urush taktikisidin nisiwe alghan zat emes idi. shunndaqtimu millet iradisini issiq qèni bilen namayen qilishqa yaridi. Ular shunche zor gheyret körsitipmu qoral – yaraqlirining sanini ongha yetküzelmidi. Qoral sètiwèlish imkani yoq idi. Qeshqerdiki bir tömürchining dukinida yasatqan 300 dane addi bomba bilen özlirini chala qorallandurdi. Shundaqtimu tamamen zamaniwi qorallanghan 30 mingdin artuq düshmenge ikki sotkidin artuq zerbe bèrip, nurghun ademlirini halak qilish meqsidige yitelidi. Ular Shunche izdinipmu obulqasimdin öte bir meshqawul tapalmidi. Obulqasim herbi telim körgen birsi emes idi. shundaqtimu, düshmendin tartip alghan qorallarni jayida ishlitelidi. Ular yene shunche uzun iane toplapmu herbi meblighining sanini ikki ming dollargha ulashturalmidi. Shunche küchepmu herbi atlirining sanini töttin ashuralmidi... Shundaq bolishigha qarimay, bu jengge bel baghlighanlarning sani 500 ge yitetti. Bu jeng bashlanghanda mujahidlar sèpide turghanlar 1087kwadirat klomètir kölemge ige bu yèzidiki 19ming 650 nopusluq pütün barin xelqi boldi. nechche on ming xitay muntizim armiyisining qirghinchiliqi, yene yüzligen zembirek, tanka, tik uchar, bironiwiklarning dehshetlik hujumigha pütün barinliq qeyserlik bilen taqabil turup, bu milletning bash egmes iradisini eziz janliri bedilige dunyagha jakalidi. zeydun yüsüp bashchiliqidiki nurghun baturlirimiz jeng meydanida shèhid boldi. Yene nurghun yigitlirimiz ölüm jazasigha höküm qilindi we turmilargha bend qilindi... ular heqqidiki dastan tildin tilgha köchüp yürüydu. Bu __ millitimizning yene bir teripi. Biz söyünidighan, pexirlinidighan, ümidlinidighan, ishench turghuzidighan ijabiy terep.

Ushbu jeng munasiwèti bilen Xitay hökümètini qattiq sarasimige salghan mesililerning biri, zeydun yüsüp kebi qehrimanlarning jeng maydanida körsetken ajayip pidakarliqidin bekrek, pütün barin xelqining mujahidlar bilen bir meydanda turghanliqidin ibaret kütülmigen xeliq iradisi mesilisi boldi. Wang`inmaw, sungxenlianglar partkom yighinida “nime üchün pütün yiza xelqi topilangchilar terepke ötüp kètidu?” digen soalni qayta – qayta tekrarlidi. Mana bu biz közge ilmaywatqan xelq!

Dimekchimenki, öz millitimizge bir tereplime baha bèrishtin saqlinishimiz kirek. Kochidiki lükchek, oghri, qimarwaz, pahishiwaz, haraqkeshtin tartip, qorqunchaq ziyali, bèxil bay, ikki yüzlimichi molla, bighem dèhqan, xoshametchi ishchi – xizmetchilergiche hemmisi öz millitimiz we ularning jismidin yuqarqi ijabi hem selbi terepler ortaq yer alghan. Sharaitning quligha aylinip selbiyiti ijabiy terepliridin ghalip kelgen bu jan baqarlardin qanchilik yirgensekmu, qèrindashliqtin tanalmaymiz. Ularning illetlirining özgürishini ümid qilimiz, janabi heqtin insap tileymiz we millet aldidiki jinayi qilmishi chèkidin ashqanlirini ölüm bilen tüzütishni irade qilimiz. Bashqa pütün uyghur musulmanliri bizning bayliqimiz, qoralimiz, ümidimiz. Muqeddes ghayimiz aldida hichqandaq bir uyghurni yeklesh, ret qilishqa heqqimiz yoq. uyghurning pütün illetlirini uzun yilliq asaretning mehsuli, dep chüshünishke özimizni qayil qilishimiz kirek.

Elwette, Hakimiyet bèshidiki qorchaq emeldarlar, arsiz ghalchilar, milli munapiqlar, ishpiyunlar bashqa bir dunya. Yene Bizni soraq üstilide sotqa tartiwatqan, haqaret qiliwatqan, urup – qiynawatqan uyghurlar, bizni pash qilip tutup solawatqan, aile tawabiatlirimizgha bèsim qiliwatqan, millitimizning yürükini mujuwatqan, xitaydin better zulum sèliwatqan, isyanlirimizni shepqetsiz basturiwatqan uyghurlar bizning qèrindashlirimiz bolsimu we ularning tomuridimu uyghurning qèni mewjud bolsimu, xitay dèktatura organliridiki bu qèni bulghanghan, ziti pesleshken mexluqlarni öz sanashqa hergiz tilimiz barmaydu we imanimiz, wizdanimiz yol qoymaydu. Öz milliy menpietini sètip xejlewatqan, öz millitining qèni bilen semriwatqan bu asilarni düshmendin better pes körüp jazalash bizning burchimiz. Biz mana mushu xainlargha zerbe bèrishni aldinqi wezipe qilish arqiliq, hökümet organlirida xizmet qiliwatqan uyghurlargha ibret bèrish kürishini qanat yayduralisaq, millitimizning nöwettiki chüshkünlük kèsilige az – tola bolsimu shipa tapqan bolimiz. Düshmenning “birni jazalap, minggha ibret bèrish” taktikisini qollinishqa bügün biz hemme chaghdikidin bekrek muhtaj.

Biz özimizning kemchiliklirini hich zoruqmayla yene yüzlep körsitip bèreleymiz. Halbuki, Del mushu kemchiliklirimiz bolghanliqi üchünla biz asaretke muptila bolduq we milli mujadilimizni dawam qiliwatimiz. Bizning kemchiliklirimizni tüzetken chèghimiz – qutulghan chèghimizdur. Emma bu kemchilik haman öz – özimizdin zarlash, öz – özimizni kemsitish, öz – özimizni shepqetsiz eyiplesh bilen tüzelmeydu. Millitimiz tenqitke muhtaj emes. düshminimiz teripidinmu, dunya teripidinmu haman yiterlik tenqitlinip turiwatidu. Millitimizge ash – nandin öte zörür boliwatqan nerse ümid we jasaret. Ularning wujudida kömülüp yatqan isyankarliq èlimèntlirining rolini kelgüsige bolghan ishenchini urghutush, musteqilliq ümidini tèrildürüsh we milliy jasaritini qozghash arqiliq jari qilduralaymiz. Ishenchini urghutushning charisi milletke özining tarixi kimlikini tonutush bilen birge, dewayimizning mutleq rewishte heqqani dewa ikenlikini delillesh, uyghurlarning igilik hoquqini eslige keltürüsh salahiyitini we buning imkanlirini izip chüshendürüshtin ibaret bolsa, ümidini tèrildürüsgning charisi xitayning haman bir küni yèmirilidighanliqini, ichki we tashqi bèsimlar bu yèmirilishning shert – sharaitlirni hazirlawatqanliqini, biz yoluqqan bu mustemlike hayatning lewhuz mehpuzgha pütüwètilgen menggülük höküm emeslikini ispatlashtin ibaret.

Milliy jasaret __ milliy ghururni menbe qilidu. Özining imaniy, wijdaniy, insaniy ghururining depsende qilinishigha süküt qilishni haqaret hèsaplaydighan insanla milliy jasaret sahibidur. Janabi heq bu nimetttin sile – bizni behrimen qilghan iken. Ömrümiz dertlik bolsimu, wijdanimiz rahet. Sile – bizdek gheyretlik qèrindashlirimizdin xitay turmilirida nechche on mingi yashawatidu. Nechche yüz mingi shèhitlik mertiwisige ulushup, Janabi Heq hozurida izzetke èrishti. Sanimizning azliqidin meyüslenmeyli. Herqandaq bir milletning qutulush kürishige uning omumi ezaliri ishtirak qilalmaydu. Herqandaq bir küresh nechche ademdin bashlinip, nechche yüz ademge kèngiyip, aqiwet büyük dolqun hasil qilidu. Emma biz künimizde herqandaq shekildiki omumi ammiwi isyanni arzu qilmaymiz. Siz – bizlerge oxshash bir nechchidin yaki tamame tenha halette èlip bèriliwatqan qisaskarliq we zerbe bèrish heriketlirining üzlüksizlikini arzu qilimiz. Xudagha shükriki, bu arzuyimiz emelde!

Biz qarshiliq heriketlirige bash urghanda, özimizni mutleq rewishte xelq iradisining tenha ijrachisi sanap, hemmidin ayrilghan, hayattinmu ayrilish bosughisigha qedem basqan, peqet Allah rizasi, Shèhidlik mertiwisini tama qilghan halda pütünley xalis niyet bilen meydangha chiqalisaq we bundaq insanlirimizning sanini awutalisaq, bügünki weziyetni tüptin özgertip, millet rohida bashqiche bir hayajanning örkishini peyda qilalaymiz. Zeydun yüsüp, idrisxan, obulqasim kebi pidakar ezimetlerning tesiri bilen jemiyitimizde qanchilik qehrimanlarning yèngidin yaralghanliqini we qanchilik büyük ishlarning royapqa chiqqanliqini sözlimisemmu bilisiler. Men töwende tlgha almaqchi bolghan “musteqilliqning yolliri” digen tèmida, pikrimning asasi salmiqini mushu nuqtigha merkezleshtürimen. Aldi bilen musteqilliqning yolliri heqqidiki töwendiki köz qarashlarni nezirimizdin ötküzüp köreyli.

Küresh Yoli


__ Xitay mustemlikisidin qutulushning köprek tekitliniwatqan yolliridin töwendikilerni misal élishimiz mümkin:

1) sükütlik küresh yoli.
2) iqtisadiy, ilmiy küresh yoli.
3) dèmokratik küresh yoli.
4) diplomatik küresh yoli.
5) qoralliq küresh yoli.
6) “Tèrrorluq” .
7) wetendin waz kèchish, millet süpitide yoqilish yoli.

Azatliqning buningdin bashqimu yolliri bolishi mümkin. Emma bu sahediki pütün izdinishlerning mezmuni yuqarqi yette türlük muhim nuqta ichidin yer alidu. Biz bulargha birmu bir yèshim bèrish arqiliq, bizge nisip bolghan qutulush yollirining qaysining zadi qanchilik ilmiy, emeliy asasi barliqini, qaysining paydiliq – qaysining ziyanliq ikenlikini delillep köreyli.

__ Birinchisi, sükütlik küresh yoli.

Bu yol heriket qarshiliqi ret qilinghan, diniy eqide we milliy en – enilerni qalqan qilip, biz yuqirida tekitligen musteqilliq pursetliri piship yitilgiche millitimizni aman – isen saqlap qèlish, xelqimizni herqandaq shekilde bihude qurban qilip bermeslik, sharait yar bergende andin qozghulush yaki musteqilliqning tashqi yardem arqiliq bedelsiz qolgha kèlishini kütüshtin ibaret. Bu xil küresh yoli, düshminimizning nöwettiki küch – qudritini ètirap qilish, özimizning zeiplikini ten èlish, uzun yillardin bèri èlip bèrilghan qanliq küreshlirimizning meghlubiyitidin tejribe – sawaq yekünlesh asasida shekillengen bolup, bir qisim ziyali we diniy zatlarning eqilge uyghun pikri süpitide terghip qiliniwatidu. Bezi chet`el mutixesislirimu uyghurlarning bashqa urunushliri nöwette kargha kèlidighan urunush emes, bügünki tamamen paydisiz sharait ichide uygurlarning öz özini saqlap qalalishi zor utuq, dep qararmish. Diniy eqidisini qoghdash, milliy kimlikini yoqatmasliqtin ibaret ikki chong shuar asasida, xitay asasi qanuni we milliy tèritoriyilik aptonomiye qanunidin paydilinip diniy telim – terbiyige ètibar bèrish, diniy exlaqni kücheytish, özining milliy medini miraslirigha izchil warisliq qilish, en – enilirige sadiq bolush, tilini saqlap qilish qatarliqlar, sükünatliq küresh yoli terghibatchilirining asasiy qarshiliq usuli bolup, bu usul penniy we diniy sahediki uqumushluq zatlarning könglige yaqidighan bir rèalni èqim süpitide teriplenmekte. Ular chami yetken dairide diniy we milliy kitaplarni köplep neshir qilish hem herxil edebiy, ilmiy, diniy eserler wastisi arqiliq millet rohini saghlamlashturush, assimilatsiyining aldini èlish meqsidige yètishke urunmaqta.

Bu èqimning tesiri millitimizning xèli ghol bir bölikining rohidin orun almaqta. “tuxumni tashqa urghuli bolmaydu”, “qarghuning shehrige barsang bir közüngni qisiwal”, “oynashmang erbap bilen, erbap salar her bap bilen” nezeriyisi bu tènich qarshiliq èqimning huli.

Ikkinchisi, iqtisadiy, ilmiy küresh yoli.

Bu yol milletni iqtisadiy sewiye we bilim sewiyisi jehette xitaydin yükseldürüsh arqiliq, pul hem pen – tèxnikining küchi bilen wetenni qutquzushni meqset qilidu. Baylarni köpeytish, pen – tèxnika alimlirini köpeytish, milletni ziyalilashturush, medenileshtürüsh netijiside, dunya iqtisadi we tereqqiyatigha tesir körsitish arqiliq yehudilarche yaki chingiz impiratorlighi zamanidiki medeni yükseklikimiz sheklide meqsetke yètishni tekitleydu. Bularning asasi teshebbusi bash chökürüp öginish we pütün gheyret bilen iqtisad toplashtin ibaret bolup, bilim we puldin bashqa qoralgha murajiet qilishning netijisi yoq, dep qaraydu. Pulung bolsa düshmining aldida sarghaymaysen, biliming bolsa bozek bolmaysen, bu ikkisini birleshtürseng düshminingni boy sunduralaysen, dep, pul bilen bilimning qudritini azatliqning desmisi qilidu. “Bilim __ küch dimektur”, “pul bolsa janggalda shorpa” ... nezeriyisi bu èqimning asasi.

Bu ikki xil küresh yolining bezide bir – birige chirmiship ketkenlikini, bir birini toluqlawatqanliqini bayqaymiz. Her ikkisining ortaq xulasisi; orunsiz bedel tölimeslik, küchni bihude xoratmasliq, “suni singgen yerge sèpish” tin ibaret.

Üchinchisi, dèmokratik küresh yoli.

Bu yol milliy musteqilliqni eslige keltürüshning eng muwapiq, eng netijilik, eng istiqpalliq yoli, dep qarilidu. Bu xil küresh yolini teshebbus qilghuchilar, millitimizning yene bir türküm ziyalilar qatlimi bolup, aldinqi ikki èqim wekillirige sèlishturghanda tèximu gheyretlik we emeliyetchan hèsaplinidu. Ular: namayish qilish, achliq èlan qilish, ish tashlash, oqush tashlash, teshwiqat wereqliri tarqitish, hökümetke teklip – pikir bèrish, telep – iltimas sunush qatarliq qanun ijazet dairisidiki yollar arqiliq milletning arzu – telepliri bilen mewjud hokümetke bèsim ishlitip, milliy tèritoriyilik aptonomiye qanunini izchillashturush, xeliqni namratliq we nadanliqtin qutuldurush, xitay bilen iqtisadi, ijtimai, siyasi, medeni heq - hoquqlarda barawer bolush, axirqi hèsapta aliy muxtariyatni qolgha keltürüsh we belki tèximu zor gheyret bilen milliy musteqilliqni xeliqning erkin saylimi arqiliq wujudqa chiqirishni niyet qilidu. Bu èqimning wekillirimu oxshashla qoralliq qarshiliqni ret qilidu. Tènichliq shuarini ègiz kötürüp, milletler ara ziddiyetning ötkürliship kètishidin saqlinip, az bedel bilen köp ünüm qazinishni tekitleydu. Mümkin bolghinida, bu sepke wetinimizdiki xitay puxralirinimu qètip, wetinimizning teqdirini wetinimizdiki her millet xelqining ortaq tèrishchanliqi arqiliq özgertishke urunidu. Qanni qan bilen yughili bolmaydu, digen qarash bilen, xeliqni otqa ittirishtin hezer eyleydu. Herqandaq zorawanliqni axirqi ghayining tènich emelge èshishi üchün ziyanliq sanap tenqitleydu. xitay dèmokratik herikitige zor ümid baghlaydu. Xitaydiki ichki parchilinish yaki hakimiyet almishishni musteqilliqning wujudqa chiqqan küni, dep mueyyenleshtüridu. “yighlimisa emchek salmaydu”, “yotqangha bèqip put sozush” nezeriyisi bu èqimning asasi.

Tötinchisi, Dèplomatik küresh yoli.

Bu yol dèmokratik küresh yolining weten sirtidiki ijra shekli bolup, asasi mewqesi oxshighandin bashqa, özige chushluq alahidiliklergimu ige. Muhajirettiki qèrindashlirimizning erkin döletlerning ewzel imkanliridin paydilinip teshkilatlargha uyushush arqiliq milliy dewani xeliq`ara sehnide hel qilish üchün èlip bèriwatqan küreshliri asasen dèplomatik tüs alghan. weten sirtidiki qèrindashlirimizmu namayish, achliq èlan qilish, teshwiqat wereqliri tarqitish qatarliq köp xil usullardin paydilanghandin bashqa, xitay zulmi üstidin BDT we bashqa insan heqlirige munasiwetlik teshkilatlargha, erkin dunya xeliqlirige shikayetler qilip, milletning tartiwatqan künini bildürüp, azatliq iradisini jakalap, dunya jamaitining bèsimi arqiliq millitimiz üstidin yürgüzüliwatqan zulumni yèniklitip, insaniy heq – hoquqimizni qolgha keltürüshni, öz teqdirimizni özimiz belgüleshni tekitlewatidu. Her xil ilmiy yighilishlarda, xeliq`ara yighinlarda millitimizge wekaliten bayanlar bèrip, xitaygha qarshi erizler qilip, dewayimizgha hèsdashliq qilghuchi jamaet küchi hazirlawatidu. Gèzit, jornal we intèrnit qatarliq teshwiqat qoralliri bilen hem millitimizni terbiyilewatidu hem xitaygha qarshi milliy iradimizni bildüriwatidu. Ularmu axirqi hèsapta küchlük dewletler we xeliq`ara jamaetning hèsdashliqi bilen oxshashla aliy muxtariyat we belki toluq musteqilliqni wujudqa chiqirishni közleydu. Weten ichige sèlishturghanda, bu xil küresh weten sirtida belgilik tereqqiyat basquchigha ige bolup, rehmetlik muhemmed èmin bughra we eysa yüsüp aliptèkinlerning tikken köchetlirining xèli obdan miwe bergenliki melum. Bu èqim nöwettiki xeliq`ara weziyetning èhtiyajigha uyghun. barawerlik, insanperwerlik, erkinlik, dèmokratiye, tereqqiyat qatarliq xeliq`ara insan heqliri uniwèrsal bayannamisida tilgha èlinghan kishilik hoquq katègoriyisidiki enggüshterlerni destur qilghan.

Tènich özgürüsh, zorluqqa murajiet qilmasliq, dunyaning qanun – tertiplirige boy sunush asasida ish èlip bèrish bu èqimning tüwriki. Adalet dunyasining yardimi bilen meqsetke yètish bu èqimning ghayisi. “yalghuz atning chèngi chiqmas, chèngi chiqsimu dèngi chiqmas”, “ish ömlükte, küch birlikte”, “zaman sanga baqmisa, sen zamangha baq” nezeriyisi bu èqimning asasi.

Beshinchisi, Quralliq küresh yoli.

Bu yol yuqarqi qarshiliq yolirining ünümi we istiqpalidin gumanlanghuchi yene bir bölük kishilerning küresh yoli bolup, aldinqi töt türlük küresh yolini asasen inkar qilidu. Ne xitayning rehim – shepqitidin, ne chet`elning yardimidin ümid kütmeydu. Tènich özgürüshning istiqpaligha ishenmeydu. Öz küchimizge tayinip, qoralliq mujadile arqiliq hakimiyetni qolgha keltürüshni tekitleydu. Ammiwi topilang, partizanliq urushi yaki yer asti mexpi küreshler arqiliq ghelibe qilish bu yolni tallighuchilarning asasi küresh usuli bolup, dunya adalitidin ümidini üzgen, Allah rizasini, weten, millet heqqini jan we qan bedilige qolgha keltürüsh gheyritige bel baghlighan dinchilar we milliyetchilerning radikal küresh iradisini menbe qilghan. Düshmenning küch _ quwwitini ètirap qilish, emma mensitmeslik, özining ajizliqini ètirap qilish, emma kemsitmeslik, Allahning yardimige ishinish, shèhidlik mertiwisige intilish, iradining ünümige ümid baghlash qatarliq izgü rohi amillar ularning meniwi qorali. “miltiqtin hakimiyet chiqidu”, “her söygüning bir bedili bar” nezeriyisi bolsa bu èqimning asasi.

Altinchisi, Tèrorluq yoli.

zulumgha qarshi küreshlerning bashqa chariliri kargha kelmigende tèrorluqqa murajiet qilish, zamanimizdiki mehkumlarning tallash yoli bolup qaldi. Bu yolni tallighuchilarning mutleq köp qismi azat memliketlerde islam ghazatchilirini asas qilghan bolup, ularning ghayisi xiristiyan dunyasining bèsimi we kontirolidin tamamen xali bolghan erkin musulman dunyasini wujudqa chiqirishtin ibaret bolmaqta. islamning shan – sheripini qayta tiklesh, musulman dunyasining tereqqiyatini kapaletke ige, Bolupmu yehudi zarawanliqigha qarshi turush bu èqim wekilirining tüp nishani. Mustemlike astidiki bizge oxshash memliketlerde bolsa, bashqa pütün qarshiliq imkanliridin mehrum ètilgen milletler bu yolni talliwèlishqa mejbur qilinghan. Bu èqimning bizdiki wekilliri bu yolni weten azatliqi üchün tetbiq qilishni tekitleydu. musteqilliqning bashqa pütün yollirini milliy menpietimiz üchün ünimsiz, dep qaraydu. Özidin küchlük düshmenge robiro taqabil turushning meyli tènich, meyli qoralliq shekildiki barliq ammiwi qarshiliq usulliridin ziyan köridu. Eng az iqtisadi chiqim, eng az jan bedili bilen eng zor ghelibini qolgha keltürüshning tèrorluqtin öte yaxshi charisi yoqliqini mueyyenleshtüridu. “qaghidek ming yil yashighiche, bürküttek bir kün yasha”, “qorqunchaqliq ömürni uzartalmaydu, baturluq ömürni qisqartalmaydu” nezeriyisi bu èqimning asasi.

Yettinchisi, Wetendin waz kèchish, millet süpitide yoqilish yoli.

Bu musteqilliqning yuqarqi barliq yolliridin ümidni üzgende talliwalidighan eng axirqi yol bolup, wetinimizning ezeldin xitayning bir qismi ikenlikini ètirap qilish, jungxua chong ailisining bir ezasi bolup yashash, mustemlikini qobul qilish, millet boyiche teslim bolush, assimilatsiye bolup èrip tügeshtin ibaret asan qutulush charisi . Bu èqimning wekilliri xitayning ghayet büyük we qudretlik ikenlikini ten alghan, xitaysiz mewjudluqini tesewwur qilalmaydighan, herqandaq qarshiliqni nölge barawer hèsaplaydighan, xitay hökümranliqining baqiyliqigha ishinidighan, öz millitining halakitige tèximu chin pütidighan, xitaylargha singiship kètish arqiliq hayatiy kapaletke èrishishni közleydighan xitay memuri we siyasi organliridiki hoquq, imtiyazlar, parawanliqtin behrimen bir bölük kishiler bolup, ular tènichliq we mewjudluqtin ali hayat hozuri bolmaydighanliqini, milliy, diniy we bashqa pütün periqlerning insaniyet menpietige ziyanliq ikenlikini, herqandaq qarshiliq heriketlirining öz özini bihude nabut qilishtin bashqa aqiwetke èlip barmaydighanliqini, milletler tinich, barawer, bayashat yashashtin bashqa yol yoqliqini tekitleydu. “padishaning emri wajip”, “bèshingni kim silisa mashayiqing shu, yèningda kim oltursa chirayliqing shu”, “berseng yeymen, ursang ölimen” nezeriyisi bu èqimning asasi.

Elwettiki, bu yette türlük qutulush yolining her biri tolumu etrapliq izahatqa muhtaj. Her bir èqim wekili eger öz nezeriyilirini delil - ispatlar bilen sherhilep destur tüzgidek bolsa, nadan xelqimiz ularning qaysigha uchrap qalsa shuningha qayil boghidek derijidiki bir nerse yaritalaydu. Emma özinimu, özginimu bilgen insanlargha nispeten, bu yaralmish nezeriyilerning hemmisinila put tirep turalaydu, digili bolmaydu. Mèning qutulush yolini bundaq tèmilargha bölüp chüshendürüshüm tèngirqash ichidiki millitimizning nöwettiki omumi rohi halitining mahiyiti èchip bèrishtinla ibaret bolup, esla we esla èqim peyda qilish emes. bölünüshni tekitleshmu emes. hichkim uyghur milliti arisida mundaq èniq meslekke ige èqimlarning mewjudiyitini körgenmu emes. emma shu xil pikir èlimènitlirining millet rohiyitidiki hökümranliqining keng kushade orun igilep turghanliqi rèalliq.

Bu èqimlarning qaysisi toghra, qaysisi xata? Qaysi paydiliq, qaysi ziyanliq? Qaysi fantanziye, qaysi emeliyet?

Mana bularni bilish qutulush yolining toghra nezeriyisige ige bolghanliq hèsapinidu.

Birinchi nuqtida, sükütnimu birxil qarshiliq usuli, dep atiduq. Bu usulning yitekchi idiyisining diniy eqidini qoghdash, milliy salahiyitimizni yoqatmasliq shekli bilen milletni saqlap qèlish ikenlikini tekitliduq. Purset piship yitilgende andin qozghulushni nihan qilghanliqinimu qisturup öttuq. Bu xil pikir èqimigha wekillik qilghuchilarning köp qisim pishqedem ziyalilar we diniy zatlar ikenlikini eskertishni unutmiduq. Emma Bu diniy zatlar we ziyalilarning yangzingshing, jingshurin, shingshiseylerning millitimiz üstidin yürgüzgen qanliq qirghinchiliqidin toluq xewiri barliqini, hich bolmisa üch wilayet inqilawining meghlubiyitinidin kèyinki dehshetlik pajilerni bèshidin kechürgenlikini, medeniyet zor inqilawida bergen bihisap qurbanlarning shahidi ikenlikini tèxi tilgha almiduq. Bular silerdin bir ewlat ilgiriki insanlar. Yeni mèning zamandashlirim. Köpni körgen, köpni bilidighan zatlar. Tejribe _ sawaqliri mol. Bilimi chungqur. Milletning wekilliri. Zamanning aldi. Ularning öz millitige bolghan muhebbitidin gumanlinishqa bolmaydu. Ular qan - yash deryasi ichide üzüp chong bolghan. Öz dimetliklirining, ustazlirining, zamandashlirining èchinarliq qismetlirini közi bilen körgen. Xahi milletchi, xahi eksil inqilapchi, xahi buzuq unsur, xahi weten xaini, xahi shiujungjuyichi... digendek tümenming qalpaq bilen millet pasibanliri, ziyalilar, diniy ölimalar, wetenperwer zatlarning insan qèlipidin chiqqan wehshi usullarda dehshetlik qiynap öltürülgenlikige guwah bolghan. Özliri tügimes küresh – pipenlerning derdini tartqandin bashqa, achliq qirghinchiliqining temini tètighan, yèqinqi 50 yil mabeynide millet bèshigha kelgen pütün derdu – balalarning achchiq ziyaritige uchrighan. Shu seweptinmu, milletning hich bir ezasini zerer tartishni xalimaydu. Öliwatqan, öltüriliwatqan, turmilargha tümenlep qamiliwatqan, türlik siyasi, iqtisadi, ijtimai zulumlar derdidin tiniq alalmaywatqan xelqining haligha yighlaydu. Qarshiliq bilen bu zulumni terik ètishning mümkinlikige közi yetmigech, milletni purset piship yitilgiche aman – isen saqlap qèlishni ötünidu. Teshwiqat wastiliri arqiliq milletni terbiyileshke urunidu. “tuxumni tashqa urmayli” deydu. Bu nuqtilardin ularning hèssiyatini chüshinishke, qelb süritini köriwèlishqa bolidu. Yüreklirining neqeder qattiq mujulghanliqi, qelbining neqeder chungqur zidilengenliki ashkare. Ularni yene qorqunchaq, dep eyiplesh mümkinmu?

Halbuki, bu èhtiyatchan ustazlirimizning telim – tewsiyiliri tüpeyli yene bir ewlat warislar heqiqetenmu qorqunchaq yitilishke bashlidi. “Sütte èghizi köygen qètiqni püwlep ichiptu” digendek, ularning chèkidin ashqan pexes terghibatlirining tesiri kèyinkilerde tepse tewrimeydighan bighemlikni, özining sayisidin özi hürkiydighan alaqzadilikni peyda qilip qoydi. Milliy söygisini yoshurun perwish qilidighan chichenlerni emes, milliti perwayigha kelmeydighan jan baqarlarni yètildürdi. Ishning yaman teripi bu. Ularning milliy we diniy terghibat arqiliq milletni eslige sadiq halda saqlap qèlish idiyisining xata yèri yoq idi. milliy azatliq kürishige jan pida qilish hemmila ademge nisip bolidighan roh emes. bu terghibatlar milletni assimilatsiye bolushtin saqlash rolini ötiyeligen bolsa, qaltis ish bolatti. Epsuski, aldi bilen bügün bundaq terghibatqa orun yoq.

1979 – yilidin 1989 – yilighiche bolghan on yil ichide derweqe, belgilik pursetler quchaq achqan idi. ottura – bashlanghuch we aliy mektep derislikliride öz tariximiz sözlinishke bashlighan, öz ijadkarlirimiz tonushturulushqa bashlighan, esli – weslimiz heqqidiki uchurlardin xewerdar bolush imkani yaralghan idi. hazir undaq emes. u on yil kelmeske ketti. U on yilda yaralghan eserler cheklendi we derislikler özgertildi. U on yilda yèzilghan kitaplar köydürüldi. U on yilda tarqalghan idiyiler özgertildi. Pikir, uchur, neshriyat tamamen qamal qilindi. Saxta tarixlar deris munberlirini igilidi. Saxta, burmilanghan tepsirler meschitlerni tizginlidi. Diniy we milliy mezmundiki her qandaq eser yoruq körüsh pursitidin chort ayrildi.

Milletke yene qandaq terbiye imkani bar? Purset kütüshmu?
Purset kütüshmu yaman ish emes. purset kütüshni bilmigen adem öz putigha özi palta chapidu. Biraq, bu kütüsh __ milletni eslige sadiq halda saqlap qèlishning hich imkani qalmighan, diniy eqidilirimiz cheylinip, en – enilirimiz depsende qilinip halimizdin ketken bügünki künde, düshmenning bügünkidin ziyade qudret tèpishigha, eksinche millitimizning hazirqidin better zeiplishishige qeder, bayliqlirimiz talan – taraj qilinip ziminlirimiz yalighachlinip qalghangha qeder, aqqunlarning sani hazirqidin qanche barawer köpiyip, millitimiz öz ziminini boshutup bèrishke mejbur bolghangha qeder yaki assimilatsiyini qobul qilip, yer yüzidin tamam yoqalghangha qeder dawam qilidighandek turidu. Bügünki düshmen on yil ilgiriki düshmenge hich oxshimaydu. Bizge özimizni saqlap qilish pursiti bèrish tügül, yashash heqqimiznimu inkar qilish basquchigha ötiwatidu. On yil ilgirikidek az – tola tep tartidighan ish yoq. epti – beshirisini tamamen ashkarilap, “nochi bolsang meydangha chiq” dep pütün milletke jeng èlan qiliwatidu. bu ehwalda, musteqilliq pursiti menggü piship yètilmeydu. Üshshük tekken ghoridek yiligdep tügeydu. Xitayning ichki ghewghaliri yaki xeliq`araliq bèsimlar tüpeyli tasadibi qutulush pursiti nisip bolghan teqdirdimu, sükütke adetlinip qalghan bu milletning mundaq bir sharaitning qedrini bilgidek dermani bolmaydu. “süküt __ sewri – taqet , dimektur. Halbuki, bu dunyada menggülük sewri – taqet bolmaydu. Sewri taqetning cheksizliki bilen özige teselli izligüchi qelip __ ölgen qeliptur”. Xitayning asasi qanuni we milli tèritoriyilik aptunomiye qanunigha tayinip ish qilishnimu tilgha èlip öttuq. Bu pikir kishining ghidiqini keltüridighan bir pikir.

Biri, xitayda qanun yoq. kompartiyining özi qanun. Ikkinchisi, milliy tèritoriyilik aptunomiye qanuni tèximu yoq. ichki siyasetning özi qanun. Xitay hediye qilghan bu Diplomatik bökni yarashturup kiyish arqiliq isketini tüzeshni oylash hamaqetning xiyali. Bu heqte artuq toxtalmisaqmu bolar. Yene bir mesile, bu yolni tallashqa düshmenning küchlükliki, rehimsizliki, özimizning ajizliqi sewep bolghanliqini èyittuq. düshminimizning quwwitini hich kim inkar qilmaydu. Özimizning zeiplikinimu ètirap qilip turuptimiz. Tarixtin buyanqi meghlubiyetlirimiz mundaqla èyitqanda, düshmenning küchlikliki, özimizning ajizliqining mehsuli. Emma Gètlirning sözi boyiche “urushta meghlup bolghan millet yoqalmaydu, belki qarshiliqini yoqatqan millet yoqilidu”. Qarshiliqsiz sükütke chömüp, musteqilliqning tashqi yardem bilen qolgha kèlishini tama qilip yashashtinmu bimene hayat bolmaydu. Sükütning dewri uzarsa bèshimizgha kèlidighan balalarning derdini tesewwur qilghili bolmaydu. Bir zamanlar kèlip, xitayda hakimiyet almaship millitimizning teqdirini saylam arqiliq hel qilish pursiti yaralghan teqdirdimu, mutleq nopus üstünlikige èriship bolghan aqqunlar üstidin saylamda ghelibe qilish mümkinlikimu yoqqa chiqidu. Bu yol bügün bashqa qarshiliq yollirigha jür`et qilalmaydighanlarning özini aqlaydighan, öz özige teselli bèridighan, bashqa yollarni ret qilishta desmi süpitide qollinighan nezeriyisi bolup qaldi.

Xulase qilghanda, Süküt __ qarshiliqning eng passip bir usuli. Hemmige süküt qilish __ hemmini qobul qilishtin direk biridu. Bu __ musteqilliqtin waz kèchishning uzungha sozulghan egri – bügri yolidin bashqa nerse emes.

ikkinchi nuqtida, iqtisadiy, ilmiy küresh yoli heqqide pikir yürgüzduq. Bu èqimni terghip qilghuchilarning bir artuqchiliqi, tarixi tejribe – sawaqlarni yaxshi yekünligen we bu dunyaning pul hem bilimning qudritige qarap nopuz, tesir daire, hoquq texsim qiliwatqanliqini körüp yiteligen. Bu yehudilarning özigila xas bolghan bir xil küresh usuli bolup, ming yillar mabeynide sersan – sergerdan bolup yashighan yehudilar pütün gheyretliri bilen bayliq toplapla qalmay, öz millitini ziyalilashturush, medenileshtürüshke zor ejir serip qilip, aqiwette israiliye dölitini wujudqa chiqirish arqiliq, hem iqtisadi hoquqqa, hem siyasi tesir dairige, hem ilmiy nopuzgha ige bir milletke aylandi. Dunya iqtisadi we siyasitige tesir körsitiwatqan Amèrikining tizginining yehudilarning qolida ikenliki sir emes. yehudilarmu dölet qurushtin ilgiri özara hemkarliqlar arqiliq baylarni köpeyitken. Pen – tèxnika alimlirini tèximu köpeyitken. Dunyaning her yèride bügün yehudilar igidarchiliqidiki pen – tèxnika orunliri, zawut, kan – karxanilarning hisawi yoq. nobil muakpati we türlük pen – tèxnika mukapatigha èrishken, tümenligen her xil patènit hoquqlirigha èrishkenler ichide yehudilarning sani aldinqi qatarda turidu. Esli èsil yaritilghan bu millet Allahning qarghishigha uchrighan bolsimu, Janabi Rebbimizning bendilerning ejrige yarisha heq bèrish wedisining sharapiti bilen, bilim we bayliqqa yüksek ètibar bèrish pezilitining türtkiside yene èsil yashawatidu.

Chingiz istilasi zamanida millitimiz shundaq medeni we ilmiy millet idi. bayliqlirimu yitip ashqiche köp idi. bu artuqchiqi netijiside, öz mustemlikichisining bash weziri bolup impiraturluq tamghisini qoligha aldi. Öz yèziqini mongghul yèziqining ornigha dessetti. Öz örpi – adetlirini singdürdi. Dölet bashqurushtin urush èchishqa, bilim, hüner igileshtin tarix yèzishq qederki ishlarning hemmiside yitekchi, meslihetchi, ijrachi bolup, aqiwette ularning merkizi asiyadiki ewlatlirini assimilatsiye qilip tügütüp, öz hakimiyitini eslige keltürdi. Seidiye sultanliqi buning misali. Bu rèalliqlargha hichkim köz yummaydu. Emma ikki esirdin buyan nadanlashturush we namratlashturush siyasitini qoral küchi bilen yürgüzüp kelgen xitayning nöwettiki weziyette, bizge bundaq bir imkandin yochuq qaldurmighanliqi emeliyet. Millitimizning ali we ottura tèxnikumlarni püttürgen ziyalilirining omumi nopusimiz ichide igiligen nispiti 1% ge yetmeydu. Eksinche qoshnimiz qazaqistanda 20%din ashidu.

Wetinimizdiki bügünki zamaniwi xitay mektepliri bilen weyrane uyghur mekteplirini sèlishtursaqla, xitay maarip siyasitining mahiyitige yiteleymiz. Nurghun nahiye, yèzilarda hazirmu oqutquchilarning maashini tarqitalmaywatidu. Mekteplerning èliktir, issinish xirajitini hel qilish üchün oqughuchilargha alwang sèliniwatidu. Sinip yoq, eski qoralarda deris anglash hèlimu dawam ètiwatidu. Ali mektepni püttürgen oqughuchilirimizmu goya pütün orun ziyaliliship, ziyalilargha toyunup qalghandek ishsiz yürüydu. Bügün yürgüzüliwatqan maarip terbiyisining roli sawat chiqirishtinla ibaret bolup, ilim – pen bilimliridin yüksek sewiye hasil qilish sharaiti uyghurlargha nisip emes. shungimu “boyaqchidin artuq xèmik, tömürchidin artuq fizik” lirimiz yoq. qaysi bir pen – tèxnika tetqiqat orunlirida tetqiqat xizmiti qiliwatqan, qaysi bir zawut, kan – karxinilarda asasi Téxnik bolup ishlewatqan, qaysi bir zamaniwi qurulush saheside injinirliq qiliwatqan uyghurlirimizni körsitip birelmeymiz. Ijtimai pen saheside bash kötergen ayrim insanlirimizning ijadiyet miwisimu chaghliq. Ulargha ijad qilish, èlan qilish pursiti yoq. bizge nispeten ilgirileshning pütün yoli qamalghan. Barmaq bilen sanap bireleydighan bir qanche meshhur ziyalilirimiz, yazghuchilirimizningmu qanat – quyruqi boghushlanghan. Chet`elge chiqip oqush istikide tipirlawatqanlar iqtisadi cheklime bilen ümidsiz. Bilim bilen qutulushning imkansizliqi heqqide sözlisek gep tügimeydu. Bu bir fantastik ghaye.

Emdi, bèyish arqiliq dunya iqtisadigha tesir körsitip ghelibe qilish mesilisige kelsek, bu tèximu emelge ashmaydighan chüsh. Xitay hökümiti bu milletke bayliqmu, bilimmu yarashmaydu, dep qaraydu. Her ikkisining öz mustemlikisige zerer bèridighanliqini yaxshi bilidu. Medeniyet inqilawidin ilgiri, “pomichik, baydèhqanlarni yoqitish” jèngini bashlap, pütün halliq kishilirimizni öltürüp, mülüklirini musadire qilghanliqi hemmimizge ayan. Yèqinqi yillarda bash kötergen baylirimizmu, türlik siyasi betnem bilen yaki “ot apiti, bulangchiliq, kütülmigen hadise” qatarliq gheyri hadisiler bilen yalingachlap qoyuldi. Az sandiki munchaq asqan baylarningmu hayati we mal – mülki kapaletke ige emes. chet`eldiki baylirimizningmu sani cheklik. Omumi millet bolsa namrat. Zawut, kan – karxana qurghidek iqtisadi quwwet we tèxnika bayliqigha ige kishilirimiz yoq diyerlik. Ishlepchiqirish bilen emes, yötkep sètish bilen meshghul boliwatqan sodigerlirimiz bizge bayliq menbii bolalmaydu. Yer asti we yer üsti bayliqlirimizning shu qeder molliqigha qarimay, xelqimizning qorsaq ghèmigha mehkum bolup yashawatqanliqi èchinarliq bir hadise. “altun tawaq kötürüp yürgen tilemchiler” neqli shuningdin chiqqan. Bu nuqtimu izahat telep qilidighan nuqta emes. halimiz özimizge ayan. bilim bilen, bayliq bilen özimizni qutquzush xiyali hazirche bizge baldurluq qilidu. Weten azat bolghanda, belkim bu xiyalning ünümini körüshimiz mümkin.


Üchünchi nuqtida, dèmokratik küresh yolining ewzellikini bayan qilduq. Bu yolni eng muwapiq, eng netijilik, eng istiqpalliq yol dep teripliduq. Aldinqi ikki èqim wekillirige sèlishturghanda bu èqimning wekillirini tèximu gheyretlik we emeliyetchan, dep süpetliduq. Sewebi, bu hem nezeriye, hem heriketlik qarshiliq birleshken yol. 80 – yillardin kèyin, bu xil küresh usuli wetinimizning bezi merkizi sheher, nahiyiliride emeliyetni bashtin kechürdi. 1980 – yili qaghiliqta yüz bergen “2 – awghust bala weqesi” we “20 – awghust qotaz weqesi”, 1981 – yili 17 – yaniwardiki “qaghiliq meschit weqesi”, 1981 – yilidiki qeshqer “30 – öktebir weqesi”, 1985 –yili we 1988 – yilidiki ürümchi “oqughuchilar weqesi”, 1989 – yilidiki ürümchi “19 – may weqesi”, 1997 – yilidiki “5 – fèwral ghulja weqesi” buning tipik misali. Bu weqeler millitimizning èzishke, xorluqqa, assimilatsiyige, qirghinchiliqqa menggü süküt qilip yashimaydighanliqini, özlirining insaniy heq – hoquqini qolgha keltürüsh kürishini esla toxtatmaydighanliqini heywetlik naraziliq sepliri, jarangliq arzu shuarliri bilen ispatlidi. Bu weqeler xitay hökümètini qattiq parakende qilipla qalmay, xelqimizge özining qarshiliq idiyisini ipadileshning dèmokratik usullirini ögetti. Bu uyghur dèmokratik herikitining bashlinishi idi. milletning uzun bir mezgillik èzilishtin kèyin rohi jehette qaytidin silkinishi idi.

Xitay hökümèti bu weqelerning pütün wetinimiz miqyasigha kèngiyip kètishidin qattiq alaqzade bolup, bezilirini hile – mikirler bilen, bezilirini qoralliq qirghin bilen basturdi. Weqe qeyerde yüz bergen bolsa, shu yerde uning zehrini tazilash xizmiti nechche aylap, hetta yillap dawam qildi. Bu weqeler tesiri bilen millitimizning xitaygha qarshi idiyisi yene bir baldaq yükseldi. Türlik qarshiliq heriketliri wetinimizning jenup – shimalini bir aldi. Hökümet teripidin Aliy, ottura mekteplerdin tartip, idare – jem`iyet, kan – karxanilarghiche bu heriketlerning toghra – xataliqi heqqide her kim ipade bildürishke mejburlandi. Merkezdin yèzigha qeder siyasi telim – terbiye goruppiliri teshkillinip, pütün millet aware qilindi. Xeliqning naraziliq keypiyati eslidikidin östi. Bu namayishlarning aldi aptunom rayunluq partkom we xelq hökümitige qeder bèsim ishlitip, ularni sülhi qilishqa mejburlash derijisige qeder kötürüldi. Xelqimiz köz yashlirini tutup alalmidi. Hayajandin qilghili qiliq tapalmidi. Öz derdini anglitishqa jür`et qilidighan perzentlirinigmu barliqidin söyünüp bèshi kökke yetti. Ularning: “wetinimizde atum siniqi emeldin qaldurulsun! Wetinimiz jinayetchiler lagiri emes! wetinimizge mehbus yötkesh toxtutulsun! milliy kemsitishke xatime bèrilsun! barawerlik emelge ashsun! Milli tèritoriyilik aptunomiye qanuni emelileshsun! Köchmen yötkesh toxtutulsun! Pilanliq tughut toxtutulsun ...! digendek shuarliridin pexirlendi. “bu shuarlargha iren qilidighan adem chiqmighanda towlighan “ xitaylar wetinimizdin chiqip ketsun! Bizge erkinlik kirek! Bizge musteqilliq kirek! Yashisun azatliq! Yashisun dèmokratiye! Yoqalsun kommunistik tüzüm! Yoqalsun milliy zulum! Yoqalsun xitay mustebitliri...!” digen chuqanliridin ghururlandi.

Qisqighina 20 yil ichide bundaq qarshiliq heriketliri qeshqer, xoten, aqsu, ürümchi, ghulja qatarliq wilayet we merkizi sheherlerde qanche on qètimlap yüz bèrip, xeliqning azatliq iradisini tawlidi. Xitay hökümètini alaqzade qildi. Namayishlardin sirt, pütün wetinimiz miqyasida xitay zorawanliqigha qarshi teshwiqat kürishi qanat yaydi. Hazirghiche, yiligha qanche yüz qètim eksilinqiwawi shuar, tam gèziti, teshwiqat wereqchiliri tarqiliwatidu. Yene ziyalilirimiz arisida hökümetning millet üstidin yürgüziwatqan xata siyasitini tenqitlep naraziliq xetliri yazidighan, xeliqning pikir – teleplirini sunidighan, toghra siyasetke dewet qilidighanlarmu bar. Mana bular dèmokratik küresh. Epsus we ming epsuski, bu küreshlerning hemmisi meghlubiyet bilen axirlashti. Belki quralliq küresh qilip tartqan ziyandin qanche hesse artuq ziyangha orun birildi.

1980 – yili 2 – awghusit qaghiliqta “bala weqesi” yüz bergende, qaghiliq xelqi uyghur perzentining mèngisini mashina chaqida yenchip öltürgen xitay eskirini jazalap bèrishni telep qilip namayish qilish aqiwitide, shopur xitayni jazalatquzalmayla qalmay, yüzdin artuq yashni èghir qamaq jazasigha mehkum qilip berdi.

Yene shu 1980 – yili qaghiliqta, “20 – awghust qotaz weqesi” yüzbergende, qotaz oghurlighan eskerni tosqanliqi üchün bir dèska pélimut oqi bilen mèngisi chuwiwètilgen merhum hapiz abdullahning qisasini sorap hökümetke eriz qilghan xeliq qatilni jazalatquzalmayla qalmay, namayishqa qatnashqan gunahi üchün 200din artuq yash turmigha bent qilinip, èghir qamaq jazasigha yoluqti.

1981 – yili qaghiliqta”17 – yaniwar meschit weqesi” yüz bergende, namayishchi xeliq meschitke ot qoyghan düshmenni jazalatquzalmayla qalmay, namayishning 5 – küni, yeni 17 – yaniwar küni xitay eskerliri, saqchilir we quralliq bashqa qisimlarning wehshilerche urup qiynashlirigha uchridi. 400din artuq namayishchi èghir qamaq jazasigha yoluqti. Mingdin artuq adem qisqa qamaq jazasigha uchrudi we èghir jerimane tölidi. Yene mingdin artuq adem mesile tapshurup, töwe qilishqa mejburlamdi.

1981 – yili qeshqerde “30 – öktebir weqesi” yüz bergende, 50 ming kishilik namayishchilar qoshuni merhum Abdulkèrimni ow militiqi bilen ètip öltürgen qatil xitayni jazalatquzalmay, yolluq teleplirini hökümetke anglitalmay, 10 kündin artuq sheher tizginini qoligha èliwalghan bolsimu, aqiwette özliri tutqun bolup tügidi. Bu namayish tüpeyli 1700din artuq yash èghir qamaq jazasigha, 600din artuq adem yènik qamaq jazasigha, 3500 din artuq adem jerimane jazasigha, 5mingdin artuq adem mesile tapshurup, töwe qilish jazasigha uchridi.

1985 – yili we 1988 – yilidiki oqughuchilar weqesiningmu aqiwiti oxshash boldi. Namayish hichqandaq ijabi ünüm körsetmidi. Yolluq telepler ret qilindi. Namayishchilar yitekchiliri mekteptin qoghlandi. Pütün mekteplerde we her sahe organlarda yèrim yildin artuq bu heriketni qarilash yighinliri uyushturuldi. Namayish yitekchiliridin sirt, aktip rol oynighan nechche yüzligen oqughuchi texsimatta jazalandi.

1989 – yili ürümchide yüz bergen diniy haqaretke qarshi “ 19 – may weqesi” dimu yene 900 yüz neper yash qamaqqa bent qilindi. 2 mingdin artuq kishi mesile tapshurushqa mejbur boldi.

1997 – yilidiki “5 – fèwral ghulja weqesi” munasiwiti bilen ilgiri – kèyin üch mingdin artuq yash qolgha èlindi. Yene nechche ming yash teksürüsh nishanigha aylinip qaldi. Abduxèlil qatarliq namayish yitekchiliri öltürüldi.

Yuqarqi namayishlar tüpeyli qolgha èlinghan, öltürülgen, dehshetlik qiyin – qistaqlargha uchrighan...larning sani yèqinqi 20 yil ichide bashqa heriketler bilen shughullinip oxshash ziyangha uchrighanlarning sanidin on barawer üstün turidu.

Dimekchimenki, dèmokratik küreshning meghlubiyiti uning ghelibisidin bek uzap ketti. Yuqarqi namayishlarning hemmisi deslepte tènich namayishlar idi. shuardin bashqa gheyri sadasi yoq idi. hökümet namayishchilargha iren qilish tügül, ularning yolluq teleplirini oylushup körüsh tekliwi bilen bèsiqturush tügül, namayishchilar arisigha soqundurghan jasusliri arqiliq namayish tertiwini buzup, namayish xaraktèrini özgertip, axiri her xil jinayi betnamlar bilen bu namayishlarni dehshetlik basturdi yaki namayish axirlashqanda qanliq qirghinchiliq, insaniyetsiz tutqunlari èlip bardi.
Bularning ichide “30 – öktebir weqesi”, “19 – may weqesi”, “5 – fèwral ghulja weqesi” tipik misal bolalaydu.

“30 – öktebir weqesi” de namayish yitekchiliri sepni buzmasliq, qalaymiqan heriket qilmasliq, bashtin – axiri tertip saqlap, xeliqning telep - isteklirini hökümetke söhbet yoli arqiliq bildürüshni tekitlep kelgen bolsimu, hökümet 12 saetkiche namayishchilar bilen söhbet ötküzüshke qoshulmidi. Axiri, hömümet jasuslirining qutrutishi bilen sep buzulup, herkim öz aldigha heriket qilishqa bashlidi. Qisas tuyghulirini tizginliyelmeywatqan yashlar bu hayajan qanimida uchrighanliki xitayni törelginige dat digüziwetti. Uchrighanliki mashina – üskünilerni kumpeykum qiliwette. Uchrighanliki hökümet eslihelirini urup – chèqip, köydürüp tashlidi. Hemme yerni xitaylarning ölüki we bihush yaridarliri, is – tütek qaplidi. Namayishning 10 – künige qeder birmu xitay, birmu hökümet xadimi, birmu esker kochigha chiqalmidi. Ölgen xitaylarning sani hökümet melumatida yette, yaridarlar sani 140tin artuq èlan qilindi. Emeliyette ölgen, yarilanghan xitaylar bu sandin zor derijide köp idi. bu qètimqi weqege “30 – öktebir urush, chèqish, bulash herikiti” dep nam berdi.

“19 – may herikiti” mu oxshash qismetke yoluqti. “jinsiy turmushqa dair örpi – adetler” namliq kitapqa qarshi kötürülgen bu namayish 17 – maydin 19 – mayghiche tamamen tertip – intizam ichide idi. 19 – maygha kelgende namayish tertiwi buzulup, qap yürek yashlar aptunom rayunluq partkom xeliq qurultiyi binasining 5000 parchidin artuq derize eynikini tash ètip chèqip tashlidi. 150 din artuq hökümet xadimini urdi. 50 tin artuq mashinini pachaqlap tashlidi. Bu weqe “19 – may topilingi” dep ataldi.

“5 – fèwral ghulja weqesi” oxshashla tertip – intizam bilen bashlinip, topilang bilen axirlashti. Esker hem saqchilar bilen namayishchilar arisida sürkilish chiqip, axiri keskin èlishish bashlinip ketti. Düshmen qoral bilen, namayishchilar xish – kèsek bilen bir birige hujum qilishti. Nurghun namayishchi neq meydanda öldi. Nurghunliri tonglutulup, itqa talitilip, soraq – sual üstide qiynilip öldi. Bu namayishtimu xitay terepning yigen zerbiliri az bolmidi. Bunimu “5 – fèwral eksil inqilawi topilingi” dep atidi.

Emma yuqarqi barliq namayishlarni xulasilighanda, bizning tartqan ziyanlirimiz, düshmenning tartqan ziyanliridin köp boldi. Yuqarqi namayishlar tüpeyli kèmide 10 ming jesur ezimettin ayrilip qalduq. Bu bizge nispeten az jan emes. Yene shundaq bir weqe yüz berse, xelqimiz yene kökrek kirip meydangha chiqidu. Ziyan bilen hèsapliship olturmaydu. Lèkin biz üchün payda – ziyan hisawi hemmidin muhim. Milletning közilirini, yüreklirini, örkeshlirini bundaq ziyangha yem qilip bèrishtin hezer eylimek kirek.

Dèmokratik küresh usuli bilen, bolupmu yuqarqidek namayishlar bilen mesile hel qilish pikri xitayning ümidige uyghun. Shundaq weqe pat – pat yüz bèrip tursa, weten – millet qayghusigha köngül bergen ezimetler otturigha chiqip tursa, xitayning könglidikidek ish bolidu. Xitayning ularni bir qetim tazilighan waqti uzun bir muddetlik tènichliqni eslige keltürgen waqti bolidu. 1989 – yili Öz xitaylirining dèmokratik herikitini dunyaning közichila tien`enminde tankilarning astida yenchip tashlighan xitay, uyghurlarning dèmokratik herikitini ayap olturmaydu. Mana bu xil heriketni teshebbus qilish milletni otqa ittirgenliktur.

Shuni bileyliki, dèmukratik küreshning mewjudliqi üchün, aldi bilen küresh obiyèktining dèmokratiyidin sawadi bolishi, döletning siyasi tüzülmisi dèmoktratik tüzüm asasigha qurulghan bolishi, pikir erkinliki, söz erkinliki, teshkilatlargha uyushush erkinliki, namayish erkinliki qatarliq eng eqelli kishilik heq – hoquqlar kapaletke ige bolghan bolishi kirek. Xitaydek kommunistik rijimgha sadiq bir dölette bulardin èghiz achqili bolmaydu.


Tötinchi nuqtida, dèplumatik küresh yolini tilgha alduq. Bu küreshning chet`eldiki uyghur teshkilatlirining tèrishchanliqi bilen belgilik tereqqiyat basquchigha qedem qoyghanliqini tekitliduq. Dewayimizning dunya siyasi sehniside namayen bolushi bir utuq. Yèqinqi ikki yüz yildin buyan uyghur mesilisi dunyaning közidin qachqan bir mesile idi. nöwette mesilimizge BDT, Amèrika, yawrupa elliri we bu döletlerdiki insan heqlirini qoghdash teshkilatliri diqqet qiliwatidu. Turghun almasning üch kitawi küresh qilinghanda, xeliq`ara kechürüm teshkilati arilashmighan bolsa, xitay hökümèti turghun almasni yep ketken bolatti,digen geplerni angliduq. Yene shu teshkilat we shuninggha oxshash teshkilatlar xitaylarning uyghur xelqi üstidin yürgüziwatqan dèktatura siyasitini eyiplep, uyghur mesilisi heqqide etrapliq doklatlar hazirlap xeliq`araliq raporlar èlan qilip turmighan bolsa, siyasi qachaqlirimizning gherip elliride siyasi panaliq telepliri hel bolmighan bolatti, digen gepmu bar. Bular weten sirtidiki teshkilatlirimizning uzun muddetlik tèrishchanliqining mehsuli. Bu teshkilatlirimiz yene her yili birleshken döletler teshkilatida xitayning insan heqlirini depsende qilish qilmishlirigha qarshi bayanatlar èlan qiliwatidu. BDT binasi aldida namayishlar ötküzüp, dunya hökümetliri we ellirining xitayni eyiplishige türtke boliwatidu. xelqimizning musteqilliq arzusini jakalawatidu. Uyghurni we uyghur dewasini dunyagha anglitiwatidu. Her xil ilmiy konfiranislar arqiliq Amèrika kebi chong döletlerge tariximizdin uchur we derdimizdin melumatlar bèriwatidu. Xitay elchixaniliri aldida shèhidlirimizni eslesh, qanliq qirghinlargha naraziliq bildürüsh, ölüm jazasini emeldin qaldurushni telep qilish yüzsidin namayishlar qilip, öz xelqige ige chiqidighan küchlerning mewjudliqini jakalawatidu. Xitayning xeliq`aradiki obrazini sunduriwatidu. Zorawanliq epti – beshirisini èchip tashlawatidu. Radiyo, gèzit – jornal we intèrnit teshwiqati arqiliq millitimizge ümid bèghishlawatidu. Chet`ellerdiki uyghurlarning milliy kimlikini qoghdishigha türtke boliwatidu. Wetenperwerlikni qanat yayduriwatidu we bashqilar. Mana bularni dèplumatik küresh, dep atiduq.

Bu küreshning xeliq`aralishish basquchigha kiriwatqanliqidin biaram boliwatqan xitaylar, bu küresh ehlini yoqitish, bu teshkilatlarni böshükidila ujuqturush üchün pütkül hile – mikirlirini ishqa sèliwatidu. Epsuski, ularning herikiti yildin yilgha janlinip bèriwatidu. Bezi döletlerning meniwi yardimige èrishiwatidu. Shu seweptinmu, xitay hökümèti ularni közige qadalghan miq, kèlichektiki zor bash aghriqi hèsaplap, tèrroristliq betnami bilen qarilawatidu. Ularning mewjud bolup turushigha yol qoymasliq üchün özliri bilen siyasi, iqtisadi kèlishimdiki döletlerge bèsim ishlitiwatidu.

2003 – yili 15 – dèkabir xitay hökümèti “sherqiy türkistan azatliq teshkilati”, “Dunya uyghur yashliri qurultiyi” qatarliq töt teshkilat bilen birge, memtimin hezret, dolqun eysa qatarliq 11 kishini ashkare Térrorist èlan qilip, xeliq`araliq tutush buyruqi chiqirishqa urundi. Emma Teshkilatlirimiz BDT insan heqliri qanunida belgilengen “her millet öz teqdirini özi belgilesh hoquqigha ige” digen xeliq`araliq hoquqqa tayinip ish yürgüzüp kelgech, xitayning bu töhmetliri zarlashtin bashqigha kargha kelmidi. 2004 - yili ushbu “tèrrorist” atalghan teshkilatlar weten sirtidiki barliq uyghur teshkilatlirini bir arigha jem qilip, “Dunya Uyghur qurultiyi” ni qurdi. Bu tèximu zor bir ilgirilesh.

Menbe: http://www.wetinim.org/forum/redirect.php?tid=2432&goto=lastpost#lastpost