Ürümchi Qirghinchiliqining Asasliq Qurbanliri Kimler ?
Obzorchimiz Perhat Muhemmidi
2009-08-03
Obzorchimiz Perhat Muhemmidi
2009-08-03
Bir qanche kündin buyan chetel metbuatlirida, 5 - Iyul ürümchi qirghinchiliqidin buyan ölgen we tutqun qilinghan uyghurlarning heqiqiy sani heqqide jiddiy talash - Tartishlar élip berilmaqta. Chünki xitay hakimiyiti teripidin élan qilinghan san bilen, uyghur teshkilatliri mölcher qilghan san otturisida nahayiti zor perq bar.
Süret, 7 - Iyul, ürümchi at - Beygisi meydani rayonidiki uyghur ayallirining xitayning erlirini we balilirini tutup ketkenlikige qarshi namyishidin bir körünüsh.
Rabiye qadir xanim, dunya uyghur qurultiyining türlük qanallar arqiliq igiligen we ürümchi qirghinchiliqini öz közi bilen körgen bezi shahidlar teminligen melumatlargha asaslinip turup, 5 - Iyuldin buyan öltürülgen uyghurlarning sanining mingdin ashidighanliqini, texminen 10 ming uyghurning tutqun qilinghanliqini tekitlep kelmekte.
Xitay metbuatlirida körsitilishichimu, 5 - Iyuldin buyan ürümchide uyghurlarni tutqun qilish herikiti bir künmu toxtap qalghini yoq, bu jeryanda köpligen uyghurlar heqqide tutush buyruqi chiqirildi, 13 - Iyul küni ürümchide küp - Kündüzde 3 neper uyghurning saqchilar teripidin kochida étip öltürülgenlikinimu xitay metbuatlirining özi élan qildi.
Hetta chetellerdiki démokratik xitay metbuatlirimu özliri igiligen bezi menbelerge asaslinip turup, kommunist xitay hakimiyitining 5 - Iyuldin buyan ürümchide öltürülgen we tutqun qilinghan uyghurlarning heqiqiy sanini yoshurghanliqini, emeliyettiki sanning, hökümet teripidin élan qilinghan sandin nechche hesse köp ikenlikini bayan qilishmaqta.
Bezi uyghur siyasi paaliyetchilirining qarishiche, ürümchi qirghinchiliqida ölgen we tutqun qilinghan uyghurlarning heqiqiy sanini we salahiyitini éniqlap chiqish intayin zor bolup, sewebi shuki, 5 - Iyul ürümchi namayishigha qatnashqanlarning, öltürülgenlerning we tutqun qilinghanlarning mutleq köp qismi jenoubtiki namrat rayonlardin tirikchilik yoli izdep ürümchige kélip orunliship qalghan uyghur " yétimchi " lar bolup, bu bicharilerning hemmisining dégidek tigi déhqan, eger ular yoqap ketse istek - Soriqini qilidighan héchnimisi yoq, yurtida qalghan ata - Ana we uruq - Tughqanliriningmu ürümchige kilip ularning iz - Derikini qilidighan imkaniyitimu yoq !
Mesilen, ürümchi sheherlik partkomning sékritari li zi, 7 - Ayning 11 - Küni xitay merkizi téliwiziye istansisida qilghan sözidimu, 5 - Iyul ürümchi weqesi munasiwiti bilen qolgha élinghanlarning mutleq köp qismining qeshqer we xoten rayonliridin " éqip kelgenler " ikenlikini, bularni soraq qilish üchün jenobi rayonlardin 100 din artuq saqchi we teptishning yötkep kilingenlikini ochuq bayan qilghan idi. Démek, li zining yuqiriqi sözlirimu, uyghur siyasi paaliyetchilirining qarashlirining toghra ikenlikini ispatlap turmaqta.
Bezi gheyri resmiy statistikilarda körsitilishiche, jenobi rayonlardin hayatliq yoli izdep ürümchige kilip turup qalghan "yétimchi" larning omumi sani 100 mingdin artuq bolup, bularning hemmisi dégidek jenobtiki eng namrat yézilardin kelgen uyghur déhqanliridin ibaret.
Ularning öz yurtida tirighili yéri, qilghili ishi bolmighini üchün, yurt - Makanlirini tashlap zor ümidler bilen tirikchilik yoli izdep ürümchige kelgen, bular ürümchide jemiyetning eng töwen tebiqisidikiler bolup, muqim ish orni yoq, hökümetning ijtimai parawanliqidin, salametlik sughortisidin tamamen mehrum qaldurulghan, mektep yéshidiki perzentlirini oqutush imkaniyiti yoq, chünki " qara nopus" bolghini üchün héchbir mektep qobul qilmaydu, ular waqitliq olturaqlashqan rayonlarmu ürümchining öp - Chörisidiki tagh we töpiliklerge lay - Kisekte sélinghan sharaiti eng nachar, tok we hetta süyimu bolmighan pilansiz olturaq rayonliri bolup, bular ürümchide hammalliq qilish, qushxanilarda qoy - Kala soyush, risturan we ashxanilarda qacha yuyush, kochilarda yaymichiliq qilish, chong - Kichik qurulushlarda medikarliq qilish qatarliq ish heqqi intayin töwen bolghan éghir jismani ishlar bilen meshghul bolidu, ayalliri we qizlirining köpinchisi bashqilargha öy xizmetchisi yaki bala baqquchi bolup ishleydu.
Uning üstige ürümchide birer siyasi heriket bolup qalsa, aldi bilen saqchilarning soraq - Soaligha we sewebsiz tutqun qilishigha uchraydighan, ürümchidiki xitay köchmenlirining eng éghir haqaritige we bozek qilishigha uchraydighanlarmu yene mushu "yétimchi" dep atalghan uyghur déhqanliri bolup, hetta ürümchidiki soda sanaet memuri bashqurush xadimliri we bajgirlarmu kocha - Koylarda harwa sörep baqqalliq we yaymichiliq qiliwatqan bu bichare " yétimchi" larni qaqti - Soqti qilip yénini tomlashni adetke aylanduruwalghan.
Ürümchining normal muhiyitidin we jemiyet qatlimidin pütünley ayriwitilgen bu uyghur déhqanlirining derdige derman bolidighan héchqandaq organ yoq !
Bular, ürümchidiki atalmish " tereqqiyatlar " ning özliri bilen héchbir alaqisining yoqluqini, xitay hakimiyitining adaletsizliki we insapsizlarche talan - Taraj qilish, sömürüsh siyasitining özlirini öz wetinide charisiz yétimchilargha aylandurup qoyghanliqini alliburun chongqur hés qilip yetken, ichi zerdap we nepretke tolghan idi. Démek, hakimiyetning eng éghir ékispilatatsiye qilishigha, izishige, chetke qéqishigha, xorlishigha uchrighan bu yétimchi uyghurlarning kochilargha chiqip namayishchilar sipidin yer élishining heyran qalghidek héchbir teripi yoq idi. Epsuski, aqiwette eng éghir zerbige uchrighuchilar yene mushu yétimchi uyghur déhqanliri boldi, xitay hakimiyiti bularning derdige qulaq sélish uyaqta tursun, eksiche ularni rehimsizlerche qanliq basturdi.
Wetendin kelgen bezi inkaslardin melum bolushiche, 5 - Iyuldin étibaren xitay saqchi organliri ürümchini altesheher rayonidin kelgen uyghur yétimchilardin tazilash herikiti qozghighan bolup, her küni nechche minglighan uyghur yétimchi mejburiy halda yurt - Makanlirigha heydilishke bashlanghan, qaytishni ret qilghuchilar tutqun qilinghan. Bu bicharilerning köpinchisi yurtidiki öy - Makanlirini, charwa - Mallirini sétip, shuni desmaye we yol kirasi qilip ürümchige musapir bolup kelgen uyghur déhqanliri bolup, ularning öz yurtidimu yashash imkaniyiti yoq, ularni öz yurtida kütiwatqini, " ürümchide néme qilding ? " dep soal - Soraqqa tartish üchün chishini bilep turghan saqchilardin ibaret !
Wetendin kelgen bezi inkaslardin melum bolushichimu, 5 - Iyul weqesi yüz birip bir hepte ötmeyla ürümchidiki uyghur yétimchilar xuddi yerning tigige kirip ketkendek ghayip bolghan, yamanliq tagh, at beygisi meydani qatarliq uyghur yétimchilar topliship olturaqlashqan awat mehelliler pütünley chöldereshke bashlighan.
Eger ürümchidiki idare - Jemiyetlerde ishlewatqan birer uyghur ölgen yaki yoqap ketken bolsa, xitay hökümitining buni pütünley yoshurup qalalishi mumkin emes, eger idarisi ige chiqmisa, xizmetdashliri we uruq - Tughqanliri iz - Derikini qilidu. Emma, ming kilométirlarche yiraqliqtiki qeshqer we xotenning chet - Yaqa yéza - Qishlaqliridin kelgen yétimchi uyghur déhqanlirining iz - Dérikini kim qilsun ?!
Süret, 7 - Iyul, ürümchi at - Beygisi meydani rayonidiki uyghur ayallirining xitayning erlirini we balilirini tutup ketkenlikige qarshi namyishidin bir körünüsh.
Rabiye qadir xanim, dunya uyghur qurultiyining türlük qanallar arqiliq igiligen we ürümchi qirghinchiliqini öz közi bilen körgen bezi shahidlar teminligen melumatlargha asaslinip turup, 5 - Iyuldin buyan öltürülgen uyghurlarning sanining mingdin ashidighanliqini, texminen 10 ming uyghurning tutqun qilinghanliqini tekitlep kelmekte.
Xitay metbuatlirida körsitilishichimu, 5 - Iyuldin buyan ürümchide uyghurlarni tutqun qilish herikiti bir künmu toxtap qalghini yoq, bu jeryanda köpligen uyghurlar heqqide tutush buyruqi chiqirildi, 13 - Iyul küni ürümchide küp - Kündüzde 3 neper uyghurning saqchilar teripidin kochida étip öltürülgenlikinimu xitay metbuatlirining özi élan qildi.
Hetta chetellerdiki démokratik xitay metbuatlirimu özliri igiligen bezi menbelerge asaslinip turup, kommunist xitay hakimiyitining 5 - Iyuldin buyan ürümchide öltürülgen we tutqun qilinghan uyghurlarning heqiqiy sanini yoshurghanliqini, emeliyettiki sanning, hökümet teripidin élan qilinghan sandin nechche hesse köp ikenlikini bayan qilishmaqta.
Bezi uyghur siyasi paaliyetchilirining qarishiche, ürümchi qirghinchiliqida ölgen we tutqun qilinghan uyghurlarning heqiqiy sanini we salahiyitini éniqlap chiqish intayin zor bolup, sewebi shuki, 5 - Iyul ürümchi namayishigha qatnashqanlarning, öltürülgenlerning we tutqun qilinghanlarning mutleq köp qismi jenoubtiki namrat rayonlardin tirikchilik yoli izdep ürümchige kélip orunliship qalghan uyghur " yétimchi " lar bolup, bu bicharilerning hemmisining dégidek tigi déhqan, eger ular yoqap ketse istek - Soriqini qilidighan héchnimisi yoq, yurtida qalghan ata - Ana we uruq - Tughqanliriningmu ürümchige kilip ularning iz - Derikini qilidighan imkaniyitimu yoq !
Mesilen, ürümchi sheherlik partkomning sékritari li zi, 7 - Ayning 11 - Küni xitay merkizi téliwiziye istansisida qilghan sözidimu, 5 - Iyul ürümchi weqesi munasiwiti bilen qolgha élinghanlarning mutleq köp qismining qeshqer we xoten rayonliridin " éqip kelgenler " ikenlikini, bularni soraq qilish üchün jenobi rayonlardin 100 din artuq saqchi we teptishning yötkep kilingenlikini ochuq bayan qilghan idi. Démek, li zining yuqiriqi sözlirimu, uyghur siyasi paaliyetchilirining qarashlirining toghra ikenlikini ispatlap turmaqta.
Bezi gheyri resmiy statistikilarda körsitilishiche, jenobi rayonlardin hayatliq yoli izdep ürümchige kilip turup qalghan "yétimchi" larning omumi sani 100 mingdin artuq bolup, bularning hemmisi dégidek jenobtiki eng namrat yézilardin kelgen uyghur déhqanliridin ibaret.
Ularning öz yurtida tirighili yéri, qilghili ishi bolmighini üchün, yurt - Makanlirini tashlap zor ümidler bilen tirikchilik yoli izdep ürümchige kelgen, bular ürümchide jemiyetning eng töwen tebiqisidikiler bolup, muqim ish orni yoq, hökümetning ijtimai parawanliqidin, salametlik sughortisidin tamamen mehrum qaldurulghan, mektep yéshidiki perzentlirini oqutush imkaniyiti yoq, chünki " qara nopus" bolghini üchün héchbir mektep qobul qilmaydu, ular waqitliq olturaqlashqan rayonlarmu ürümchining öp - Chörisidiki tagh we töpiliklerge lay - Kisekte sélinghan sharaiti eng nachar, tok we hetta süyimu bolmighan pilansiz olturaq rayonliri bolup, bular ürümchide hammalliq qilish, qushxanilarda qoy - Kala soyush, risturan we ashxanilarda qacha yuyush, kochilarda yaymichiliq qilish, chong - Kichik qurulushlarda medikarliq qilish qatarliq ish heqqi intayin töwen bolghan éghir jismani ishlar bilen meshghul bolidu, ayalliri we qizlirining köpinchisi bashqilargha öy xizmetchisi yaki bala baqquchi bolup ishleydu.
Uning üstige ürümchide birer siyasi heriket bolup qalsa, aldi bilen saqchilarning soraq - Soaligha we sewebsiz tutqun qilishigha uchraydighan, ürümchidiki xitay köchmenlirining eng éghir haqaritige we bozek qilishigha uchraydighanlarmu yene mushu "yétimchi" dep atalghan uyghur déhqanliri bolup, hetta ürümchidiki soda sanaet memuri bashqurush xadimliri we bajgirlarmu kocha - Koylarda harwa sörep baqqalliq we yaymichiliq qiliwatqan bu bichare " yétimchi" larni qaqti - Soqti qilip yénini tomlashni adetke aylanduruwalghan.
Ürümchining normal muhiyitidin we jemiyet qatlimidin pütünley ayriwitilgen bu uyghur déhqanlirining derdige derman bolidighan héchqandaq organ yoq !
Bular, ürümchidiki atalmish " tereqqiyatlar " ning özliri bilen héchbir alaqisining yoqluqini, xitay hakimiyitining adaletsizliki we insapsizlarche talan - Taraj qilish, sömürüsh siyasitining özlirini öz wetinide charisiz yétimchilargha aylandurup qoyghanliqini alliburun chongqur hés qilip yetken, ichi zerdap we nepretke tolghan idi. Démek, hakimiyetning eng éghir ékispilatatsiye qilishigha, izishige, chetke qéqishigha, xorlishigha uchrighan bu yétimchi uyghurlarning kochilargha chiqip namayishchilar sipidin yer élishining heyran qalghidek héchbir teripi yoq idi. Epsuski, aqiwette eng éghir zerbige uchrighuchilar yene mushu yétimchi uyghur déhqanliri boldi, xitay hakimiyiti bularning derdige qulaq sélish uyaqta tursun, eksiche ularni rehimsizlerche qanliq basturdi.
Wetendin kelgen bezi inkaslardin melum bolushiche, 5 - Iyuldin étibaren xitay saqchi organliri ürümchini altesheher rayonidin kelgen uyghur yétimchilardin tazilash herikiti qozghighan bolup, her küni nechche minglighan uyghur yétimchi mejburiy halda yurt - Makanlirigha heydilishke bashlanghan, qaytishni ret qilghuchilar tutqun qilinghan. Bu bicharilerning köpinchisi yurtidiki öy - Makanlirini, charwa - Mallirini sétip, shuni desmaye we yol kirasi qilip ürümchige musapir bolup kelgen uyghur déhqanliri bolup, ularning öz yurtidimu yashash imkaniyiti yoq, ularni öz yurtida kütiwatqini, " ürümchide néme qilding ? " dep soal - Soraqqa tartish üchün chishini bilep turghan saqchilardin ibaret !
Wetendin kelgen bezi inkaslardin melum bolushichimu, 5 - Iyul weqesi yüz birip bir hepte ötmeyla ürümchidiki uyghur yétimchilar xuddi yerning tigige kirip ketkendek ghayip bolghan, yamanliq tagh, at beygisi meydani qatarliq uyghur yétimchilar topliship olturaqlashqan awat mehelliler pütünley chöldereshke bashlighan.
Eger ürümchidiki idare - Jemiyetlerde ishlewatqan birer uyghur ölgen yaki yoqap ketken bolsa, xitay hökümitining buni pütünley yoshurup qalalishi mumkin emes, eger idarisi ige chiqmisa, xizmetdashliri we uruq - Tughqanliri iz - Derikini qilidu. Emma, ming kilométirlarche yiraqliqtiki qeshqer we xotenning chet - Yaqa yéza - Qishlaqliridin kelgen yétimchi uyghur déhqanlirining iz - Dérikini kim qilsun ?!
