Xitayning ' Yéngi Chégrisi' diki Kona Majira
Muxbirimiz Shohret Hoshur
2009-07-29
Muxbirimiz Shohret Hoshur
2009-07-29
"Xitayning 'yéngi chégrisi' diki kona majira" namliq maqale, 5 - Iyul ürümchi weqesi heqqide yézilghan nadir maqalilardin biridur. Maqale koriye waqti gézitide élan qilinghandin kéyin, b d t insan heqliri komitéti, wakaletsiz milletler teshkilati qatarliq dunyadiki nopuzluq teshkilatlarning tor betlirige köchürüp bésilghan.
Aptor konstanty gébért, polshaliq bir tetqiqatchi bolup, u yawropa tarixi we polsha tarixi heqqide 10din artuq kitab yazghan. Sabiq polsha ministiri Tadeusz Mazowiecki ge bash meslihetchi bolghan. Süret, aptorning maqalisi bilen birge bérilgen süriti.
Maqalida 5 - Iyul ürümchi weqesining tarixiy yiltizi We kélchekte körülidighan tesiri üstide nuqtiliq toxtalghan. Maqale mundaq bashlinidu:
-- Eger 1991 - Yili gorbachifqa qarshi heriket meghlup bolmighan bolsa -- Yeni sowét ittipaqi yiqilmighan bolsa, bu künlerde shinjangda kötürülgen isyan, rusiyidimu kötürülgen bolatti. Bügün ürümchide éqiwatqan qan, almatadimu aqqan bolatti-- Aptor sözini mundaq dawamlashturidu, -- U chaghda bügün qazaq isyankarlarning chetel bilen we radikal islam bilen alaqisi barliqi tilgha élinghan bolatti. Bezi mutexessisler qazaqistanning héchqachan dölet bolup baqmighanliqini, ukrainaning tarixta dölet qurghinining yalghan ikenlikini otturigha élip chiqqan bolatti. Tengrige shükri, tarix undaq bolmidi.
Aptor bu sözliridin kéyin, xitayning 1989 - Yilidiki tyenenmén weqesidin kéyin, rusiyidin tamamen perqliq yol tallighanliqini, yeni démokratiyilishish ornigha diktatorluqni dawamlashturghanliqini, iqtisadiy jehettin erkin siyaset yürgüzüp, siyasiy jehette öz xelqi bolghan xitaylarghimu erkinlik bermigenlikini eskertidu we mundaq deydu: " del mushu sewebtin yeni tarixning eng muhim bir doqmushida rusiye bilen xitay perqliq ikki yolni tallighini üchün, bügün qazaqistan bilen ukraina musteqil؛ tibet bilen shinjang bolsa isyan we qanliq basturush bilen tewrenmekte."
Aptor maqaliside yene, nöwette xitay hökümitining qattiq qol siyasitini, jümlidin az sanliq milletler siyasitini xitay xelqining köp qismining qollawatqanliqini, emma xitay xelqining kelgüside bu qilghini üchün achchiq bedel töleydighanliqini eskertidu we buning quruq perez emes, tarixta nurghun qétim ispatlanghanliqini misallar bilen körsitidu. Aptorning körsitishiche, 1863 - Yili polshaliqlar ruslargha qarshi isyan kötürgen chéghida, ruslar isyanni qanliq basturghan. Eyni chaghda Alexder Herzen isimlik bir rus alimi rus hökümitini agahlandurup, qanliq basturushning polsha mesilisige chare bolalmaydighanliqini eskertken. Bügün xitay hökümiti özlirini agahlandurghan uyghurbiz tor béti qatarliq tor betlerni taqiwetkinidek, aléksandir herzenning kolokol dégen géziti taqiwétilgen.
Xitayning yéngi chégrisidiki kona majira namliq maqalide aptor yene, uyghurlarning tarixta her qétim pursetni qachurmighanliqini 1930 - We 1940 - Yilliri 2 qétim sherqi türkistan jumhuryitini qurghanliqini, emma rus we xitayning hemkarliqi bilen bu ikki jumhuriyetning yiqilghanliqini eslep ötidu. U bu nuqtigha kelgende 2 - Qétimliq sherqi türkistan rehberlirining ayropilan qazasigha uchrishining " stalinning süyqesti" bolush éhtimalliqini qisturup ötidu we mundaq deydu: ene shu kündin bashlap, sherqi türkistan dégen nam qeghez yüzide qaldi. Hazir sherqi türkistan wakaletsiz milletler teshkilatining ezasi."
Aptor maqalisida yene, eslide 5 - Iyul weqesining musteqilliq telipidiki milliy heriket emeslikini, peqet zulumgha qarshi naraziliq ikenlikini, hökümet qanliq shekilde basturuwatqini üchün, bundin kéyin bu jayda radikal shekilde qarshiliqlarning yüz bérish éhtimaliqi yuqiriliqini körsitip ötidu. Aptor mundaq deydu: "hazirni oylisaq, xitay shinjangni waqtinche tinjitalaydu؛ chünki b d t bixeterlik kéngishining daimiy eazasi bolghan xitaygha xelqara jamaet bek qarshiliq körsitip kételmesliki mumkin. Emma uzunni közliginimizde, xitay héchqachan shinjangdin xatirjem bolalmaydu. Chünki dunyaning siyasiy xeritisi tash üstige sizilghan xerite emes." Aptor bu sözliridin kéyin, xitayning qarshi turghinigha we bir qisim döletlerning tonumighinigha qarimay, musteqil kosowa dölitining qurulup bolghanliqini eskertip ötidu.
Aptor maqalisining axirida, xitayning bügün ürümchide we lasada ötküzgen xataliqi üchün, bu jaydiki xitay xelqining kelgüside achchiq bedel töleydighanliqini bildürüp ötidu we xitay hökümitini ruslarning 1863 - Yilidiki polsha isyanini qanliq basturup netije qazanmighanliqidin ders élishqa chaqiridu.
Aptor konstanty gébért, polshaliq bir tetqiqatchi bolup, u yawropa tarixi we polsha tarixi heqqide 10din artuq kitab yazghan. Sabiq polsha ministiri Tadeusz Mazowiecki ge bash meslihetchi bolghan.
