' Ürümchi Tinchlanmidi ... '
Muxbirimiz gülchéhre
2009-07-17

Ürümchide yürgüzülüwatqan herbiy halet dawam qilmaqta. Xitay dairiliri, bir tereptin chetel bilen bolghan téléfon alaqisi üzgendin bashqa, barliq tor béketlernimu qamal qilghan bolsa, yene bir tereptin, chetel muxbirlirining uyghurlarni ziyaret qilishigha tosqunluq qilip, ularning paaliyitinimu qattiq kontrolluqqa aldi.


AFP Photo

Süret, 7 - Yul küni ürümchidiki ayallar - Balilar namayishida, bir erning xitay qoralliq qisimliri bilen tirkishiwatqan körünüsh.

Xitay axbaratliri bolsa "ürümchi weziyiti tinchlandi", "ammining turmushi we xizmetliri normallashti, her millet ammisi xuddi burunqidekla inaq ittipaq" dep, uyghur éli ichi we sirtigha küchlük teshwiqat élip barmaqta.

Halbuki, ürümchidin igiligen uchurlirimizgha qarighanda, gerche ürümchi weziyitining nurghun terepliri dunya metbuatlirida xewer qilinmighan bolsimu, emma ürümchining ta hazirgha qeder tinchlanmighanliqi melum.

Tün basqan sheherdiki tazilash
Uyghur élining paytexti ürümchide 5 - Iyul yüz bergen namayish tor béketler arqiliq dunyagha melum boldi. 6 - Iyuldin kéyin xelqaraliq axbaratlar ürümchidin melum axbaratlarni tarqitishqa bashlidi, emma bu jeryanda 5 - Iyul küni kéchide xitay saqchilirining élip barghan tazilash tutush herikitining tepsilati, zadi qanchilik uyghurning weqe jeryanida we uningdin kéyin öltürülgenliki we yaki tutulghanliqi heqqide héchqandaq uchur tarqitilmidi. Uningdin kéyin xitaylarning uyghur mehellilirige basturup kirishi hem buningda körülgen ziyan, hazirgha qeder qanchilik uyghurning yarilanghanliqi, öltürülgenliki we tutqun qilinghanliqi yenila éniq emes.

Bezi uchurlargha qarighanda, xitay qoralliq saqchi hem herbiyliri weqe yüz bergen 5 - Iyul küni kéchide bir tutash tutush axturush élip bérishning aldida ürümchi ammisining sirtlargha chiqmasliqini uqturup mehelle mehellilerni qamal qilghan, hem basturush herikitini ürümchining pütün éléktrini öchürüp tashlighandin kéyin, kéchiche qarangghu halette élip barghan.

Bu heqte ürümchidiki bir dukandar uyghur, bixeterlikini küzde tutup ismini ashkarilashni xalimighan bolsimu, yenila 5 - Iyul küni kéchidin bashlap at beygisi meydanidiki ahalilerning tokini üch kün üzüp tashlighanliqini, at beygisi meydani rayonigha kirish - Chiqishning pütünley tosulghanliqini bildürdi.

Xelqara chong baza etrapidiki melum uyghur réstoranining bir kütküchisi, weqe yüz bergen küni kéchiche tok öchürülgenlikini éytti we yene, 5 - Iyul kéyin ürümchide kishilerning toplinip paaliyet qilishigha yol qoyulmaydighanliqi uqturulghan bolup, bu heqtiki uqturushta barliq réstoran hem ashxanilarning peqet téz tamaq chiqirishqa bolidighanliqi, toy - Tökünlerni 20 - Iyuldin kéyin orunlashturushqa ruxset qilinidighanliqini bildürdi. Uning bildürüshiche 5 - Iyul kech saet 9 larda oq awazi bashlinip, etisi kündüzgiche dawam qilghan hetta hazirmu bezide oq awazliri anglinip turuwatqan iken.

Yoqap ketken, tutup kétilgenler bek jiq
Xitay dairiliri 15 - Iyul ürümchi weqesi heqqide yéngi sanliq melumat élan qildi. Munasiwetlik doklatida körsitilishiche, ölgenlerning sani 184 din éship 192 ge yetti, yarilanghan adem sani 1680 din éship 1721 ge yetti dep élan qildi.

Halbuki ölgen hem yaridar bolghanlar sanining éshish sewebi néme? ular toqunushta ölgenlermu yaki basturushta ölgenlermu? ölgüchilerning hem yarilanghuchilarning millet ayrimisi? shunche köp yaridar qandaq peyda boldi? dégenge oxshash soallar jawabsiz qaldi.

Weqe yüz bergendin buyan xitay hökümiti, xelqara jemiyetning ürümchi weqeside öltürülgen we yarilandurulghan ademlerning kimlikige dair tepsiliy uchurlarni ashkarilash toghrisidiki telipige téxiche jawab bermidi.

5 - Iyul künidin bashlap, érining iz déreksiz yoqap ketkenlikini bayan qilghan ismini ashkarilashni xalimighan bir yash ayal, özining éri bilen jenubtiki yurtidin ürümchige ishleshke kelgenlikini, gerche éri 5 - Iyuldiki weqege arilashmighan bolsimu, shu küni kéchidin bashlap xewiri bolmighanliqini, saqchi dairilirige sürüshte qilip barghinida olturushluq mehelle komitétigha tizimlitishni buyrughanliqini bildürdi.

Ürümchidiki ismini ashkarilashni xalimighan dukandarning bildürüshiche, xitay herbiy we saqchiliri uyghurlarning öylirige basturup kirip tutush herikitini yene dawam qiliwatqan bolup, uning periziche, tutup kétilgen uyghurlar 20, 30 minggha baridiken. Uning öz közi bilen körgenlirini bayan qilishiche, tutulghanlarning köpinchisi yash yigitler bolup, at beyge meydanidiki tutush herikitide, xitay saqchiliri öymu öy kirip, 12 yashtin 25 yashqiche bolghan oghullarning hemmini birdek tutqun qilghan shundaqla, tutush jeryanida intayin qebih wasitiler bilen hemmisini mejburi yalingachlap tekshürüp aptomobillargha bésip élip mangghan. Hazirgha qeder bu balilarning qeyerde ikenliki, néme üchün tutulghanliqi, qachan qoyup bérilidighanliqi we salametliki heqqide aililirige xewer bérilmigen, hetta balilirining ehwalini sorighuchilarmu tehditke uchrimaqta iken.

Melum bolghandek, 7 - Iyul del at beyge meydanida üch yüzge yéqin uyghur ayal we bala, tutulghan erliri, oghulliri we qérindashlirining qoyup bérilishini telep qilip namayish qilghan we namayish oxshashla mingdin oshuq saqchi hem bronéwik bilen kelgen herbiyler teripidin téz arida tinchitilghan idi.

Herbiy halette turuwatqan ürümchide, 10 - Iyul jüme namizidin qaytip bir qisim uyghurlar béshigha tirelgen aptomatlardin qorqmay yene naraziliq bildürüp chiqqan bolsimu, umu qattiq basturuldi.

Uyghurlarning inkasigha qarighanda, hazirmu bu xildiki qarshiliq hem naraziliq toxtimay dawamlashmaqta iken.

Xumdanliq meschiti xitay aqqunlarning hujumida weyran qilinghan
6 - Iyul, qolida kaltek - Toqmaq, qingraq - Pichaq kötürgen xitay aqqunliri uyghurlardin öch élish herikiti qozghap, uyghur mehellilirige, uyghurlarning dukan hetta meschitlergimu hujum qilghan idi.

Öz bixeterlikidin ensirep ismini ashkarilashni xalimighan üzümchilik bir teqwadar kishi, bezi meschitler jüme küni musulmanlargha échip bérilgen bolsimu, emma jamaetning unche köp emeslikini bildürdi. Bu kishining ashkarilishiche, 5 - Iyul naraziliq namayishi yüz bérip etisi, nyenzigo (xumdanliq) meschiti xitaylarning hujumgha uchrap weyran qilinghan.

Roytérs agéntliqida bügün xewer qilinishiche, dairiler jüme namizi oqulghan meschitlerning etrapigha toluq qorallanghan saqchilarni orunlashturghan. Adette bir saetlerche dawam qilidighan jüme namizi aran 20 minut dawamlashqan.

Milliy toqunush bashqiche shekillerde
Chetel axbaratlirining bahasigha qarighanda, bu nöwet ürümchide yüz bergen milliy toqunush, xitayda 10 nechche yildin buyan meydangha kelgen eng shiddetlik toqunush bolup hésablinidiken.

Ürümchidiki uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki bu ötkür toqunushtin kéyin, xitayning qoralliq kontrolluqi astida tutup turuluwatqan ürümchi weziyitige xelqara jemiyet "shu qeder qan töküshken bu ikki millet yene bir yerde yashiyalishi mumkinmu? "dégen gumanliq nezerde diqqet qilmaqta, emeliyettimu xitay saqchi we herbiylirining qattiq kontrolluqi astida ürümchidiki ammining kündilik paaliyiti normallishiwatqandek körünsimu, halbuki milletler otturisidiki ixtilap bashqiche shekillerde öz ipadisini tapmaqta iken.

Uyghur dukandarning bildürüshiche, weqedin kéyin paytext ürümchide, xitaylar rayoni we uyghurlar rayoni arisida chégra hasil bolghan bolup, bu kishimu aptomobiligha gaz qachilash üchün bir gaz ponkitigha kirginide, gaz ponkitidiki xitayning gaz qachilap bermigenlikini bildürdi.

Bu kishining teswirlishiche, hazir uyghurlar xitaylar köp rayongha barmaydiken, xitaylarmu uyghurlarning rayonigha kelmeydiken. Magizinlardiki xitaylar hetta uyghur xéridarlargha nerse kérek sétip bérishnimu ret qiliwétiptu. U yene, nöwette xitay "ürümchi tinchlandi" dep qanche teshwiq qilsimu, xitay aqqunlarning hemde bashqa yurtlardin kelgen uyghurlarningmu yurtlirigha bas - Basta qaytiwatqanliqini emma, uyghur élige kélidighan ayropilan, poyizlarning bolsa quruq qatnawatqanliqini bildürdi.

Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/urumqi-tench-emes-07172009191025.html/story_main?encoding=latin