'Uyghur Tarixidin Ürümchi Weqesige Nezer'
Muxbirimiz Weli
2009-07-27
Muxbirimiz Weli
2009-07-27
2006 - Yili xitay medeniyet tarixi buyiche nobil mukapati we amérikining klug mukapatigha érishken, hazir amérika dölet mejlisi kütüpxanisida mexsus xitay medeniyiti we tarixini tetqiq qiliwatqan, amérikidiki nopuzluq xitayshunas mutexessis, 76 yashliq yü yingshi ependi yéqinda 'közitish zhurnili' da 'uyghur tarixidin ürümchi weqesige nezer' serlewhiyilik tarixiy obzor élan qildi.
Youtube Din élindi.
Youtube Din élinghan bu sürette, 18 - Iyul küni, ürümchining melum kochisida birnechche chirayi sulghun uyghurlarning körünüshi.
"Tang sulalisining küchi yetmigen önglük - Suygun qalaymiqanchiliqini eyni zamandiki küchlük uyghur döliti tinjitqan"
Aptor 'uyghur tarixidin ürümchi weqesige nezer' namliq bu obzorida, aldi bilen xitay tarixidiki "önglük - Suygun qalaymiqanchiliqi" ni tilgha alghan. Uning bayan qilishiche, xitay tarixidiki jenubiy we shimaliy sulaliler dewri dep atalghan dewrde, önglük - Suygun qalaymiqanchiliqi dep atalghan bir chong qalaymiqanchiliq yüz bergen.
Bu weqe yüz bergen miladi 8 - Esrning otturiliridin 9 - Esrgiche bolghan shu dewrde, uyghurlarning döliti nahayiti küchlük dölet idi. Uning téritoriyisi pütün monggholiye yaylaqlirini öz ichige alghan idi.
-- Eyni zamanda uyghurlarning jeng qilish we tijaret qilish mahariti nahayiti yoqiri idi, dep bayanini dawamlashturidu aptor, -- Bu dewrde önglük - Suygun qalaymiqanchiliqini bésiqturushqa tang sulalisining eskiriy küchi ajiz kélip qalghanliqi üchün uyghur dölitidin yardem telep qilghan. Kélishim buyiche uyghur qisimliri tang sulalisining paytexti shen shehirige kirip, bir ay ichide önglük - Suygun qalaymiqanchiliqini tinjitip, aldighan oljilirini élip qaytip ketken, bu bir tarix.
"9 - Esrdin ching sulalisi dewrigiche, uyghurlar héchqachan xitayning bir ölkisi bolup baqqan emes"
-- 9 - Esrning axirida uyghur dölitide ichki qalaymiqanchiliq yüz bérip, parchilanghandin kéyin, - - - Dep bayanini dawamlashturidu aptor öz chüshenchisi buyiche, -- Hazirqi tengritaghlirining shimal we jenubigha köchüp kelgen uyghurlar öz dölitini taki ching sulalisi dewrigiche dawamlashturdi. Bu dewrlerde, uyghurlar héchqachan xitayning bir ölkisi bolghan emes, bumu tarixiy pakit.
13 - Esrde uyghurlar chinggiz xan bilen hemkarlashqan
13 - Esrde uyghurlar chinggiz xan bilen hemkarlashqan, eyni zamanda mongghullarning xitay sheherlirini bulap tapqan bayliqi mol idi, emma uyghurlarning medeniyiti yoqiri bolghachqa, mongghullar özining igilikini idare qilishni uyghurlargha tapshurghan, mongghul yéziqimu uyghurladin qobul qilinghan. Bu dewrde, tang sulalisi dewridin tartip xitayning xelqara sodisini kontrol qilip kéliwatqan uyghurlar, özining urush qilish we tijaret qilishtiki yoqiri mahariti bilen, bu dewrdimu parislar we ottura asiyaliqlar arisida islam medeniyitining ewj élishgha, islam dinining mongghullarghiche kéngiyishigimu zor tesir körsetken.
1949" - Yilighiche uyghurlarni bashqa bir dölet idare qilalmighan"
-- Yéqinqi yüz yillardin buyanmu, uyghurlarni bashqa bir dölet idare qilalmighan, -- Dep bayanini dawamlashturidu aptor, -- Emma 1949 - Yiligha kelgende, uyghurlarning weziyitide tosattin bir özgirish boldi, ürümchide 1949 - Yili xitaylar nopus aran 6% ni igiligen. Shuningdin kéyin xitay kommunist partiyisi bu rayongha yildin - Yilgha köplep nopus köchürüp kélishke bashlidi. Hazir bu sheherde xitay nopusi alliqachan 40% tin ashti.
Buningdin bashqa uyghur yurtlirida, xitay hökümiti orunlashturghan herbiy qisimlar )bingtuen( iqtisadiy jehette uyghurlarni chetke qéqip kéliwatidu, xitay hökümiti siyasetliride bu rayongha köchürüp kelgen xitaylargha yan bésip kéliwatidu. Bu jeryanda yüz bergen uyghurlar bilen xitay otturisidiki toqunushlar tamamen mushu sewebtin kélip chiqti.
"Xitay kommunist partiyisining uyghurlarni xitaygha aylandurmaqchi bolghanliqi ürümchi weqesini keltürüp chiqardi"
Aptorning qarishiche, xitay kommunist partiyisi uyghurlarni pilanliq halda zorawanliq bilen basturup, maarip jehette, uyghurlarning öz tilini qollinishini cheklep, diniy jehette, hetta musulmanlarning rozi tutushighimu her xil cheklime qoyup, erkinlik bermey, axirqi hésabta uyghurlarning pütün milliy kimlikini yoq qilip, ularni xitaygha aylandurmaqchi boldi, xitayning mushu meqsette yolgha qoyghan siyasetliri ürümchi weqesini keltürüp chiqardi.
"Ürümchi weqesini rabiye xanimdin körgenlikimu pakitsiz"
Aptor obzorida yene, uyghurlarning yéngidin yétilgen rehbirini tonushturdi. Uning bayan qilishiche, hazir uyghurlarning bir rehbiri yétiship chiqti. Bu xanim hazir amérikida. U eslide xitay özi yolgha qoyghan 'bir qisim kishiler aldi bilen béyisun' dégen siyasettin paydilinip milyonér bolghan. Xitay hökümiti uni memliketlik siyasi meslihet kéngishigimu teklip qilip ekirdi. Emma kéyin, uningda 'uyghurlar öz ishigha özi xoja bolush' dégen idiye barliqini sezgendin kéyinla, uni 'wetenge asiyliq qildi' dégen töhmet bilen türmige tashlidi. U 2005 - Yili amérikining bésimi bilen türmidin chiqirilip, amérikigha keldi.
Shuningdin kéyin, bu xanimning xelqarada élip barghan paaliyetliri uyghurlar arisida omumi sada qozghidi. Bu sada 'erkinlik, kishilik hoquq, milletlerning teng - Barawerliki' dégen sada. Hazir gerche xitay hökümiti ürümchi weqesining kélip chiqishini bu xanimgha dönggep tursimu, emma hazirgha qeder yenila pakitsiz orunda turuwatidu.
Youtube Din élindi.
Youtube Din élinghan bu sürette, 18 - Iyul küni, ürümchining melum kochisida birnechche chirayi sulghun uyghurlarning körünüshi.
"Tang sulalisining küchi yetmigen önglük - Suygun qalaymiqanchiliqini eyni zamandiki küchlük uyghur döliti tinjitqan"
Aptor 'uyghur tarixidin ürümchi weqesige nezer' namliq bu obzorida, aldi bilen xitay tarixidiki "önglük - Suygun qalaymiqanchiliqi" ni tilgha alghan. Uning bayan qilishiche, xitay tarixidiki jenubiy we shimaliy sulaliler dewri dep atalghan dewrde, önglük - Suygun qalaymiqanchiliqi dep atalghan bir chong qalaymiqanchiliq yüz bergen.
Bu weqe yüz bergen miladi 8 - Esrning otturiliridin 9 - Esrgiche bolghan shu dewrde, uyghurlarning döliti nahayiti küchlük dölet idi. Uning téritoriyisi pütün monggholiye yaylaqlirini öz ichige alghan idi.
-- Eyni zamanda uyghurlarning jeng qilish we tijaret qilish mahariti nahayiti yoqiri idi, dep bayanini dawamlashturidu aptor, -- Bu dewrde önglük - Suygun qalaymiqanchiliqini bésiqturushqa tang sulalisining eskiriy küchi ajiz kélip qalghanliqi üchün uyghur dölitidin yardem telep qilghan. Kélishim buyiche uyghur qisimliri tang sulalisining paytexti shen shehirige kirip, bir ay ichide önglük - Suygun qalaymiqanchiliqini tinjitip, aldighan oljilirini élip qaytip ketken, bu bir tarix.
"9 - Esrdin ching sulalisi dewrigiche, uyghurlar héchqachan xitayning bir ölkisi bolup baqqan emes"
-- 9 - Esrning axirida uyghur dölitide ichki qalaymiqanchiliq yüz bérip, parchilanghandin kéyin, - - - Dep bayanini dawamlashturidu aptor öz chüshenchisi buyiche, -- Hazirqi tengritaghlirining shimal we jenubigha köchüp kelgen uyghurlar öz dölitini taki ching sulalisi dewrigiche dawamlashturdi. Bu dewrlerde, uyghurlar héchqachan xitayning bir ölkisi bolghan emes, bumu tarixiy pakit.
13 - Esrde uyghurlar chinggiz xan bilen hemkarlashqan
13 - Esrde uyghurlar chinggiz xan bilen hemkarlashqan, eyni zamanda mongghullarning xitay sheherlirini bulap tapqan bayliqi mol idi, emma uyghurlarning medeniyiti yoqiri bolghachqa, mongghullar özining igilikini idare qilishni uyghurlargha tapshurghan, mongghul yéziqimu uyghurladin qobul qilinghan. Bu dewrde, tang sulalisi dewridin tartip xitayning xelqara sodisini kontrol qilip kéliwatqan uyghurlar, özining urush qilish we tijaret qilishtiki yoqiri mahariti bilen, bu dewrdimu parislar we ottura asiyaliqlar arisida islam medeniyitining ewj élishgha, islam dinining mongghullarghiche kéngiyishigimu zor tesir körsetken.
1949" - Yilighiche uyghurlarni bashqa bir dölet idare qilalmighan"
-- Yéqinqi yüz yillardin buyanmu, uyghurlarni bashqa bir dölet idare qilalmighan, -- Dep bayanini dawamlashturidu aptor, -- Emma 1949 - Yiligha kelgende, uyghurlarning weziyitide tosattin bir özgirish boldi, ürümchide 1949 - Yili xitaylar nopus aran 6% ni igiligen. Shuningdin kéyin xitay kommunist partiyisi bu rayongha yildin - Yilgha köplep nopus köchürüp kélishke bashlidi. Hazir bu sheherde xitay nopusi alliqachan 40% tin ashti.
Buningdin bashqa uyghur yurtlirida, xitay hökümiti orunlashturghan herbiy qisimlar )bingtuen( iqtisadiy jehette uyghurlarni chetke qéqip kéliwatidu, xitay hökümiti siyasetliride bu rayongha köchürüp kelgen xitaylargha yan bésip kéliwatidu. Bu jeryanda yüz bergen uyghurlar bilen xitay otturisidiki toqunushlar tamamen mushu sewebtin kélip chiqti.
"Xitay kommunist partiyisining uyghurlarni xitaygha aylandurmaqchi bolghanliqi ürümchi weqesini keltürüp chiqardi"
Aptorning qarishiche, xitay kommunist partiyisi uyghurlarni pilanliq halda zorawanliq bilen basturup, maarip jehette, uyghurlarning öz tilini qollinishini cheklep, diniy jehette, hetta musulmanlarning rozi tutushighimu her xil cheklime qoyup, erkinlik bermey, axirqi hésabta uyghurlarning pütün milliy kimlikini yoq qilip, ularni xitaygha aylandurmaqchi boldi, xitayning mushu meqsette yolgha qoyghan siyasetliri ürümchi weqesini keltürüp chiqardi.
"Ürümchi weqesini rabiye xanimdin körgenlikimu pakitsiz"
Aptor obzorida yene, uyghurlarning yéngidin yétilgen rehbirini tonushturdi. Uning bayan qilishiche, hazir uyghurlarning bir rehbiri yétiship chiqti. Bu xanim hazir amérikida. U eslide xitay özi yolgha qoyghan 'bir qisim kishiler aldi bilen béyisun' dégen siyasettin paydilinip milyonér bolghan. Xitay hökümiti uni memliketlik siyasi meslihet kéngishigimu teklip qilip ekirdi. Emma kéyin, uningda 'uyghurlar öz ishigha özi xoja bolush' dégen idiye barliqini sezgendin kéyinla, uni 'wetenge asiyliq qildi' dégen töhmet bilen türmige tashlidi. U 2005 - Yili amérikining bésimi bilen türmidin chiqirilip, amérikigha keldi.
Shuningdin kéyin, bu xanimning xelqarada élip barghan paaliyetliri uyghurlar arisida omumi sada qozghidi. Bu sada 'erkinlik, kishilik hoquq, milletlerning teng - Barawerliki' dégen sada. Hazir gerche xitay hökümiti ürümchi weqesining kélip chiqishini bu xanimgha dönggep tursimu, emma hazirgha qeder yenila pakitsiz orunda turuwatidu.
