Xitay, Ürümchide Yene Adem Öltürdi We Adwukatlarni Ürümchi Délolirigha Arlashmasliqqa Chaqirdi
Muxbirimiz Erkin
2009-07-13
Muxbirimiz Erkin
2009-07-13
Uyghur ilining paytexti ürümchide düshenbe küni yene zorawanliq weqesi yüz berdi. Saqchilar ikki uyghurni étip tashlap, yene bir uyghurni qolgha alghan. Dunya uyghur qurultiyi bolsa zorawanliqqa qarshi turghan 2 uyghurning étip tashlanghanliqini bildürdi.
Bügün, 13 - Iyul, ürümchide 2 uyghurni étip öltürgen we birini yarilandurghan neq meydanni saqlap turghan xitay saqchisi we arqa körünüshte uyghur puqraliri.
Bezi menbeeler xitay hökümitining ürümchide keng - Kölemlik sot échip, weqede qolgha élinghan uyghurlarni jazalimaqchi boliwatqanliqini bildürmekte. Béyjing hökümiti béyjingdiki xitay kishilik hoquq adwukatlirini ürümchi weqesige ait erzi - Shikayetlerni qobul qilmasliqni telep qilghan.
Ürümchining uyghurlar merkezlik olturaqlashqan rayonida düshenbe küni yene qan töküldi. Ürümchidin kelgen xewerlerdin melum bolushiche, xitay saqchiliri düshenbe küni uyghur ilining paytexti ürümchining uyghurlar topliship olturaqlashqan rayonlarning biride 2 uyghurni étip tashlap, yene bir uyghurni yarilandurghan we qolgha alghan. Weqe jenubiy azadliq yolining yénidiki xelq doxturxanisining etrapida yüz bergen bolup, xitay hökümitining kontrolluqidiki metbuatlar bilen merkizi gérmaniyidiki dunya uyghur qurultiyi weqe toghrisida oxshimighan melumatlarni bermekte.
Shinxua agéntliqining mezkur weqe toghrisidiki melumatida 3 uyghurning bashqa bir uyghurgha hujum qilghanliqini, saqchilarning hujumchi uyghurlarning ikkisini étip tashlap, yene birini yarilandurghanliqini ilgiri sürgen. Lékin dunya uyghur qurultiyi shinxua agéntliqining heqiqiy ehwalni burmilighanliqini, étip öltürülgen we yarilanghan uyghurlarning ürümchidiki basturushni eyibligenliki, tutqungha uchrighanlarni qoyup bérishni telep qilip, yighilish ötküzgenlik sewebi étip tashlanghanliqini bildürdi.
Hongkong metbuatlirining rayondin bergen bu heqtiki xewerliride, düshenbe künki ölüm - Yitim weqesining saqchilar bilen yerlik amma arisidiki sürkilish sewebi yüz bergenliki, saqchilarning ammigha oq chiqirip, 2 kishini étip öltürgenliki ilgiri sürülgen.
Amérika hökümiti bolsa ürümchidiki weqege ait uchurlarni toplawatqanliqini, lékin weqege baha bérish üchün yiterlik uchurgha ige bolmighanliqini bildürdi.
Amérika tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi iyan kelliy bir muxbirning ürümchide düshenbe küni yüz bergen weqe toghrisidiki soaligha jawab bérip, "biz dawamliq uchur toplawatimiz. Biz xitay hökümitige shinjangdiki weziyetke dair qayghumizni yetküzduq. Biz xitayning weziyetni yiraqni körerlik bilen peseytishini, ochuq - Ashkara bolushini shundaqla nime weqe yüz bergenlikini xulasilishini kütimiz" dep körsetti. Amérika hökümiti hazirgha qeder ürümchidiki weqege tutqan pozitsiyisidiki éhtiyatchanliqini dawamlashturuwatidu.
Iyan kelléy düshenbe künki bayanatida, uyghur ilidiki milliy sürkilishning nahayiti jiddiy ehwalda turuwatqanliqini, bu ehwalda amérikining weziyettiki jiddiylikni peseytküchi pozitsiye tutuwatqanliqini bildürdi.
Xelqara kishilik hoquq teshkilatlirini endishige séliwatqan nöwettiki eng jiddiy mesililerning biri, xitay dairilirining tutqundiki uyghurlarni qandaq bir terep qilidighanliqidur. Xitay hökümiti ürümchidiki weqe jeryanida az kem 1500 ademning qolgha élinghanliqini bildürgen idi. Lékin dunya uyghur qurultiyining melumatida tutqungha uchrighanlarning sani xitay hökümiti élan qilghan sandin köp artuqtur. Xelqara teshkilatlar xitay dairilirining mexpiy sot échip, weqede qolgha élinghan uyghurlargha keng - Kölemlik ölüm jazasi bérish éhtimalliqining barliqini agahlanduruwatidu.
Bu teshkilatlar béyjing sheherlik edliye nazaritining düshenbe küni uqturush élan qilip, béyjingdiki xitay kishilik hoquq adwokatlirini ürümchi weqesige ait dilolarni qobul qilmasliqqa agahlandurghanliqini buning bishariti, dep qarimaqta we xitay dairilirining bu muddiasini eyiblimekte.
Xelqara kishilik hoquqni közitish teshkilatining asiya ishlar mesuli sofiye richardson xanim düshenbe küni radiomizgha söhbet élan qilip, xitay dairilirining bu qararini tenqid qildi. U, "ötken yili tibet namayishchilirini aqlimaqchi bolghan béyjingdiki adwokatlarning aqlashni bikar qilishi telep qilinip, kinishkisi musadire qilinish tehditige uchrighanliqi bizning nahayiti diqqitimizni tartqan idi. Bu yil iyunda ilghar pikirdiki eng yaxshi 20 adwokatning kinishkisi yéngilap bérilmey, aqlash salahiyiti bikar qilinghanliqini körduq. Shinjangdiki adwokatlargha dair biz anglighan bu xewer toghra bolghan teqdirdimu, bu adaletning yérini tépishigha tesir yetküzmesliki lazim. Men heqiqeten adalet mesilisi we bu siyasetni közdin kechürüsh kelgüside shinjangda yene toqunush yüz bérishtin saqlinishning birdin - Bir yoli dep oylaymen" deydu.
Sofiye richardson xanim, xitay dairilirining weqedin kéyin qolgha élinghanlarni keng kölemlik ölüm jazalirigha höküm qilish mumkinchilikining barliqini ret qilmidi.
U mundaq deydu": bu mumkinchiliki yoq ish emes. Lékin qolimizda bizning bu türlük pikirde bolushimizni yaki bundaq bir weqe yüz bériwatqanliqini ispatlaydighan uchur yoq yaki uni anglap baqmiduq. Lékin bizning nezirimizde, eger xitay hökümiti özining qanun bilen idare qilish wediside jiddiy bolsa, qolgha élinghan kishilerni hésabqa élishi, ular özi uchrighan jazadin xewerdar bolushi we ulargha imkaniyet bérilishi kérek. Biz hökümetning kelgüsi bir qanche hepte ichidiki inkasini közitimiz."
Wen yenxey ependi béyjingdiki eydizler hoquqi paaliyiti bilen shughullinidighan xitay paaliyetchilirining biridur. U, milliylargha ait türlük ziddiyetlerning nahayiti ötkür ehwalgha kélip qalghanliqini, buningdiki seweb xitay hökümitining uyghurlargha dair nurghun mesililerni ashkara sözleshni cheklengenliki seweb bolghanliqini bildürdi. U, " bu mesile nahayiti murekkep bir mesile. Uzun waqitlardin béri az sanliqlargha alaqidar nurghun mesililer siyasetke munasiwetlik sewebler tüpeyli ashkara munazire qilishqa bolmaydighan mesilige aylinip qalghan. Bu xil ehwalda türlük ijitmaiy ziddiyetler ötkürleshti" deydu.
Wey yenxey ependining éytishigha qarighanda, xitay hökümiti mesilini söhbet yoli bilen hel qilishi kérek. U mundaq deydu": biz nurghun weqelerning yüz bérishining nahayiti murekkeplikini chüshinishimiz kérek. Shunga men hökümet söhbetni yolgha qoyushi kérek. Söhbet yoli bilen mewjüt mesililerni hel qilishi lazim. Lékin hazirqi ehwalgha qarighanda, buning mumkinchiliki azdek qilidu" . U, hökümet bu weqe üstide chongqur oyliship, özini tekshürüshi kérek, dep qaraydighanliqini bildürdi. Wen yenxey yene mundaq deydu": bizning hökümet köprek özini tekshürüshi kérek. Shuning bilen birge, jemiyetttiki ijtimaiy ziddiyetlerni xalighanche siyasiylashturmasliqi, qaysi millet bolushidin qetinezer hörmet qilinishi, hoquqi qoghdilishi lazim."
Menbe:
