Ürümchi qirghinchiliqi we uyghurlarning kelgüsi
Uyghur Bala

"5-iyul" ürümchi qirghinchiliqi heqiqetenmu xitay hökümiti élan qilghandek bir meydan térorluq weqesi hésaplinidu. Bu qétim xitay merkiziy hökümiti özlirining dunyadiki eng chong térorchi ikenlikini pütün dunyagha jakalidi. Muhakime sorunida ürümchi qirghinchiliqi toghrisida bir qisim kishiler özlirining oylighanlirini yazghan bolsa, yene beziler özliri anglighan eng yéngi xewerlerni yaki xewerlerning ulinish adrislirini qaldurdi. Buni qérindashlirimiz körüp özlirige chushluq menpe’et aldi. Démek, bumu bir jihad bolidu. Qolgha qoral élip düshmen’ge qarshi küresh qilishtin bashqimu jihad hésaplinidighan köp xil ishlar bar. Buning eng töwen derijisi ashundaq yawuzluqqa qarshi yürikingizde bir ghezep otining uchqunlishidur. Eger sizde bu xil uchqunmu körülmigen bolsa özingizni ölüptimen, dep hés qiliwéring.

Ürümchi qirghini bir qétimliq jihad boldi. Bundaq jihad bizge her yili nésip boliwermeydu. Teliyimiz ong kelse on yilda, bolmisa yigirme- ottuz yilda bir qétim bolidu. Emdi biz doppimizni aldimizgha qoyup turup oylinip körmisek bolmaydu: yüzligen yigitlirimizning issiq qéni ürümchi kochisida aqti hem aqmaqchi. Bu bedel hésawigha biz némige érishtuq? Némini yoqattuq?


Xelqimiz komunist xitaylargha qul bolghili 60 yil bolush aldida turidu. Atmish yildin buyanqi tarixini waraqlap körginimizde bizning köprek waqtimiz boyun égish bilen ötüptu, qarshiliq körsetken waqtimizni nisbetleshtürgende tolimu az boldi. Yawropagha kélishtin ilgiri men wetende komunist xitaylarning bashqurishidiki melum organda ishligen (méning bilishimche, amérika we yawropadiki qérindashlirimizdin komunistik xitaylargha tewe idare organlarda ishlep baqmighanlar barmaq bilen sanighudekla bolsa kérek). Oylap baqsam, shu jeryanda birer qétim xitay bashliqimgha "yaq" dep boyun tolghap baqmaptimen. Shuningdin bolsa kérek, ularning neziride men bir molla bozek, némila dése yaq déyelmeydighan bir qongaltaq bolup ötüptimen. Buning bilen ularning neziride méning héchqandaq qimmitim bolmighan iken. Shu waqtilarda sel telwirek, xitaychinini anche bilip ketmeydighan bir qérindishimiz bolidighan. Emma u he dése bashliqqa yénip közning paxtisini chiqiratti. Shungimikin, uningdin hemme bashliq qorqatti, uni "sarang" dep tillaytti. Öy teqsimlesh, ma’ash östürüsh dégendek ishlar bolghanda eng awal shuning nésiwisini ayriwétetti, "bolmisa awu sarang ish tériydu" dégendek geplerni nechche qétim öz quliqim bilen anglighanmen.

Mushu birnechche künde qérindashlirimiz arqa – arqidin ulinish adréslirini bergen "ikki uyghurni xittaylarning urghini" heqqide yéngi wid’éoni körüp turup qaldim. Qarisam yerde yétip ingrawatqanlar kichik balilardek qilmidi. Qoramigha yetken erler ikenliki éniq. Xitaylardin uriwatqini bir adem, kéyin ikki boldi. Qalghan on-yigirme xitay oliship tamasha köriwatidu. Yerde yatqan ikki "uyghur" (ularning uyghur yaki emeslikige men bir nerse déyelmeymen) özlirini urghuchining qelbi érip qalsa shepqet qilishini kütüp toxtimay ingrashtin bashqa héch ish qilmidi, shundaqla ularning urup puxadin chiqiwélishigha yol qoydi. Aqiwet héliqi ikkiylen meqsetlik halda yerde yatqanlarning alqanlirini xish bilen urup, barmaqlirini chul-chul qiliwetti. Emdi ular qayturup mush atimen depmu atalmaydu. Yigirme- ottuz ademning hemmisi oliship kélip ur- ur qilghan bolsiken "qarshiliq körsitishke imkan bolmidi" dep aqlash mümkin bolatti. Emma wédéodiki ehwalda ularning chachrap turup qarshiliq körsitish imkaniyiti tamamen bar turup yene héch ish qilghini yoq. Xelqimizning 60 yilliq tarixi ashu wédéogha néme dégen oxshaydu- he!


1950- yili iplas oruslar bizni xitaylargha sétiwetkendin kéyinmu xéli bir mezgilgiche xelqimiz "sowét yardem qilidu" dep ümitlinip yürdi. Kéyin musulman döletliri yardem qiliwétiptu, dégen mish- mishlar tarqaldi. 70- yillarning axirlirigha kelgende bolsa türkiyedin chong ümit kütüshke bashliduq. 90- yillardin kéyin bolsa amérikini uyghurlarning kelgüsidiki nijat yultuzi dep qarghularche ishenduq. "diplomatiyede menggülük reqibler bolmaydu, menggülük dostlarmu bolmaydu, menggülükke mewjut bolidighini peqetla menpe’ettur". Bu nahayiti jayida éytilghan söz. Biz ümit baghlighan ashu döletler qandaqisige bizge yardem qilghidek? Yardem qilsa qandaq yardem qiliwéter? Dégenlerni oylimiduq. Téximu échinishliq bolghini shu boldiki, biz hélihem ümitni, yardemni özlirining xususiy menpe’etlirining koyida tipirlap yürgen bizge oxshash insanlardin kütüp kéliwatimiz. Özining heqiqiy ümmetlirige köplep yardem wede qilghan alladin yardem tilesh bolsa néme üchündur köplirimizning yadigha kelmidi. Bu islamda nahayiti chong gunah hésaplinidu.


Ürümchide qizil térorchi hakimiyetning élan qilghan sanida 197 , éniqsiz melumatlar boyiche besh- alte yüz, hetta ming uyghur étip tashlandi. Dunyadiki herqaysi metbu’atlar bes- beste bu heqte xewerlerni berdi. Darmsaladiki tibet teshkilatliri uyghurlar üchün matem yighilishi ötküzdi, xitay konsulxanisi aldida namayish qildi. Weqe peyda qilghan bir terepning "uyghur musulmanliri" ikenlikini anglighan amérika, en’gliye, gérmaniye, rosiye qatarliq döletler bolsa chongqur "epsuslinidighanliqi" ni bildürdi . Musulman bolmighan tibette oxshash weqe bolghandimu ular ashuningdin bashqigha küchimigen idi, shu waqittimu ular qattiq epsuslan’ghan idi. Beziler éytqandek uyghurlar xiristiyan muriti bolghan teqdirdimu gherp dunyasining qolidin kélidighini peqetla shu xildiki epsuslinishtin bashqa nerse bolmaydu. Hazirqi gherp memliketliridin héchqaysisi téxi xiristiyan dini üchün qoshun tartip jeng qilish derijisige tereqqi qilghini yoq. 1992- 2002 -yillar ariliqida afriqidiki eng tipik xiristiyan döliti bolghan ru’andada minglap emes, milyonlap xiristiyanlar (qara tenlik xiristiyanlar) qirilip ketkende atalmish gherp döletliri qoral küchi arqiliq arilashtimu? Ular oxshashla qatttiq "epsuslandi". Chünki ularning u yerde biwaste iqtisadiy menpe’eti yoq idi. Emdi ürümchi qirghinidimu shundaq boldi. Buningdin bashqigha ular némishqa küchigidek? Héchqaysisi bu ishni dep özlirining xitay bilen bolidighan milyard dollar boyiche hésaplinidighan soda munasiwitini buzup qoyushni xalimaydu-de. Bashqini qoyup turayli: tibetni dunya uyghurlardin yaxshiraq bilidu, dalay lamani gherp dunyasidiki bir qisim kichik balilarmu bilidu. Amérika tibetni 60 yildin béri izchil, pütün küchi bilen qollap kéliwatidu.

Dalay lama amérikigha kelse xuddi bir musteqil döletning prézdénti kelgendek mexsus saqchi mashiniliri arqiliq aldi- keynidin muhapizet qilip méngiwatidu. Shu qollashlar bedilige tibetlerning ijtima’i ornida qanchilik özgirish boldi? 50 yildin buyan ularning hali xarapliship mangsa mangdiki, yaxshilanmidi. Axiri dalay lama musteqilliq teshebbusidin waz kéchip, yüksek aptonomiye telep qilish yolini talliwaldi. Xitaylarning özi telep qilghan derijidiki aptonomiyeni bermeydighanliqini dalay bilmesmu? Bilidu, yaxshi bilidu. Siyaset dégen ene shundaq bolidu. Chünki, siyaset eslidinla yuquri sewiyilik rengwazliqtin bashqa nerse emes. Uni qamlashturup oyniyalighan adem "siyasyon" dep atilidu. Shunga, atalmish gherp döletliri ürümchi qirghinchiliqida uyghurlarni qollimighan bolsa bu unchiwala ah urup, könglimizni yérim qilip ketkidekmu ish emes. Waqti kélip wetinimizge ularning éhtiyaji chüshkende héchkim telep qilmisimu yüzini daptek qilip bizni pütün küchi bilen qollawéridu.


Ürümchi namayishi bashlinishtin bir kun burun "diyarim" tor bétining munazire meydani qar uchqunliri kebi yézilghan namayish chaqiriqliri bilen tolghan. Shexsen menmu peyshenbe, jüme künlirila ashu mezmundiki teqrizlerni körgen idim. Ish yoghinap ketse mes’uliyitige ige bolalmay qélishtin qorqqan tor békiti mes’uli dilshat yekshenbe küni chüsh sa’et 12 ler etrapida ürümchi sheherlik j x idarisigha téléfon qilip ehwalni melum qilghan ( bu yerde dilshatni eyipleshning héchqandaq asasi yoq, u waqittiki ehwalda shundaq qilmisa kéyin barche mes’uliyetning özige artilip qalidighanliqini u bilgen). Bingtuen saqchi sistémisimu özining köz- qulaqliri arqiliq uyghurche tor betliride körülüwatqan gheyriliktin xewerdar bolup, yekshenbe küni seherdila xewpsizlik orunlirigha ehwalni melum qilghan. Emma, namayishning öz waqtida bolushi héchqandaq tosqunluqqa uchrimighan. Halbuki 2008- yili 12-ayda shinjang uniwérsitétining ichide namayish heqqidiki teshwiqat wereqilirini tarqitishqa kelgen ikki uyghur yigit ishning béshidila uniwérsitét amanliq saqlash xadimliri (ikki uyghur) teripidin tutuwélin’ghan. Uni tutiwalghan amanliq saqlash xadimliri sawatsiz bolghanliqtin xitay bashliqining qeghezge yézilghanlarning néme ikenliki heqqidiki su’aligha jawap bérelmigen. Oqughuchilar "bu kompyutér we chet’el tili terbiyelesh kursining teshwiqat élani" dep qutulup ketken.

Ikki sa’ettin kéyin teshwiqat wereqisige yézilghanlarning namayish heqqidiki chaqiriq ikenlikini bilgen uniwérsitét rehberliri tewrep ketken we derhal dölet xepsizlik organliri we saqchilar bilen zich hemkarliship héliqi ikki balini birdemdila tutup kelgen. Bir qétimliq ijtima’i muqimsizliqning aldini élishta zor töhpe körsetkenliki üchün héliqi ikki amanliq saqlash xadimi uniwérsétit boyiche ötküzülgen teqdirlesh yighinida besh ming yuendin mukapat alghan (http://www.uighurbiz.net/forum/viewthread.php?tid=510).
5- iyul küni namayish belgilen’gen qerelde ötküzülgen. Hökümet ishtin aldin xewer tapqan bolsimu, körünüshte héchqandaq qarshi tedbir körmigen. Ularning astirttin qandaq teyyarliq qilghanliqini höjjetler arqiliq delilleshke hazirche ajizmiz. Weqediki eng muhim mesile pilimot we aptomat oqigha duch kelgen nechche yüz uyghur yigitining ormida orulghan bughday kebi yer chishlep qélishidur. Ular eziz janlirini sélip bérish bedilige dunyagha yer sharida uyghur namliq bir xelqning barliqini, xittaylarning ularning üstidin zulum yürgüziwatqanliqini anglatti. Mewjutluqimizni bildürüsh üchün töligen bedelning ashundaq chong bolushi zörürmu? Mana bu men bügün qérindashlar bilen ortaqlashmaqchi bolghan mesililerning biri.


Hökümranliq tejribisidin xitaylar yekünlep chiqqan heqiqet shu boldiki, uyghurlarning dini we tili uyghurlarni tel-töküs asmilatsiye qilishtiki ikki zor tosaq. Tarixiy melumatlargha asaslan’ghanda uyghur impéryisi miladiye 840- yili halak bolghanda uyghurlar üch yolgha bölünüp köchken: bir qismi shu waqittiki reqibi tang sulalisidin yardem kütüp jenupqa köchken we ellik yilgha qalmay iz-tizsiz yoqalghan; Uyghurning qaghanliri (padishahliri) chiqidighan yaghlaqar uruqi bashchiliqidiki ikkinchi asasliq top hazirqi gensu ölkisining dunxuang shehrini merkez qilip, kéyinki tarixchilar "shaju uyghur padishahliqi" ( "gensu uyghur xanliqi " depmu atilidu) dep atighan döletni qurghan. Üchinchi top uyghurlar téximu gherpke sürülüp bir qismi turpanda "idiqut uyghur döliti" ni, yene bir qismi bolsa qaraxaniylar sulalisini qurup chiqqan we 925- yili islam dinini resmiy dölet dini süpitide qobul qilghan. Men buyerde köpchilik qérindashlargha islam dini toghrisida wez éytmaqchi emesmen. Peqet tarix heqiqitini addiyghine waraqlap chiqishni nishan qilimen. Uyghurlarning eng asasliq qebililiridin gensuda dölet qurghanliri buddizimni dölet dini süpitide qobul qilghan. Netijide ularning shu waqittiki xitaylar bilen bolghan munasiwetliride bir chong perq azayghan. Hazir gensudiki "sériq uyghur" ("yughur") dep atiliwatqanlar ene ashu uyghurlarning ewlatliri hésaplinidu. 2000- yilidiki sitatiskida éytilishiche, ularning nopusi 12 ming iken. Shu waqittiki ijtima’i tekshürüsh netijemge asaslan’ghanda ashu sanning ichide yughur tilini bilidighanlar üch minggha barmighan. Hazir qaysi derijige bérip qaldi, bunisi namelum. Démek aldi keyni bolup 1200 yilda ular öz tilini asasen yoqatqan. Ottura asiyada qaraxaniylar döliitni qurghan uyghurlar islam dinini qobul qilish arqiliq özlirining milliy kimlikige mustehkem bir mudapi’e qorghani peyda qilghan. 15- esirde islam dini turpan, qumul rayonigha kéngiyip, xitaylar bilen uyghurlarning yughurulup kétishidiki eng chong tosaq bolup qalghan. Islam dinidiki yat dindikiler bilen toylashmasliq belgilimisi da’im mes yüridighan zaboy uyghurlar üchünmu eng eqelli qa’ide süpitide mewjut bolghanliqtin xelqimiz bügün’giche öz mewjutliqini saqlap kéleligen.


Xitaylar hazir uyghurlarni millet süpitide asmilatsiye qilip yoq qiliwétishtiki birinchi tosaq bolghan dinni yimirip tashlashta zor netijilerni qolgha keltürdi. Nurghun kishilirimiz molla, axun dégen namlarda betqiliqlarni qilip yürgen bir qisim kishilerge qarap "islam dégen ene shu" déyishke könüp ketti we islamgha mushu asasta tebir berdi. Islam dinining heqiqiy qa’ide- ehkamlirini jra qilishqa ajiz kéliwatqan islam hökümetlirining uyghurlarning musteqilliq ishlirigha yardemde bolalmighanliqigha qarap islamgha bolghan öchmenlik az- tola bash kötürdi. Mes’uliyetning islamda yaki islam dinining belgilimilirini ijra qilmaywatqan musulman hakimiyetlerde ikenliki perqlendürülmidi. Islam dinining qandaq din ikenlikige ashu dinning muqeddes kitabini oqup chiqish asasida höküm qilishni bilmiduq. Eksiche islamni ijra qilalmaywatqanlarning herkitini "islam" dep chüshiniwalduq we bilermenlerche tebir bérip kelduq.( eger "nede undaq boldi" dégüchiler bolsa pishanisini siliwétip etrapigha qarap baqsila minglighan misallar turuptu.) bu xuddi bezi kishilerning "ereblermu tamaka chékididiken’ghu" dep özlirining tamaka chékishini aqlighandekla bir ish. Ereplerning yaki bashqa musulmanlarning tamaka chékishi bilen tamaka chékish yaxshi ish bolup qalmaydu. Xuddiy shuningdek ereblerning yaki bashqa musulman xelqlerning bizge yardem qilmasliqi bizning islamni inkar qilshimizgha bahane bolup qalmasliqi kérek. "qur’an"da éniq qilip "bir xelq özining ehwalini özgertmigüche (yeni özidiki illetlerni tüzetmigiche) alla ulargha yardem qilmaydu" dep éniq yézilghan. Bashqilarning qara niyetlik qutratquliqigha biz shunche asan ishenduq, emma özimizdiki mesililerning dawasigha birer dora qilishni xiyalimizghimu keltürmiduuq. Shundaqla islamning asasi bolghan "qur’an" ning uyghurche terjimiside néme déyilgenlikige qiziqishtin bolsa biz qorqtuq. Islam dinida allahtin bashqa héchqandaq mexluqattin qorqmasliq teshebbus qilinidu. Islam eqidisi boyiche bolghanda bir insanning yene bir insandin qorqushi zor gunah . Islam dinidiki birinchi eqidining "bilim élish" dégen témidin bashlinidighanliqini nurghun ziyalilirimiz bilmeydu. Shu seweptin kompartiye "pen bilen din bir-birige qarshi" dep dap chélip berse biz uninggha ottuz- qiriq yil usul oyniduq. "rast shundaqmu" dep pikir qilip béqish we izdinip körüsh yadimizgha kelmidi. Obdanla melumat körgen xéli-xéli ziyalilirimiz üchün "islam" ni bir qisim yashan’ghan kishilerge xas meshghulat, dep qarash omumiyüzlük hadise. Ular üchün quruq piyalening hawada leylep turushi mümkin bolmaydighan ish, emma yer shari kebi ghayet zor jisimning mu’elleq boshluqta mutleq özgermes qanuniyet boyiche leylep yötkilishi héchqandaq heyran qalidighan ish emes. Diniy terbiye béridighan barliq mu’esselerni qattiq kontirol qilishta mutleq üstünlükni alghan kompartiye emdi uyghurlarning ashkara diniy terbiye élishigha imkan bermeydu. Hazir bizge mümkin bolghini peqet a’ililerde balilargha étiqad terbiyesi bérishtur. "islam terbiyisi" dégende balilargha jennet bilen dozaqni pesh qilip qorqaq sélishni emes, ulargha qandaq adem bolushni ügitish közde tutulidu. Islam – bizge ademning qandaq yashishi kéreklikini ügitidu. Némini söyüsh, némidin nepretlinishke yétekleydu. "hubbul wetenil minel iman" ("wetenni söyüsh-- yérim iman" dégen menide) dégen eqidini wujudimizgha singdüridu. Lékin hazirqi shara’itimizda bu qanchilik ata-anilargha nésip bolidu, bumu xudagha amanet. Chünki bashqilargha ügitish üchün aldi bilen ügetküchide ügetkidek birnerse bolmisa bolmaydighu.


Dinimizni yoqitishta belgilik netijige érishken komunist hakimiyet ikkinchi qedemde iblis qolini bizning milliy kimlikimizning yene bir muhim nishani bolghan tilimizgha sozdi. Atalmish "qosh til ma’aripi " siyasiti qandaqtur tesadipi toghra kélip qalghan hadise emes, belki xitaylarning uzaqni közligen sitratégiyisining yadroluq pilanidur. Ular emdi yughurlar ("sériq uyghurlar") xitaylargha qoshulup ketkendek ming yil saqliyalmaydu. Emma ellik- atmish yil waqit buninggha yetmeydu. Chünki uyghurlarning sheherleshkenlirini"qosh til" boyiche terbiyelep chiqqili bolghan bilen, uyghur nopusining 85% teshkil qilidighan nopusning yézilarda déhqan ikenlikini xitaylar yaxshi bilidu. Shu seweptin ular déhqanlarni ichkirige yötkep shu yerge singdürüwétishni, sheherdikilirini sherqiy türkistanning özidiki sheherlerde asmilatsiye qilishni pilanlap chiqti. Shunga uyghurlarning tilini qanche baldur yoqatsa, sherqiy türkistanning xittay ilkidiki eng mol énirgiye bazisi bolushi shunche mustehkem ishqa ashidu. U chaghda hazirqidek bu zéminni uyghurlargha tartquzup qoyushtin ensirep yürüshning hajiti qalmaydu. Shunga bu xil ehwalda ular üchün uyghurlar qanche köp ölse shunche yaxshi. Uyghurlarning jigiri barliri, eqli barliri, teshkillesh qabiliyiti küchlükliri özlirini qanche köp ashkarilisa shunche yaxshi. Shu chaghda qalghanlirini jaylash köp asan’gha chüshidu. Béshi yoq yilanni jaylashning qanchilik asan ikenlikini xitaylar 1949-yili exmetjan qasimiylarni yoqitishta toluq his qildi. Mana mushu qétim ürümchi qirghinchiliqida jan bergenliri millitimizning ene shundaq jigerlik ezimetliri boldi. Yene nurghun jigerlik ezimetlerni tayaq toqmaq bilen chala ölük qilip tashlidi, nechche yüzlep türmige tashlidi. Emdi ulargha qattiq jaza bérilidighanliqi heqqide dawranglar boliwatidu.


Emdi biz étirap qilayli yaki qilmayli ürümchi qirghinida eng az dégende birnechche yüz yigitimizdin ayrilip qalduq. 1500 adem qolgha élindi, ulardin az dégende birer yüz adem ölüm jazasigha höküm qilinidu, nechche yüzi az dégende on- yigirme yildin késilidu (hazir qolgha élin’ghanlarning qanchisini mexpiy urup öltürüp boldi, buni bir xuda, bir ashu iblis xitaylar bilidu). Yüzligen yigitlirimiz mana mushu yosunda ténchliq usulining qurbanliri bolup ketti. Esli ténch küresh sheklide adem ölmesliki, ölgendimu yüzlep ölmesliki kérek idi. Ashu shéhidlirimiz ( alla ularning axiretlikini firdews jennitidin nésip qilsun) ténichliq shekildiki démokratik küresh usulining yawropa we amérikida baziri bolghan bilen hazirqi xitay téritoriyiside aqmaydighanliqini, démokratik küresh qilish üchün küresh obékti bolghan hakimiyetning démokratik hakimiyet bolushi lazimliqini, xudani inkar qilghan xitaylarning démokratiyege ötüshi mümkin emeslikini, özliri telep qilghan adaletni xitaylarning bérelmeydighanliqini hem bermeydighanliqini oylishi kérek idi. Xitaylarning özliride adalet yoq tursa ular bizge qaysi adeletni bergidek? Eger bu qétimqi namayishta qurban bolup ketken yüzligen yigitlirimiz hamini jan bergendikin bashqiche shekilde qurban bolushni mesilen yoshurun shekildiki partizanliq usulini qollan’ghan bolsa qanchilik düshmenni öltürüp andin özlirimu jan bergen bolatti? Bu qétim shunche zor qurban bergen’ge chushluq héchqanche düshmen ölmidi. Aylinip kélip ziyan tartqini yenila biz bolduq. Ochuqraqini dégende yene bir qétim xitaylar teripidin aldanduq. Emdi xitay hakimiyiti sherqi türkistanda az dégende on yil ténch muhit yaritishqa muweppeq boluwaldi. Sherqiy türkistanda her besh yilda bir kichikrek weqe, her on yilda bir chong weqe, her ottuz yilda bir zor kötirilish bolidighanliqini tetqiq qilip chiqqan xitaylar su kelmestila toghan tutup, héchqanche bedel tölimeyla yene bir ténchliq mezgilini qolgha keltürdi.


Nopus sani arqiliq körün’gen ghayet zor perq nurghun kishilirimizni qaymuqturup qoyuwatidu. Sherqiy türkistandiki xitay nopusi uyghurlarning nopusi bilen asasen teng. Uyghurlar bilen xitaylarning ürümchidiki nopus nisbiti xitaylar élan qilghandek9:1 . Ashu azghine uyghurlar kötirilip chiqqandin kéyin xitaylar sherqiy türkistandiki nechche tümen herbiy we saqchilar yétishmigendek ichkiridin qiriq ming (bu ashkara élan qilin’ghan san. Heqiqiy sanning qanchilik ikenlikini özliri bilidu) muntizim qoshun yötkep keldi. Qoshun kirgendin kéyin ürümchidiki xitaylar kaltek-chomaqlirini kötirip "uyghurlarni qirip tashlash" shu’ari astida kochigha chiqti. Ulargha bu yürek qeyerdin kirdi? Ular ezeldin shunchiwala batur xelqmu? Yaq. Peqet özlirining qoshunini körgendin kéyin andin ularning yürigi jayigha chüshti. Hazir ürümchi, qeshqer, aqsu, ili rayonliri pütünley herbiy réjim astida. Qéni emdi qarap baqayli: ürümchi poyéz istansisi, ayrudurum ichkirige qéchiwatqan xitaylarning destidin put qoyghidek yer qalmighan derijide qistangliship ketken; Xitaylarning özlirining melumatigha qarighanda béyjingdin ürümchige uchqan ayrupilanlar bosh kéliwétiptu, adem bolmighanliqi üchün béyjingdin ürümchige mangidighan poyéz toxtighili nechche kün boluptu. Bu némini chüshendüridu? Shunchiwala armiye we saqchi hayatigha képillik qilip turiwatsa xitay puqraliri yene néme üchün hemmini tashlap qachidu? Chünki ular bu zéminning özlirining emeslikini yaxshi bilidu. Herbiy we saqchilarning heywisige tayinip "dölet marshi" ni towlap kochigha chiqqan xitaylarning héchqaysisi sherqiy türkistanning xitay tewelikide bolushigha hesse qoshush üchün öz janlirini sélip bérishni xalimaydu. Öz waqtida öz dölitini yaponlardin qoghdash üchün qurban bérelmigen xitaylar emdilikte bir yat zémin üchün qurban bermeydu elwette. Sherqiy türkistanning zémini üchün qurban béreleydighanlar yenila sherqiy türkistanning heqiqiy igisi bolmish sherqiy türkistanliqlardur. Köpchilikke kichikkine yaponiyening 1940-yilliri pütün junggoni asasen dégüdek bésiwalghanliqini eslitip ötüshni layiq dep qaraymen. Shu waqittimu sun jongshenning chong xitaychiliq idiyisi asasidiki milletchilik meslikidin rohlan’ghan xitaylarning manjularning ching sulalisini aghdurup tashlighinigha ottuz yil bolghan waqit idi. Emdi qaraydighan bolsaq xitaylarda ashu waqitlardiki bir mehellik küchlük milletchilik, wetenperwerlik rohining saqindisimu qalmighanliqini körimiz. Xitay puqraliri hazir kompartiyening qandaq hakimiyet ikenlikini yaxshi bilidu. Pütün xitay peqet armiye arqiliqla tutup turiliwatidu. Tyen’enmén weqeside özlirining minglap xitaylirini qilche ikkilenmestin qiriwetken xitaylarning oxshash shekildiki küreshte uyghurlarni ayap qoymaydighanliqini héchwaqit yadimizdin chiqarmasliqimiz lazim. Démek, wetendiki küresh sheklini özgertishning waqti alliqachan yétip keldi. Maqalening kéyinki qismida uyghurlar üchün" adem bomba" bolushning zörüriyiti we ehmiyiti toghriliq toxtilip ötimen.