Xitay Kishilik Hoquq Xatirisi Eng Nachar Döletlerning Biri Bolup Bahalandi
Muxbirimiz Mihriban
2010-02-08

Xelqara insan heqliri teshkilatining bash shtabi -- Amérikidiki erkinlik sariyining yéqinqi birnechche yillardin buyanqi bahalashlirida, xitayning kishilik hoquq xatirisi üzlüksiz halda nachar bolup bahalinip kéliwatqan idi. 2009 - Yilliq bahalashta xitay yene, dunyadiki kishilik hoquq xatirisi eng nachar bolghan 10 döletning biri bolup bahalandi.

Erkinlik sariyining doklatida körsitilishiche, 2009 - Yilidiki "xelqara erkinlik derijisi" ret tertipide, 89 dölette puqralarning kishilik hoquqi pütünley kapaletke ige dep bahalanghan bolup, bular asasliqi gherbtiki démokratik döletler bolghan؛ 42 dölette puqralarning kishilik hoquqi bezi dairide cheklimige uchrighan dep bahalanghan؛ 62 dölette puqralarning kishilik hoquq erkinliki peqet qismen jehetlerdila kapaletke ige dep bahalanghan.

Bu qétimliq bahalashta 10 dölet kishilik hoquq xatirisi eng nachar döletler tizimlikige kirgüzülgen bolup, ular ret tertipi boyiche: shimali koréye, türkmenistan, somali, sudan, özbékistan, bérma, éritériye, liwiye, kéniye hem xitay qatarliq döletlerdin ibaret.

Xitayning bu qétimqi bahalashta yenila dunyadiki kishilik hoquq xatirisi eng nachar döletlerning biri bolup bahalanghanliqigha qarita, chetellerdiki xitay hökümitige qarshi teshkilatlardin dunya uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit ependi, amérikidiki puqralar küchi teshkilatining bashliqi yang jienli ependi hem amérikidiki uyghur ziyaliyliridin élshat ependi qatarliqlar bügün radiomizning ziyaritini qobul qilip öz qarashlirini otturigha qoydi.

Dunya uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit ependi aldi bilen amérika erkinlik sariyining 2009 - Yilliq bahalishida , xitayni kishilik hoquq xatirisi eng nachar bolghan 10 dölet ichige kirgüzgenlikini toghra dep qaridu.

Dilshat rishit ependi sözide yene, bu doklatning peqetla xelqara jemiyetler xitayd tekshürüsh imkaniyiti bolghan daire ichidiki ehwallargha asasen teyyarlanghan doklat ikenlikini, emeliyette xitay hökümitining uyghurlar üstidin élip bériwatqan basturushining téximu dehshetlik boluwatqanliqini, xelqara kishilik hoquq közitish teshkilatining uyghur élide élip bériliwatqan basturushning heqiqiy ehwalini közitishige qarighanda, dunya jamaetchiliki xitayning hazir uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan qanliq basturush herikitige nisbeten téximu qattiq bésim ishlitishi zörürlükini tekitlidi.

Chetellerdiki xitay démokrat teshkilatliridin amérikidiki puqralar küchi teshkilatining bashliqi yang jienli ependi ziyaritimizni qobul qilghinida mundaq dédi: "erkinlik sariyi xelqaradiki kishilik hoquq teshkilatliri ichidiki nopuzluq teshkilatlarning biri, ularning xitayni kishilik hoquq xatirisi nachar 10 dölet tizimlikige kirgüzgenliki nahayiti toghra boptu. Chünki xitayning kishilik hoquq xatirisi üzlüksiz nachar bolup kelmekte. Ilgiri xitay bu xil bahalashlarni anglighinida, bundaq bahalashlargha her halda étibar bérip, özini aqlaytti. Emma hazir xitay bu xil bahalashlargha nisbeten pisent qilmaydighan boliwaldi. Sewebi hazir xitay iqtisadta kötürülgenlikini bahane qilip, dunyaning özige bolghan bahasini anche nezirige almaydighan pozitsiyide boluwatidu. Dölet ichide bolsa ilgiriki 'kompartiye xelqning söyüshige érishishi kérek' deydighan shoarining ornigha 'xelq kompartiyige boysunushi kérek' deydighan nezeriyini kötürüp chiqip, xelqni özining lükchekliki bilen qorqutmaqchi boluwatidu. Shunga hazir kompartiyining zorawanliqi chékidin ashti déyishke bolidu. Mushundaq sharaitta elwette xelqara jemiyet xitayning bu xil kishilik hoquq depsendichilikini dunyagha ashkarilash, hem xitaydiki awam puqralargha öz hökümitining xelqaradiki kishilik hoquq erkinliki jehettiki bahalashta neqeder töwen orunda turuwatqanliqini bildürüp, her millet xelqining küchi bilen kompartiye hakimiyitini aghdurup tashlash kérek!"

Amérikidiki uyghur ziyaliysi élshat ependi xitayning kishilik hoquq xatirisi eng nachar bolup bahalanghan döletler ichide 10 - Derijige turghuzulghanliqining emeliyette yenila xitaydek bir zorawan döletni közütüsh téxiche yéterlik emeslikini otturigha qoydi.

Élshat ependi, özining bu xil qarishini izahlap, xitay hökümitining uyghurlar wetini bolghan sherqiy türkistanda hem tibette yürgüzüwatqan ishghaliyet siyasitining chékidin ashqanliqini körsitip, uyghur xelqining hazir xitay hökümranliq qiliwatqan 60 yil ichidiki eng zulmetlik dewrni bashtin kechürüwatqanliqini, mana mushu nuqtidin alghanda xitayning kishilik hoquq derijisi eng nachar dep bahalinishi kéreklikini otturigha qoydi.

Közetküchilerning qarishiche, hazir gerche xitay iqtisadiy jehettin yüksiliwatqan bolsimu, emma xitayning kishilik hoquq xatirisi barghanche nacharlishiwatmaqta. Pütkül dunyadiki puqralarning kishilik hoquq erkinliki cheklimige uchrighan döletler nopusida xitay 1 - Orunda turidighan bolup, xitay nopusi 59%ni igileydu. Shunga dunyadiki démokratik döletler xitaygha bu jehettin yenimu bésim ishlitishi zörür.

Erkinlik sariyining dunyadiki döletlerni kishilik hoquq xatirisi boyiche bahalishi 1972 - Yili bashlanghan bolup, shundin buyan bu xil bahalash her yili élip bériliwatmaqta.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitay-kishilik-hoquq-xatirisi-02082010211103.html/story_main?encoding=latin


Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.