Muhemmed Imin Bughra
Sherqiy türkistan zamaniwiy qatnash we xewerlishish wasitiliri arqiliq dunya memliketliri bilen alaqilishishi bolmighan, terk étilgen bir yer idi. Hökümran unsuri bolghan chinliq hökümet xadimliri sherqiy türkistan xelqini zamaniwiy terbiyedin merhum bir halette idare qilmaqta idi. Bu sewebtin sherqiy türkistan xelqi yigirminchi esirning bashlirida, ottura esirning qarangghuliqi ichide yashimaqta we chin hökümet xadimlirining éghir zulumlirini, milletning échinarliq derijide arqida qalghanliqini hés qilidighan kishiler yoq déyerlik idi.
Ottura teshil éliwatqan chaghlirimda (birinchi dunya urushi esnasida) sherqiy türkistan'gha chet'eldin bezi gézit – zurnallar we sayahetchiler kelgili bashlidi. Bu gézit – zhurnallarni zoq bilen oqup, taghamning öyide chet'eldin kelgen sayahetchiler bilen qilishqan söhbetlirini zoq bilen anglayttim. 1913 – yili xoten'ge kelgen türkiyelik bir sayahetchi mu'ellimdin xususi ders élip, az – tola zamaniwiy ma'arip we siyasi tetqiq terbiyisi adlim.
Hasili, 15 yéshimdin étibaren, chinliqlargha qarshi nepret héssi, millitim we yurtumning haligha qayghurush yürikimde orunlashqili bashlidi. Héssiyatning heydekchiliki bilen millitimning tarixini öginish, dunyadiki milletlerning qedimki we hazirqi zaman hayatlirini tetqiq qilish qizghinliqi kündin – kün'ge küchlenmekte idi. Epsuski, muhitimda manga bu sahede terbiye béridighan kishiler yoq idi. Peqet, özemning özemge terbiye bérishim lazim idi. 22 yéshimda tehsilimni tügitip, muderrslikni bashlidim. Medrisdiki ders usullirida yéngiliqlar keltürüshke tirishtim. Bu sewebtin, kona mute'essip küchlerning herxil düshmenliklirige uchridim.
1922- 1930 – yilliri arisida siyasiy jehettin bir emeliy ish qilalmidim we qilish qabiliyitini özemde hés qilalmidim. Emeliy herikitim 1930 – yilidiki sayahitim bilen bashlandi. Shu yili sherqiy türkistan ichide alte ay sayahet qildim. Yurtning her sinip kishiliri bilen körüshtüm, xelqning pikir we arzulirini anglidim. Her qaysi jaylardiki chin emeldarlirining weziyitini we jaylardiki eskiriy küchini bildim. Netijide, ochuq we tinchliq ichide bir siyasiy heriket élip bérishning mumkin emeslikini, quralliq bir inqilabtin bashqa charining yoqliqigha qana'et hesil qildim.
Sayahettin xoten'ge qaytip kélipla inqilabqa zémin hazirlash we xelqni etrapimgha toplashning charisini izdidim. Buningda hökümet teripidin bir tosalghugha uchrimastin xelqning manga yéqinlishishini qolgha keltürshüm kérek idi. Bu charini tépish ongay boldi. Diniy ilmim yéterlik bolghanliqi üchün, xotenning her yéride diniy nutuq sözleshke bashlidim. Her qétimqi nutqimni xelq uzaq jaylardin kélip tingshaytti. Bara – bara xoten ahalisining her qaysi siniptikiliri manga chongqur muhebbet baghlidi, hökümetningmu bular bilen kari bolmidi.
Inqilab
1931 – yili 6 – ayda bir mexpiy teshkilat qurdum. Bu teshkilatning ghayisi, inqilab üchün pul we qural – yaragh toplash idi. 1932 – yilining bashlirida yéterlik eza we pul toplan'ghan bolsimu, qoral bek az idi. 2 – ayining otturilirida teshkilatimizni hökümet sézip qélip, bizni qolgha élish üchün hazirliq qilghili turdi. Biz qolgha chüshüp qélishtin burun qandaq qilip bolmisun inqilabni bashlashqa qarar qilduq we 2 – ayning 24 – küni qaraqash shehirige hujum qilduq.
Bir sa'etlik soqushtin kéyin, qaraqashni alduq. Bizdin bir kishi, düshmendin 66 kishi öldi. Ikki kündin kéyin, qaraqashqa gherbtin we sherqtin hujum qilghan düshmenni 16 sa'etlik bir soqush bilen yengduq. Bir hepte ötkendin kéyin, xoten shehirini muhasirige alduq. 22 kün muhasiride qalghan düshmen axiri teslim boldi. Bir ay ichide pütün xotenni alduq. Undin kéyin, yerkenni 70 kün muhasire qilghandin kéyin, düshmen teslim boldi. Bu arida qumul, altay, turpan, aqsu we qeshqerdimu inqilab qozghilip, ürümchi we ilidin bashqa jaylar tamamen inqilabchilarning qoligha ötti.
1932 – yilining axirighiche, qeshqer wilayitining yéngisardin sherqte ichki chin chigrisidiki charqiliqqiche pütün jenupni qolumgha chüshürüp, parlaminitliq bir hökümet qurushqa muweppeq boldum. Bu mezgil ichide 31 qétim soqushush boldi.
Ros sowét hökümiti bu inqilab netijiside pütün sherqiy türkistanning azad bolup qélishidin endishe qilmaqta idi. Chünki sherqiy türkistan azad bolsa, ros qolidiki gherbiy türkistan ahalisighimu tesir yétip u yerdimu inqilab qozghilishtin ros hökümiti qorqatti. Shunga, ros hökümiti sherqiy türkistan inqilabini basturush üchün, omumiy waliy we bash qumandan «jing» (jin) bilen mexpiy kélishim tüzdi we uninggha ayropilan we qoral – yaragh yardem qildi. Lékin, jing bu yardemler bilen héch ish qilalmidi. Shuning bilen roslar shéngshisey isimlik bir herbiy emeldarni «jing »gha qarshi isyan qildurdi. Jing meghlup bolup chin'gha qéchip ketti, asiy shéng omumiy waliy we bash qumandan boldi. Roslar shénggha bir pirqe ros we bir pirqe chin eskiri bilen yardem qildi.
Roslarning bu yardimi bilen meghlub qilin'ghan shimal wilayetliridiki inqilab rehbiri xojaniyaz we asiy tunggan génirali majungyinglar qeshqerge qéchip keldi. Men xojaniyaz bilen birleshtim. Aldi bilen asiy majungyingni yoqitip, uningdin kéyin, ros eskerlirige qarshi axirqi nepsimizgiche wetinimizni mudapi'e qilishqa qarar qilishtuq.
1933 – yili 3 – ayning béshida majungyinggha qarshi urush bashlandi. Xojaniyaz qeshqerdin yerken'ge qéchip ketkenlikidin, qeshqer majungyingning qoligha chüshüp ketti. Méning ikki inim, général abdullah (shah mensur) we bérgadir qumandan nur ehme[ (emirsahip)ler 6000 eskiri bilen yéngisarda majungying bilen soqushti. 3 – ayning 28 – küni inim général nur ehmed shéhid boldi.
Yigirme kün dawam qilghan bu soqushta ikki inim bashliq 3200 eskirim shéhid we yaridar boldi. Bu zayi'atlargha, bu urushqa xojaniyazning qatnashmighanliqi seweb boldi. Kéyinche melum bolushlargha qarighanda, xojaniyazning men bilen qilishqan birlishish kélishimi, méni aldash üchün qilin'ghan iken. Shundaqla omumiy waliy shéngshisey bilen mexpiy kélishim tüzüp, manga we muhim bir qisim ademlirimge qarshi süyqest pilanlighan iken. Shuning bilen yerken we xotendiki inqilabchi eskerlerni öz teripige tartiwélishni boynigha alghan iken. Bu mexpiy kélishim, ros générali bétikifning xojaniyazgha yazghan bir mektübining 4 – ayning 4 – küni méning qolumgha chüshüshi bilen ashkara boldi.
Shuning bilen men yerkende xojaniyaz we majungyingdin ibaret ikki düshmen otturisida qaldim. Bu xeterdin qutulush üchün, 4 – ayning 5 – küni kéchide xoten'ge chékindim. Emdi xojaniyazning özi xeterge chüshüp qaldi. Yeni sherqte méning eskerlirim we gherbte majungyingning eskerliri uninggha düshmen idi. Xojaniyaz bu xeterlik ehwaldin qutulush üchün, aqsudiki général bétkifning qéshigha qachti. Netijide majungying yerkenni soqushmayla qolgha chüshürdi.
Emdi men, majungying w ros eskerliri qarshisida yalghuz qalghan idim. Ros eskerliri we majungying otturisida qattiq urush boliwatqanliqtin men ikki ay soqushmay turup, mudapi'ege hazirliq qildim. Majungying ros eskerlirining ayropilan we tankiliridin meghlub bolup es – hoshini yoqatqan halda az bir qisim ademliri bilen rosiyige qéchip ketti. Uning 8000 gha qeder eskiri maxusen isimlik bir herbiy emeldarning qomandanliqi astida qélip qaldi. Maxusen 6 – ayning 15 – küni pütün küchini yighip, xoten'ge hujum qildi. Menmu pütün küchüm bilen mudapi'e qildim. 6 – ayning 15 – küni kéchisi méning eskerlirim zawa meydan urushida meghlup bolup, perishan halda tarqilip ketti we men yénimda qalghan 300 eskirim bilen xotenning jenubidiki taghlargha chékindim. Maxusen xotenni ishghal qilip, manga qarshi esker chiqardi. Taghlardiki urushlarda düshmen meghlub we men ghalib weziyette bolsammu ozuq – tülük yoqliqidin eskerlirim kündin – künge azalghili bashlidi. 7 – ayning 20 – künige kelgende yénimda peqet 22 qoralliq eskirimla qalghan idi.
Hijret
Qarshimda yalghuz maxusen bolghan teqdirde, yene küch toplap uni wetendin heydep chiqirish imkani bar idi. Lékin, uni qoghlap kéliwatqan ros küchlirige qarshi turushim mumkin emes idi. Shuning üchün, 7 – ayning 27 – küni hindistan'gha hijret qilip bir mezgil purset kütüshke qarar qildim we shu küni sheydulladin hindistan'gha qarap yolgha chiqtim. 8 – ayning 12 küni ladaxqa kirdim. Keshmir we emretser qatarliq sheherlerde turdum. Déhli we bombaygha bardim. Muhim shexisler bilen körüshtüm. Hindistanda turghan mezgilde shu qana'etke keldimki, chet'elde wetinim üchün muhim bir ish qilish u zamanning dunya siyasitige héch toghra kelmeydiken. Shuning üchün sherqiy türkistan'gha qaytip yurtning taghliq jaylirida partizanliq qilip bir orunni qolgha keltürüp dunyagha tonulmaq we pürsiti kelgende istiqlal élan qilish pilani bilen yurtqa qaytishqa qarar qildim. A'ilemni hijazgha yolgha sélip 15 adimim bilen sodiger qiyapitige kirip, ismimni abdullah xan yerkendi dep özgertip, mexpiy sürette 1934 – yili 2 – ayning 2 – küni chatral yoli bilen yolgha chiqtim.
Shu chaghdiki hindistanning chégra ölkisidiki « dyr » din pamirghiche bolghan tagh yolliri pütünley qar bilen qaplan'ghan we at bilen seper qilish mumkin bolmaydighan bir pesil idi. Nerse kéreklirimizni yüdümchi kira qilip özimiz piyade mangduq. Qar chapqunluq künliride bir nechche kün toxtap, hawa échilghanda yene méngip, 3 – ayning 6 – küni afghanistanning waxan jilghisigha yétip barduq. Pamirdin adem ötüsh imkansiz bolghanliqtin borghil chégra yézisida ikki ay turup qélishqa mejbur bolduq. Chégrada turghan waqtimizda uyer, buyerge qéchip chiqip qalghan inqilab yoldashlirimdin 30 gha yéqin kishi yénimgha toplandi. Bir az qoral sétiwélish imkani tépip, yénimdiki ademlirimni qorallandurushqa yéterlik qoral toplidim.
Pamir yolining qarliri érip yol échildi. Tashqorghan teripige pamir qirghizliridin jasus yollidim. Pütün yollargha chin we ros eskerliri yerliship, bizni tutush üchün mukemmel tertibat élin'ghanliqi melum boldi. Aldimizgha méngish yaki hindistan'gha qaytishimiz imkansiz boldi. Afghanistan'gha chékinishtin bashqa chare qalmighan idi. Lékin, weten chégrisi közimizge körünüp turghan bir yerdin yene arqigha, uzaqlargha chékinishke könglüm razi bolmay qattiq qayghu we siqilish bilen chégra burghilda turup qaldim. Nurghun ademlirim ümidsizlinip, mendin ruxset sorap her terepke tarqilip kétip yénimda 15 kishila qaldi.
Bu arida afghanistan chégra emeldarliri, méning kim ikenlikimni bilip, hökümitige melum qilghan; Afghanistan tashqi ishlar ministirliki méning néme meqset bilen bu chégrida turiwatqanliqimni éniqlap chiqish üchün emeldarlirigha buyruq chüshürdi. Chégra emeldari mendin resmiy halda soridi. Men: «öz yurtumgha qaytish qesidi bilen kelgen idim. Bu yerde héchbir ishim yoq. Emma, yolum tosulup qalghanliqtin turup qaldim. Eger afghanistan hökümiti qobul qilsa, kabulgha bérip bir muddet u yerde turushni xalaymen » dédim.
8 – ayning béshida tashqi ishlar ministirlikidin bu telipimning qobul qilin'ghanliqi heqqide jawap keldi. Shuning bilen men gheyri resmiy hökümet méhmini süpiti bilen kabulgha qarap yolgha chiqtim we 9 – ayning 2 – küni kabulgha keldim.
Afghanistanda
Tashqi ishlar ministiri feyzi muhemmedxan, bash ministir serdar muhemmed hashimxanlar bilen körüshtüm. Köp hörmet we hemderdlik körsetti. Men ularning hörmetlirige teshekkur qilish bilen birge öz pikrimni we meqsitimni ochuq erz éytip dédimki: «men afghanistan hökümitining terepsizlik siyasitini obdan bilimen. Shunga afghanistanda turghan mezgilimde héchbir siyasiy pa'aliyet élip barmaymen. Emma, afghanistan hökümitidin shuni iltimas qilimenki, wetinim üchün heriket qilish pursiti kelgende afghanistan hökümiti méning derhal afghanistandin chiqip heriket qilidighan bir yerge kétishimge ruxset qilsun». Serdar hashimxan we feyzi muhemmedxanlar bu pikrimni xoshallq bilen qobul qildi we afghanistanda xatirjem yashishimgha yardem qilishqa wede qildi.
Kabuldiki 7 yilliq hayatim jeryanida qiyinchiliq tartmay yashidim. Özemni ashkarilimay zhunalist we siyasiy kishiler bilen alaqe qilmidim. Bu mezgilde türkche, erebche, parsche we ordu tillirini bilgenlikimdin paydilinip, bu tillarda manga kéreklik kitablarni yighip, gézit we zhurnallargha mushtiri bolup oqush bilen dunya milletlirining siyasiy we ijtima'iy ehwalini tetqiq qilish bilen shughullandim. Yene bir tereptin wetinim üchün zamaniwiy shekilde bir tarix yézish ishini bashlidim.
Netijide, «sherqiy türkistan tarixi» namliq kitabni yézip tamamlidim. Buningdin bashqa wetinimning jughrapiyisi we bashqa témilarda risaliler yazdim. Dunya siyasiti we milletlerning siyasiy, jughrapiy, ijtima'iy we iqtisadiy weziyiti bilen öz yurtumning weziyitini we millitimning ijtima'iy, ilmiy we iqtisadiy weziyitini sélishturup tetqiq qildim. Yurtumning istiqbalini yaxshi bir aqiwetke ige qilish üchün özemge toghra bir yol tépishqa tirishtim.
Chin – yapun urushi bashlan'ghanda bezi kishiler manga, yapunlar bilen birlikte heriket qilishimni tewsiye qildi. Emma men buni muwapiq körmidim. Chünki, yapunlarning yardimi bilen yurtumni azad qilishni anche mumkin emes dep qarayttim. Eger mumkin bolsimu, bu « xojayin yenggüshlimek »tin bashqa bir netije qolgha keltürmeydighanliqini éniq bir heqiqet dep chüshenmekte idim. Sherqiy türkistan u chaghda chin, ros we yapun tehditi astida idi. Démek, sherqiy türkistan yolwas, éyiq we börining otturisida qalghan qoyning halitide idi. Bu ehwaldiki qoy, eger eqlini yoqatmisa, uning ajiz düshminining himayisige ige bolup jénini qutquzush üchün u ajiz düshmen bilen hemkarlishishni xalaydu.
Bu pikir bilen men chin hökümiti bilen kélishim qilish qararigha keldim. Emma, bu waqitqiche chin hökümiti bilen héchbir alaqe qilmighanliqimdin chin hökümitige udul bu qararimni bildürüshni munasip körmey bir waste izdep turghan waqitta, 1939 – yili 11 – ayning 2 – küni iysa aliptékin ependi kabulgha keldi.
Iysa aliptékin ependi yurtning azadliqi üchün, yurt ichide heriket qilishqa imkan tapalmighanliqtin chinge bérip, hökümet erbabliri bilen sözleshmek, gézit – z'hornal neshir qilip yurtdashlarni oqutush ishliri bilen tirishiwatqan bir sepdishim idi. Chin – yapun urushi dewride chin hökümiti teripidin islam ellirige bir dostluq ziyaret heyiti ewetilgen bolup, iysa aliptékin ependi bu heyi'etning re'isi idi. Iysa aliptékin ependi islam ellirini ziyaret qilip kabulgha keldi we hökümet méhmini bolup bir qanche kün turdi. Bu muddet ichide iysa aliptékin ependi bilen uzun muzakiriler qilip, chin hökümiti bilen kélishim qilish usulini muwapiq körduq we iysa aliptékin ependi wastiliq wezipini üstige aldi. Iysa aliptékin ependi qolidin marshal jiyang kayshik ( jiyang jéshi ) we bashqa muhim shexislerge mektub yazdim. Chin hökümitidin jawap keldi. Mezmuni : hindistan'gha ötüp, u yerde chin we türkistanning ortaq menpe'eti üchün xizmet qilishimni chin hökümitining muwapiq körgenlikidin ibaret idi.
Hindistan engiliye hökümiti méning hindistan'gha ötishim üchün wiza bérishni ikki yil kéchiktürdi. 1941 – yilining bashlirida kabuldiki en'gliye elchixanisi wiza bérishke qarar qilin'ghanliqini bildürdi. Wiza élip 1942 – yili 3 – ayning 23 – küni pishawurgha keldim. U yerdin kalkottagha bérip, chin bash konsuli bilen körüshtüm. Bash konsul paw ependi méning hindistanda turup xizmet qilishim üchün chin hökümiti teripidin resmiy buyruq yoqluqini bahane qilip, chin'gha bérishimgha tereptarliq bildürdi. Men chin'gha bérishni qobul qilmidim. Bu sewep bilen konsul méni chin'gha ziyanliq heriket qilidu dégen guman bilen méni hindistandin chiqérishqa heriket qildi.
Man kalkuttadin rawalpindidiki a'ilemning qéshigha kéler – kelmes in'gliz mexpiy saqchi ( si. Ay. Di ) ning nazaritige élindim. 4 – ayning 29 – küni pishawur saqchining qolida sansur élip qalghan töt sanduq kitablirimni alghili pishawurgha barghinimda, ular mexpiy saqchi bashliqining déhlidin kelgen bir buyruqni manga bildürdi. Buyruqta, hindistan hökümiti méning tézlik bilen hindistandin chiqip kétishimni telep qilmaqta idi. Men qolumda pulum bolmighanliqtin bashqa bir yerge kétishim mumkin emes dédim.
5 – ayning 2 – küni méni pishawur merkizi türmige qamidi. Rawalpindide a'ilemge qarawatqan ikki tughqinim abdulkérim hajinimu méni qamighan türmige élip kélip qamidi. In'gliz hökümitige bir nechche qétim muraji'et qilip, néme jinayet bilen qamalghanliqimni sorudum. Jawabida, jinayitim barliqini yazmay, hindistandin chiqip kétish sherti bilen türmidin chiqirilidighanliqim bildürülgen. In'gliz hökümiti chin hökümitige muraji'et yézishimgha ruxset qilmidi. Axiri xanimim, jang kayshikke, iysa begke we bashqa hökümet ademlirige murajet yazdi. Netijide marshal jang kayshikning buyriqi bilen chin bash konsulining kapalet bérishi netijiside, 1943 – yili 1 – ayning 8 – küni méni qamaqtin chiqartti. Pishawur mexpiy saqchilisi, merkezdin buyruq boyiche bashqa yerge kétish we yaki hindistanda turushqa hoqoqluq ikenlikimni bildürdi. Ikki hepte ötkendin kéyin, déhlidin yene méning chin'gha kétishim lazim ikenliki toghrisida buyruq keldi. Bu buyruqqa bina'en méni a'ilem bilen birlikte saqchi qoshup mejburiy halda kalkuttagha élip bérip chin bash konsuligha tapshurup berdi.
Chin bash konsuli chungchingdin kelgen bir télgrammini körsetti. Bu télgramma: « a'ilem bilen chin'gha bérishimni buyrughan, ayropilan kirasi we yol chiqimini konsulxana teripidin temin qilindighanliqi» bildürülgen télgramma iken. Iysa ependimmu chin'gha bérishimni dewet qilip mektub yazghan idi. Shuning bilen 1943 – yili 4 – april küni kalkuttadin ayropilan bilen heriket qilip, shu küni axshimi chungching ayrodurumigha yétip barduq. Ayrodurumda iysa ependi bashliq yurtdashlar, erkan herbiy riyasitining, xarijiye wazaritining, gomindang partiye teshkilat wazaritining we musulmanlar jem'iyitining ezaliridin terkib tapqan yüzge yéqin kishi méni qarshi aldi. Chungchingda bir qanche kün hökümet méhmini bolup, merkizi méhman kütüshte qalduq. Yaxshi kütiwélishqa érishtim. Marshal jang kayshik: «yurt we millitingiz üchün qilghan xizmetliringizni teqdirleymen. Bu yolda chekken zexmetliringizge chongqur hemderdlikim bar. Chungchingda wetiningiz üchün xizmet qiling, yardem qilimen. Waqti kelgende, wetiningizge qaytip bérip, u yerde paydiliq xizmetler qilishingizni ümid qilimen» dédi.
Xitayda/Chinde
Iysa ependi bilen uzun muzakiriler qilghandin kéyin, siyasiy prinsipimizni mundaq bikittuq:
1. Chin hökümitidin hazirche musteqilliq telep qilmay, muxtariyet telep qilish. Bu muxtariyetning asasi shular: tashqi siyaset we mudapi'e ishliri chin merkeziy hökümitining qolida bolup, bashqa ishlarda sherqiy türkistan toluq azad bolush.
2. Muxtariyet telipimiz üchün, chin hökümitige we herqaysi resmiy qurultaylirigha telepname bérish.
3. Öz teripimizdin türkche neshriyat chiqirish, millitimizge muxtariyet heqqide toghra terbiye bérish. Neshriyatimiz teripidin chinche mejmu'e ( zurnal ) chiqirip, chin millitining jama'et pikrini türkistan terepke mayil qilish. Yene bir tereptin chinning muhim gézit – zurnalliri arqiliq teshwiqat yürgüzüsh.
4. Muxtariyet élin'ghandin kéyin, azad bir hawa ichide millitimizning siyasiy mepkurisini milletchilik noqtisida birleshtürüp, herqandaq ejnebiy hakimiyetni qobul qilmaydighan sewiyige kötürüsh üchün millitimizning siyasiy éngini östürüsh, iqtisadiy ehwalini yaxshilash, ma'arip we medeniyetni yuqiri kötürüsh.
5. Türkistan ahalisining ilmiy we siyasiy sewiyesi musteqilliqqa muwapiq bir yolgha kirgendin kéyin, ikkinchi basquchta musteqilliq telipini otturigha qoyush. Bu qararlirimizgha chinde yashimaqta bolghan, chin riyaset jumhur mejlis ezasi mes'ud beg qatarliq yurtdashlarmu qoshuldi. Men chin'gha kélishtin burun iysa ependi altay isimlik mejmu'esini chiqirishqa bashlap, birinchi sanini chiqarghan iken. Men birinchi ishim bolup altay mejmu'esining bash muherrirlik wezipisini üstümge aldim. Zurnilimiz yuqiriqi prinsiplar asasida maqalilar bilen tolghan halda chiqishqa bashlidi. Yene bir tereptin altay mejmu'esining chinchisini chiqarduq. Uzun'gha qalmay bu neshriyatimizning hem millitimiz ichide hem chin milliti ichide yaxshi tesir qozghighanliqi ashkara boldi. Chin ziyaliliridin sonyatsen (sunjungshen )ning oghli doktur sunfu bashliq tereptarlirimiz we mute'essiplerdin gomindang partiysining eng küchlük kishiliridin chingkufu bashliq küchlük muxaliplirimiz meydan'gha chiqti. Tereptarlirimiz bu herikitimizni dawamlashturushimizgha jasaretlendürüp pikir bermekte idi. Muxaliplirimiz herxil qiyinchiliqlar tughdurup hetta bezide qorqutup pa'aliyetlirimizni toxtitishqa tirishmaqta idi.
Bu muxaliplirimiz bizning ayrim bir millet ikenlikimizni étirap qilmaytti. Türkistan türk millitini chin millitining bir parchisi dégen idiyeni tarqitatti. Türkistan türk millitige héchqandaq siyasiy mewjudiyetni tonumaytti. Bularning ghayisi türkistan türk millitini yutuwétish we assimlatsiye qilip tarix sehnisidin yoqtishtin ibaret idi. Bu ghaye üchün gomindang partiye teshkilat ministirlikide mexsus teshwiqat idarisi qurulghan idi. Bu asassiz nezeriye we zalimane ghayige qarshi biz ilmiy delillerge asaslan'ghan mudapi'e we bezi hujum mujadililirimiz bilenla qalmay, bulargha qoshup sun jungshenning «üch meslek – senmin juyi» isimlik chinning muqeddes kitabi, dölet teshkilat layihisi qatarliq eserlerdiki bizge paydiliq bolghan parchilarni neshir qilip muxaliplirimizni meghlup qilmaqta iduq. Chünki, bu eserlerde bizni musulman türkler dep ataydu. Chinning siyasiy chégrisi ichidiki milletlerge milliy muxtariyet bérishke wede qilidu. Chin chégrisi ichidiki milletler qanun aldida barawer deydu. Bu eserlerde buninggha oxshash sözler xéli köp uchraydu.
1943 – yilining axirlirida chin hökümiti asasiy qanun layhisini hazirlash komitéti isimlik bir komitét qurdi. Bu komitétning re'isi doktur sunfu idi. Komitét 180 maddiliq bir layihe hazirlap neshir qildi we herqaysi jem'iyet we xelqtin bu maddilar heqqide pikirliri bolsa, komitétqa melum qilishni telep qildi. Men we iysa ependi chin musulmanliri jem'iyiti bilen birlikte asasiy qanun layihisige pikir bérish üchün bir meslihet guruppisi qurup, 1944 – yili 3 – ayning 18 – küni bu heqte bes – munazire qilishtuq. Netijide, chin musulmanlar jem'iyiti bizning türkistan heqqide bermekchi bolghan pikirlirimizge qétilmaydighanliqlirini bildürdi. Iysa ependi bilen men türkistan namida 19 maddiliq bir telepname hazirlap 4 – ayda komitétqa berduq. Bu telepnamimizning muhim maddiliri shulardin ibaret:
1. Asasiy qanun'gha sherqiy türkistan xelqining «türk» milliti ikenliki ochuq yézilsun.
2. Asasiy qanunda sherqiy türkistan türk millitining muxtariyitining asasliri körsitilsun.
3. Asasiy qanunning 4 – maddisidiki «shinjang» sözi «türkistan» dep özgertilsun.
4. Asasiy qanun layhisining 4 – maddisidiki «chin döliti milliti» dégen sözni qobul qilmaymiz, «chin dölitige tewe milletler» déyilsun.
5. Layihening 5 – maddisigha shu jümle qoshulsun: «chin döliti chégrisi ichide milletler siyaset, iqtisat, ma'arip, medeniyet, din, til – yéziq we bashqa her heqte barawerdur».
6. Asasiy qanun layihisining 7 – maddisining axirigha shu bir madde qoshulsun: «chin dölitide ishlitidighan pul we pochta markiliri dölet ichidiki her bir milletning yéziqliri bilen bille bésip tarqitilidu.
7. Asasiy qanun layhisining 10 – maddisidiki: «diniy ishlar qanun'gha xilap bolmasliq sherti bilen meniy qilinmaydu» dégen söz élip tashlinip, bu maddigha shu ikki jümle qoshulsun: «dinda men'i qilinmighan ishlargha qarshiliq qilinmaydu, din'gha qarshi teshwiq qilinmaydu».
8. Layhining 27 – maddisidiki «moghul» sözining yénigha «türk» sözi qoshulsun.
9. 27 – maddigha shu bir jümle qoshulsun. «milliy qurultaygha eza saylinish heqqi her yerning yerlik ahalisigha mexsustur».
10. Layihening 81 – maddisidin kéyin, shu bir madda ilawe qilinsun: «chégra memliketlerde dewa we mehkime soraqliri shu yerning öz ahalisining tili we yéziqi bilen bolidu».
11. Layihening 85 – maddisidin kéyin, shu bir madde ilawe qilinsun: «her türlük imtihan her milletning öz til we yéziqi bilen bolidu».
12. Layihening 90 – maddisidiki «moghul» sözining yénigha « türk » sözi qoshulsun.
13. Layihening 99 – maddisigha shu bir jümle qoshulsun: «ölke waliylirining choqum yerlik xelqtin bolushi we xelq teripidin saylinishi sherttur».
14. Layihening 133 – maddisidin kéyin, shu bir madde ilawe qilinsun: «chin döliti ichidiki her bir milletning her derijilik oqushliri öz tilida bolidu».
15. 138 – maddigha shu jümle qoshulsun: «qanunlar her milletning yéziqi bilen bésilip neshir qilinidu». Telepnamimizning bashqa töt maddisi, yuqiriqi maddilargha yardemchi söz lerdin ibarettur.
Telepnamimizning nusxisini 1944 – yili 10 – ayning 13 – künidiki chinde eng köp oqulidighan «dagung baw» gézitide élan qilduq. Telepnamimiz gézitte élan qilin'ghandin kéyin, chin jama'et pikride büyük bir hayajan qozghaldi. Mute'essip öktichilirimiz bizge qattiq reddiye bérip, yuqiriqi hayajanni yoqitishning charisini izdeshke bashlidi. Bu charining jama'et pikrige metbu'at arqiliq bizning otturigha qoyghan pikir we köz qarashlirimizni yalghan körsitidighan delillerni otturigha qoyushtin ibaret bolushi tebi'iy idi. Buning üchün, ching gofu bashliq öktichilirimiz chin tarixi, türkistan tarixi we siyasiti mutexesisi dep atalghan proféssur li dungfangni bizge qarshi metbu'at körishi üchün meydan'gha chiqardi. Proféssur li dungfang merkez gézitide uzun bir maqale élan qildi.
Proféssur li dungfang maqaliside bizning layhimizdiki türklük pikrimizni, yurtimizni shinjang démey «türkistan»dep atilishi toghrisidiki telipimizni we muxtariyet telep qilghanliqimizni herxil deliller bilen ret qilishqa kirishken idi.
Men bu maqalini jümlimu jümle ret qilip, öz közqarashlirimizning delili üchün, yéngi deliller bilen maqale yézip merkez gézitte élan qildim. Proféssur li dungfang maqalemge jawaben ikkinchi maqalisini élan qildi. Men uni ret qilip, téximu tepsili yene bir maqale élan qildim.
Bu qelem körishi biz üchün köp paydiliq boldi. Chünki buningda terepdar, biterep we öktichi chin shexsiyetliri méni ghalip w li dungfangni meghlup dep baha berdi. Chinning chong alimliri we siyasiy shexsiyetliridin meshhur jen bozen, meshhur yazghuchi go moro, proféssur dingchumin we proféssur ma jungying bashliq köp kishiler öyümge kélip méni tebriklidi. Doktor sunfu : «men buningdin kéyin, sizni türk dep ataymen» dédi. Chin teptish mehkimisi bashliqi yoyo rin: «telipingizning emelge éshishigha qoshulalmisammu, küchlük ilmiy pakitliringiz aldida hörmet bilen igilimen » dédi.
Bu qelem körishimiz tüger – tügimes chingdu shehiride ikki aliy mektep oqughuchiliri namayish ötküzüp, hökümetke 9 maddiliq telepname sundi. Buning 9 – maddisida türkistan'gha muxtariyet bérilishi telep qilin'ghan. Öktichilirimizgha kelsek, gomindang rehberliridin partiye teshkilat ministiri chinglifu méni we iysa ependini ministirlikke chaqirip, qelem körishimizni toxtitishimizni telep qildi. Men shu jawabni berdim: «millitimiz we xelqimizning qanuniy hoqoqliri mesliside bizge qarshi élip bérilghan küreshte mudapi'e weziyiti élishqa mejburmiz. Eger qarshi terep hujum qilmisa, biz hujum qilmaymiz». Ministir: «proféssur li, emdi yazmisun. Sizningmu uninggha bir nerse yazmasliqingizni soraymen. Yurt we millet heqqidiki pikirliringizni hökümetke bérish paydiliqraq bolidu » dédi. Men qobul qildim. Ikki kündin kéyin, mezkur ministirning bash katibi law mixu'en ependi bizni bir yémek ziyapitige chaqirdi, barduq. Ziyapet zalida yüzi külüp turghan emma bek xijil bir kishini bash katip law bizge tonushturup, proféssur li dungfang ikenlikini éyitti we: «bu ziyapet ikkinglarni dost qilish üchün orunlashturulghanidi. Ikkinglarning qelem kürishi chinning ziyali kishilirige sherqiy türkistan heqqide köp bilimler béghishlidi. Eger dostluq we birlikte ishleydighan bolsanglar téximu köp paydiliq bolidu» dédi. Proféssur li dungfang bilen qol éliship qizghin körüshtuq. Proféssur li öz aghzi bilen meghlup bolghanliqini étirap qildi. 1944 – yili 10 – ayda bashlighan qelem kürishi 1945 – yili etiyazda axirlashti .
1944 – yilining axirlirida türkistanning shimalidiki ili, chöchek we altay wilayetliride chin'gha qarshi inqilab qozghilip, «sherqiy türkistan jumhuriyiti» élan qilindi. Bu inqilab bizning chin merkizidiki qelem kürishimizge meniwiy küch bermekte idi. Kürishimizdiki ghalibiyitimizning we yurt ichidiki inqilabning öktichilirini ajizlashturup bizge jasaret bergenliki bek ochuq bir heqiqet idi. Biz bu pursettin paydilinip 1945 – yili 3 – ayning 13 – küni marshal jang keyshik bilen körüshtuq we sherqiy türkistan heqqide uzun bir muzakire qilish arzuyimizning barliqini bildürduq. Marshal nahayiti xuhalliq bilen qobul qildi we bir hepte ichide bizni muzakire üchün dewet qilidighanliqini éyitti. 13 mart axshimigha yémek dewiti keldi. Mezkur axshamda iysa ependi bilen ikkimiz barduq. Dewet shexsi bolup, re'is jumhur, bash katibi, ichki ishlar ministiri we mongghol – tibet komitéti re'isidin bashqa kishi yoq idi. Re'is jumhur «pütün söz we telepliringlarni héch tartinmastin sözlenglar, belki türkistan meslisini hel qilishqa yaraydighan bir netijige baramiz» dédi. Men türkche sözlidim, iysa ependi chinchige terjime qildi. Aldi bilen, chinning türkistandiki texminen ikki esirlik hakimiyiti tarixchisini, bu dewr ichide chin emeldarlirining zulumlirini we bu zulumlargha qarshi türkistan xelqining 36 qétimliq qanliq inqilabini sözlidim. Uningdin kéyin, türkistan meslisini hel qilish charilirini sözlidim. Marshal sözlirimni nahayiti diqqet we sebir bilen anglidi. Muzakire üch yérim sa'et dawam qildi. Axirida marshal bu söhbettin memnun bolghanliqini éyitti we: «heqiqetni ochuq sözlidingiz. Bügünki aghzaki telepliringizni yézip manga resmiy shekilde béringlar. Yéqinda échilidighan gomindang partiysi omumiy qurultiyida muzakirige qoyup, bir netijige yetküzeyli» dédi. Marshalning bu sözidin biz chong ümidlenduq we derhal ishqa kiriship, uzun bir kirish söz we 16 maddiliq bir layihe teyyarlap, 29 martta marshalgha yolliduq. Bu layihede asasiy meqset milliy muxtariyet telibi, türkistandiki inqilabchilar bilen türkistan we chin'gha paydiliq sülhi qilish telibi we türkistanning sabiq zalim waliysi shéngshiseyge jaza bérish telepliri idi.
4 – ayning 6 – küni 1200 kishilik zalda échilghan partiye omumiy qurultaygha chindiki türkistanliqlardin méni, mesud ependini we yolwas begni qatnashturdi. Marshalgha bergen layihimizning qurultaygha bérilish ümidi bilen 5 künni ötküzduq. Axiri bu layihening qurultaygha bérilmeydighanliqini anglap, derhal layihedin bir nusxa teyyarlidim. Chin qurultayliri qanunida ezalardin 40 kishi qol qoyghan layiheni mejliste élan qilishqa we muzakirige qoyushqa qurultay riyaset heyi'iti (yighin'gha riyasetchilik qilish heyiti) mejbur idi. Shuning üchün layihimizge qol qoydurush üchün tonughan – tonumighan ezalargha muraji'et qilishqa mejbur boldum. Her kishi qol qoyushtin qachmaqta idi. Köp qiyinchiliqlardin kéyin, tibet – mongghul komitéti, chet'eldiki chin muhajirliri wekilliri we bezi ziyalilardin 42 kishige qol qoydurup mejlis riyaset heyi'itige berdim. Mejlis riyaset heyi'iti ilajsiz layihimizni élan qildi. Chégra ölkiliri siyasi komitéti isimlik bir mejlis komitéti qurulup, layihimiz mezkur komitétqa hawale qilindi. Mejlis riyaset heyi'itidiki doktur sunfuning teshebbusi bilen biz türkistanliqlardin üch eza komitétqa qatnashtuq. Komitét töt qétim yighin ötküzdi. Nahayiti qattiq talash – tartishlar boldi. Netijide, köpchilik bizning paydimizgha awaz berdi. Mejlis riyaset heyi'iti komitétning bu qararini qurultaygha qoyushqa chidimay «aliy komitét» namida 60 kishilik bir komitét teshkil qilip, layhimizni bu komitétqa tapshurdi. Bu komitétta herbiy ministir général beyjungshi, ma'arip ministiri ju jiyawxu'a, ijtima'iyet ministiri go jingguang, gomindang partiye bash katibi général u tiching, xelq siyasiy mejlis bash katibi shiyawlizi we hindistanda turushluq bash elchi lu chiyawlun bashliq muhim dölet erbabliri bar idi. 4 – ayning 15 – küni komitét mejlisi échildi. Shiyawlizi re'islikke saylandi. Shiyawlizi bizge terepdar démokrat bir kishi idi. Re'is méni sözge teklip qildi. Bir sa'et sözligen sözümde layihimiz heqqide yéterlik izahat bedrim. Mendin kéyin, général beyjungshi, général u tiching, go jingguanglar söz élip layihimizni qollidi. Lu chiyawlun söz élip layihimizni shiddet bilen ret qildi. Men lu chiyawlun'gha jawab bérish üchün söz heqqi telep qildim. Lékin, luchiyawlunning xanimi söz qilishni telep qilghanliqtin u xanimgha ötündüm. Xanim érining sözini ret qilip, layihimizni qollidi we qattiq külke , alqishlar bilen qarshilandi. Méning söz qilishimgha hajet qalmidi. Layihimiz luchiyawlunning qarshi awazi we 59 qobul awaz bilen maqullinip, riyaset heyi'itige qayturuldi. 4 – ayning 16 – küni layihe qurultayda oquldi we güldürqaras alqishlar bilen qobul qilindi. Marshal jang keyshik derhal layihimizni qoligha élip bir qanche deqiqe bir némiler yazdi we tekrar oqushqa buyridi we oquldi. Muxtariyet we buninggha munasiwetlik maddilarni öchürüp «türkistan xelqining tiligha we dinigha hörmet qilinidu, iqtisadiy we medeniy ishlirigha yardem qilinidu» dep yéziliptu. Bu oqulghanda bek az kishiler chawak chaldi. Mejlisning hawasi intayin soghuq bir hawa aldi we mejlis re'isi derhal yighinni toxtatqanliqini élan qildi. Men mejlis re'isining aldigha bérip marshalning qanun'gha ri'aye qilmighan bu qilqigha naraziliq bildürdim. Re'is qorqunchi bilen manga teselliy bermektin bashqa gep qilalmay ornidin turup chiqip ketti. Melum boldiki, bizge öktichi bolghan mute'essip onsurlarning tesiri astida qélip, bizge bergen wediliridin yéniwélishqa mejbur bolghan marshal, layihimizni emeldin qaldurush üchün pütün charilarni qollan'ghan iken. Meqsiti hasil bolmighanliqtin déktatorluq yoli bilen layiheni emeldin qaldurushqa jiddiy qarar bergen iken.
Etisi riyaset hey'itige resmi naraziliq mektubi tapshurduq. Riyaset hey'iti resmiy jawab bermidi. Peqet riyaset hey'itidin ikki kishi éghiz arqiliq epsuslan'ghanliqini bildürüp, kelgüside sizge köp pursetler kélidu dep teselliy bergen boldi. Bu qurultayda yüz bergen yene muhim bir hadisini bayan qilishni lazim kördüm: 4 – ayning 18 – küni chüshtin kéyin mes'ud ependi sözge chiqti. Sözide 1934 – 1944 – yilliri arisida omumiy waliy we bash qomandan bolghan shéngshiseyning zulumlirini nahayiti tesirlik we pasahetlik sözler bilen anglatti. Sözining axirida: «bir chinliq bolghan bu waliyning türkistan xelqige qilghan 10 (esli tékistte 41) yilliq wehshiyane zulumliri, chin millitining 5000 yilliq medeniyet tarixining yüzige érimes bir qara dagh chaplidi. Ejeba! chin milliti bu qara daghni éritip tashlash üchün gheyret qilalarmu?» dédi. Mejlistin güldürqaras alqishlar we dehshetlik peryatlar kötürüldi. Mejlis tertiwi buzuldi. Her tereptin: «shéngshiseyge ölüm!» dégen awazlar yangrashqa bashlidi. Mejlis re'isi 15 minutta aran tertipni saqliyalidi we dem élish élan qildi. Shunimu unutmayliki, shéngshiseymu ezaliq süpiti bilen mejliste bar idi. Biz dem élish esnasida ornimizdin qozghalmiduq. Ezalarning bizni izahat bérip yene sözge chiqishimizni telep qilghan istek qeghezliri yaghmaqta idi. Shuning üchün yighin bashlan'ghanda mes'ud ependi söz telep qildi. Bu chaghda shéngshiseymu söz telep qildi. Biz türkistanliq ezalar shéngshiseyge: «séning söz qilish heqqing yoq!» dep warqiriduq. Mejlis ezaliridin 200 dek kishi qopup, «shéngshiseyge ölüm!» dep ghewgha chiqardi we bir qanche yash ezalar shéngshiseyge hujum qildi. Derhal zhandarmilar mejliske kirip hujumni toxtatti we shéngshiseyni mejlistin élip chiqip ketti.
Etisi marshal jangkeyshik sözge chiqip: «shéngshisey bolsa türkistanni merkizi hökümet üchün qoghdighan we merkezge 50 ming ser altun bergen bir kishidur. Shuning üchün ezalarning uninggha qarshi bolghan herikiti xata» dédi. Marshal sözini tügitishi bilenla biz mejlistin chiqip kettuq. Chüshtin kéyinki yéghin'gha bir naraziliq bayanati teyyarlap barduq. Meqsitimiz bu naraziliq bayanatini mejliske tapshurup, mejliske qatnashmaydighanliqimizni élan qilghanliqimizni pütün ezalargha bildürüp chiqip kétish idi. Lékin, yolwas beg mesilini général bey jungshin'gha éytip qoyuptu. Mes'ud beg we men mejliske kirishimizge général bey yénimizgha kélip, naraziliq bayanatnamisi bermeslikimizni we mejliske qatnishishni dawamlashturushimizni telep qildi. Yolwas beg généralning telipini derhal qobul qilip ornigha bérip olturdi. Men ching turdum, mes'ud beg éniq pozitsiye bildürmidi. Démek, men yalghuz qaldim. Bu chaghda mejlis qongghiriqi chélindi.
Men mejlis zaligha kirip, re'is orunduqining aldida turdum. Re'is yéghinni achti. Bu chaghda men otturidiki yoldin méngip, eng arqidiki ishiktin chiqip kettim. Bu herikitim bilen éghizda yéghin'gha qatnashmaydighanliqimni élan qilghan'gha oxshash bir uqum peyda qilghan boldum. Men bir ademning chiqip kétishi héchkimning perwayigha kelmeydighanliqini bilettim. Lékin, öz xiyalimche wetinim üchün bir sherep namayishi qilishni lazim körüp, aqiwitining néme bolushini oylimay bu heriketni qildim.
Shu axshimi, marshal jang keyshik teripidin bizni ziyapetke chaqirghan dewet qeghizi keldi. Ziyapetke barmasliqqa qarar qildim. Bu chaghda bir nechche dostlirim kélip, méning bu ziyapetke bérishim kéreklikini éyitti. Chünki marshal tünügünki nutqi heqqide izahat bérish üchün 1000 kishilik bir ziyapet orunlashturghan iken. Biz izahatni anglap béqish kérek déyishti. Etisi axsham ziyapetke barduq. Marshal bizni özi yuqirida olturghuzup, goya bu ziyapet bizning sheripimizge bérilgenlikini körsetken boldi. Marshal nutuq sözlep bizge özre éyitti we türkistan'gha tewejju (alahide étibar) béridighanliqini bildürdi. Bu ziyapetning meqsiti, méning mejlistin chiqip ketkenlikimning ezalar arisida we xelq ichidiki epkar ammida hayajan peyda qilishning aldini élish idi. Bu weqedin ümid qilghan netije chiqmighan bolsimu, epkar ammida shu ikki xil tesir peyda qildi:
1. Türkistan mesilisining chin epkar ammidiki ehmiyetsiz körünüshi yoqilip, chin siyasitide intayin muhim bir mesile bolup meydan'gha chiqti.
2. Shéngshiseyge qarshi nepret tuyghusining küchiyishini peyda qildi. Gomindang partiyisi ijra'iye we teptish ezalirini saylighanda shéngshisey pikir birliki bilen ijra'iye hey'et ezaliqidin élip tashlandi.
1945 – yili 5 – ayning 1 – küni, chin xelq siyasiy qurultiyi échildi. Bu qurultaygha yurtdishimiz qadir ependi eza idi. Bu mejlis yalghuz gomindang partiyisige xas yighin emes idi. Bu qurultaygha pütün partiylerning ezaliri qatnishidighan muhim bir qurultay idi. Shuning üchün qadir ependige ikki layihe teyyarlap qurultaygha sunush üchün berduq. Birsi yuqirida tilgha alghan layihe idi . Ikkinchisi, türkistanning sabiq zalim waliysi shéngshiseyge jaza bérishni telep qilghan layihe idi. Birinchi layihe köp talash – tartishqa seweb bolghan bolsimu yene yuqirida tilgha alghan gomindang qurultiyida uchrighan aqiwetke uchridi. Ikkinchisi, mejlis ezalirining qoshulushi we qollishi bilen testiqlinip qurultay teripidin hökümetke shéngshiseyge qanun boyiche jaza bérish telepnamisi sunuldi. Ikki hepte ötmey shéngshisey zira'et ministirlik we bashqa pütün resmiy emelliridin élip tashlandi.
5 – ayning 16 – küni gensuning merkizi lenjugha kettim. Meqsitim, türkistan weziyitini yéqindin tetqiq qilish idi. Bu künlerde ili inqilabi kücheymekte, chin eskerliri chikinmekte we inqilabchilirimiz ürümchige 136 kilométir kélidighan manasqa kélip, ürümchini tehdid astigha almaqta idi. Türkistandin herküni yüzlerche chinliqlar qéchip lenjugha kelmekte we lenjudin ürümchige esker we qoral yötkelmekte idi. Biz bu inqilabning rawajlinishidin millitimizning qanuniy heq – hoqoqini qolgha keltürishidin xoshallanmaqta bolsaqmu, arqisida roslar bolghanliqidin köp endishe qilmaqta iduq.
1945 – yili 8 – ayning 24 – küni chin hökümiti tashqi mongghulning musteqilliqini étirap qilghanliqi munasiwiti bilen marshal jang keyshikning sözligen nutqi gézitlerde neshir qilindi. Bu nutqida, mongghullarning musteqilliqi we tibetliklerning muxtariyitini étirap qilish üchün, mongghul we tibet milletlirining uzun tarixqa ige bolghanliqliri we bu milletlerning öz yerliride topliship yashawatqanliqliri seweb qilip körsitilmekte idi. Emma, türkistan'gha oxshash ölke haligha kirip qalghan yerlerdiki milletlerge musteqilliq we yaki muxtariyet bérilmeslik, peqet chin milliti bilen qanuniy hoqoqta barawer bolup, diniy we iqtisadiy ishlirida erkinlik bérish bayan qilinmaqta idi.
Iysa ependi bilen men marshalning nutqigha qarshi bir naraziliq bayanati yazduq. Türkistan türklirining tarixi, medeniyiti, topliship yashishi, xelq noposi étibari bilen mongghul we tibetlerdin yuqiri orunda turidighanliqini körsettuq. Yalghuz jughrapiy we eskiri jehettin mongghul we tibetke oxshimighanliqimizdin musteqilliq we muxtariyettin mehrum qilinishimiz, manju impératorluqining esiri bolup, bu haletni dawam qildurush jumhuriyet tüzümining prinsiplirigha xilap bir siyaset ikenlikini bildürduq we axirida türkistan'gha derhal muxtariyet bérilishini telep qilduq. Bu naraziliq bayanatini yette nusqa yézip, marshal bashliq meshhur dölet erbablirigha yolliduq. Marshaldin jawab kelmidi. Bir qanchisidin mexpi jawab alduq. Peqet qanun tüzüsh orgini bashliqi doktur sun fudin kishini xoshallandurghuchi jawab alduq. Doktur sun funing jawabi muhim bolghanliqi üchün uni öz péti yazimen:
« mes'ud, muhemmed emin, qadir we isma'il ependiler, 8 – ayning 13 – küni yazghan mektubinglarni tapshurup élip teqdir qildim. Türkistan'gha aliy muxtariyet bérilsun dégen telipinglargha pütünley qoshulimen. Buning tézdin emelge éshishi üchün hemmimiz birliship heriket qilishimiz kérek».
Sun fu – jumhuriyetning 34 – yili, 9 – ayning 13- küni.
9 – ayning béshida, chin merkizi hökümiti ili inqilabchiliri bilen sülhi qilmaqchi boldi. Bu sülhide ros hökümiti türkistandiki konsuli wastisi bilen otturida kélishtürgüchi boldi. Mesilining ichki yüzi mundaq: ili inqilabchilirigha roslarning qural – yaraq we esker bilen yardem qilghanliqi op'ochuq meydan'gha chiqip qalghan idi. Bu qol tiqishtin chin hökümitining qattiq narazi bolghanliqini körgen roslar özini aqlash meqsiti bilen otturida sülhi qilip qoyush pikrini chin hökümitige bildürgen. Chin hökümiti mesilini tézraq hel qilish üchün bu pikirni derhal qobul qilghan idi. Sülhi muzakiriliri esnasida mushawire muwazine (meslihet we tengpung) unsuri bolushimizni hésablighan chin muzakire hey'itining bashliqi général jang mes'ud ependi, iysa ependi we méni ürümchige dewet qildi. Bu wesile bilen yurtqa qaytishimizdiki tosqunluq yoqalghan boldi we biz 1945 – yili öktebirning 17 – küni ürümchige kelduq.
Yurtqa qaytish
Ürümchige kélip awwal közümge körün'gen weziyet shu idi:
1. Merkez bolghan ürümchi shehiride chinliqlar türkistan türklirini heddidin ziyade xor körmekte we héchbir türkning özining qanuniy heqqige ige bolushigha chinliqlar razi bolmighan bir halda körünmekte idi. Ilghar kishilerning tolisi qamaqxanilarda, qamaqxanining téshidikiliri qattiq nazaret astida idi. Chinliqlar türk dukandarlarning mallirini özliri xalighan bahada sétiwalmaqta idi, harwilarda pul bermestin olturup, buninggha naraziliq qilghanlarni urup weya yalghan töhmet bilen qamaqqa élish her qandaq bir chinliqning heqqi bolmaqta idi.
2. Türkistanning bashqa jayliridin kelgen xewerler téximu dehshetlik idi. Mesilen: yuqirida tilgha élin'ghan ürümchidikige oxshash ishlar bashqa jaylarda qatmu qat éghir bolghanning üstige her bir emeldar xelqning üstige özi xalighan alwanglarni sélish, tijaret qilish, hönerwenlerni pul bermey özliri üchün mejburiy ishlitish qatarliq zulumlarni qilmaqta idi. Eskerlerning xelqni bulash – talash ishliri, bir mehelle yaki bir kent xelqini qetli'am qilish ishliri bir adetke aylinip qalghan idi. Biz bu éghir weziyet heqqide xelq bilen ehwallishishni zörür körüp, 10 – ayning 22- küni ürümchidiki türklerning her qatlimidin 200 ge yéqin kishini chaqirip herbiy mektepning zalida bir mejlis achtuq. Mes'ud ependi qisqiche söz qilghandin kéyin, men sözge chiqip ikki sa'et söz qildim. Sözümde, türkistanning siyasiy tarixchisini, ata – bowilirimizning milliy erkinlik üchün qilghan tirishchanliqlirini, ejnebiylerning zulmidin qutulush üchün qilghan we qiliwatqan her türlük siyasiy heriketlirini, chin merkizi hökümitining her milletke barawer hoqoq bergen qanunlirini sözlidim. Türkistandiki chinliqlarning türk millitige qiliwatqan wehshiyane zulumlirining qanunsiz ikenlikini we buninggha qarshi köreshning chin hökümitige qarshi isyan dep atalmasliqini sözlidim. Sözümning axirida, türkistan türklirining chin zulmidin qutulushi üchün quralliq inqilabtin ziyade milliy bir teshkilat astida tinchliqperwer bir köreshning köprek paydiliq bolidighanliqini uzun izahatliri bilen anglattim we birinchi nishanimizning milliy muxtariyet bolush pikrimni otturigha qoydum.
Bu mejlis, yillardin buyan dertlirini éytishqa imkan tapalmighan yashlargha birinchi purset idi. Yashlar arqa – arqidin sözge chiqti. Beziliri pewqul'adde dertlik lehje bilen chin zulumliridin söz qildi. Beziliri milliy birlik we milliy siyaset prinsiplirini anglatti. Söz arisida özini tutalmay yighlighanlar we peryad qilghanlar hetta: «chinliqlargha qarshi ochuq meydan urushi kérek» dep warqirighanlar boldi. Netijide méning otturigha qoyghan pikrim ittipaq bilen qobul qilindi. Bu mejlistin waliy wu jingshin we bash qomandan ju shiyawlinglar köp narazi bolup, jang jijunggha shikayet qildi. Yene bir tereptin türkistanliq mensep perest qazilar we chin xizmitide yüz – abroy qazan'ghan mensepdarlar namidin jang jijunggha we merkizi hökümetke télgiram bérip bizni türkistandin chiqiriwétishni telep qilghuzdi. Buning netijiside shu agahlandurush keldi, ikkinchi mundaq mejlis échishimiz men'i qilindi. Yashlarni nazaret astigha élip biz bilen körüshtürmeslikning amalini qildi. Bizning arqimizda paylaqchiliq pa'aliyetliri köpeydi. Biz imkan da'irisi ichide teyyarliq pa'aliyetlirimizni dawam qilduq. Bu teyyarliqlirimiz shulardin ibaret idi:
1. Milletning her sinip qatlimi bilen munasiwet baghlash.
2. Yéraq wilayetlerdiki munewwerler bilen alaqe ornitish.
3. Türlük wastiler bilen muxtariyet mepkurisini xelq ichige tarqitish.
Qisqa bir waqit ichide bu pa'aliyetlirimizning netijisi körülüshke bashlidi. Chünki, milletning herqaysi qatlimining köpchiliki bizning siyasitimizge tereptar ikenlikini körsitishte kéchikmidi. Chin hökümet ademliri bu weziyettin hés qilghan endishilirini yoshurmaydighan boldi. Hetta bizni türkistandin yéraqlashturush üchün chare izdewatqanliqlirini hés qilip qalduq. Lékin, chin hökümitining siyasiy erbabliri, türkistan weziyitining inchikilikini küzetken kishiler bizge qattiq mu'amile qilish terpdari emes idi. Chünki arqisida ros küchi bolghan ili inqilabchiliri bilen téxi sülhi bolmighan bir peyitte bizge qattiq mu'amile qilinsa, türkistanda hökümetke qarshi omumiy nepretning birdin köpiyishi éniq idi. Biz we biz bilen oxshash pikirde bolghan köpchilik xelqning ros nopuzigha qarshi ikenlikimiz chin menpe'etige mas kéletti. Hemmige melum bolghinidek, kommunizm istilasi üchün eng chong tosalghu milliy mepkuredur. Bizning türkistanda bashlighan milliy herikitimizdin roslar pewqul'adde bi'aram bolup, ürümchidiki ros bash konsuli bizning herikitimizge qarshi général jang jijunggha naraziliq bildürdi we bizni türkistandin bashqa bir yerge chiqiriwétishni telep qildi. Bu naraziliq biz üchün paydiliq boldi. Chünki, bu naraziliq bizning roslargha qarshi jiddiy onsur bolghanliqimizni ispatlaydighan siyasiy wesqe idi. Bu sewebtin, chin hökümet ademliri bizni waqitliq himaye qilish we bir tereptin herikitimizge mumkin qeder shara'it yaritip bergendek qilip bizni aldap, herikitimizni netijisiz qilish qararigha kelgenlikini chüshenduq.
Général jang bir küni men, mes'ud ependi we iysa ependi bilen ötküzgen shexsiy bir söhbitide ros konsulning bizning milliy herikitimizdin narazi ikenlikini bildürgenlikidin bizge xewer berdi we chin hökümitining bizning milliy herikitimizge qarshi emeslikini, türkistandin ros tehdidi yiraqlashmighiche bizning chindin ayrilmasliq prinsipimizgha jiddi terepdarliqini bayan qildi. Bizmu bu prinsipimizdin waz kechmeydighanliqimizni bildürduq. Biraq xelq üstidiki éghirchiliqlarni tügitish we eskerlerning siyasiy ishlargha arlashmasliqigha kapaletlik qilishni telep qilduq. Shundaqla, nachar eskiriy we hökümet emeldarlirini tézdin ishtin chiqiriwétishni telep qilduq. Buninggha général wede berdi.
Ili inqilabi rehberliri bilen munasiwitim
Bu mawzuda yene ürümchige yéngi kelgen könlirimge qaytimen.
Biz ürümchige kélishtin bir qanche kün burun ilidin üch kishilik bir sülhi muzakire hey'iti (wekilliri) ürümchige kelgen iken. Biz ürümchige kelgendin kéyin, 10 – ayning 20 – küni bu hey'et bilen birinchi qétim körüshtuq. Hey'et rehimjan, ubulxeyr töre we exmetjanlardin ibaret idi. Bu hey'etning muzakire maddilirida musteqilliq yaki aliy muxtariyettek türkistan'gha bir siyasiy orun temin qilduridighan sözler yoq idi. Peqet türkistanda omumiy waliy we hakimlarni xelq saylimi bilen belgilesh, ma'arip tili we resmiy türkche we chinche bolush; Omumiy kechürüm élan qilish we bulargha munasiwetlik teleplerdin ibaret idi. Biz bu hey'et bilen birinchi qétim körüshkinimizde musteqilliq telep qilishni we héch bolmighanda aliy muxtariyet telep qilishimizni tewsiye qilduq. Ular bu tewsiyelirimizni nahayiti toghra tapqanliqlirini bildürdi emma bu emeliyette körülmidi.
Hey'etning général jang bilen künlük muzakire qilishtin burun we muzakiridin kéyin, ros konsulxanisigha bérishi, türkistan xelqi üchün endishe qilishqa tégishlik bir mesile idi. Chünki, bularning sülhi muzakirisi roslarning yolyoruqi bilen élip bériliwatqanliqi melum bolghan idi. Biz türkistan sülhi mesiliside ros konsuli bilen muzakire qilduq we: «héch bolmighanda aliy muxtariyetni qolgha keltürüshimiz kérek idi. Lékin, ili wekillirining muzakire programmisida bu teleplerning yoqliqi bizni qattiq qayghugha salmaqta» déduq. Konsul bizning bu pikrimizni ili wekillirige yetküzüshni üstige almidi. Belki ili hey'itige bu pikrimizni özimizning bérishimizni tewsiye qildi. Buningdin shuni chüshenduqki, ros hökümiti türkistanning musteqilliqini yaki chin'gha tewe bir muxtariyet derijisini qolgha keltürüshni xalimaydiken. Ros hökümitining meqsiti türkistan xelqining chin bilen dawamliq küresh ichide bolup turush weziyitini shekillendürüp özi üchün her da'im türkistan ishlirigha arilishish yolini échip qoyush yeni türkistanni kozir qilip chin hökümitige bésim qilish iken.
Seksen kün dawam qilghan sülhi muzakire dawamida ili wekillirige yuqiriqi tewsiyimizni bérishni dawam qilduq hemde yuqirida tilgha alghinimdek, aliy muxtariyet dawasi we milliy teshkilat herikitini dawamlashturduq. Buningdin roslarning chöchüp ketkenliklirini yuqirida bayan qildim. Ili hey'itimu biz bilen körüshkende bek ihtiyatchanliq bilen söz qilidighan bolup qaldi. 1946 – yili 2 – ayning 1 – küni sülhi kélishimining bir qismi imzalinip, bir qismida kélishelmey muzakire üzülüp, ili hey'iti qaytip ketti.
Général jang chungchinggha qaytidighan boldi. Biznimu chungchinggha birge qaytishqa dewet qildi. Mes'ud we iysa ependiler ketmekchi boldi. Emma men türkistanda qélishta ching turdum. Général jang bek ochuq we qet'iy heriketlerde bolmasliqim sherti bilen qélishimgha qoshuldi. Général qaytishtin burun türkistanda kelgüside qurulidighan hökümetning teshkiliy we idariy sistémisi üchün bir qanun layihesi teyyarlishimni telep qildi. 5 – ayning 1 – küni pütün apparatliri bilen birlikte chungchinggha ketti.
Men ürümchide yalghuz qalghan mezgilimde méni körünüshte bolsimu az – tola himaye qilidighan hökümet ademliridin héchkim qalmighan idi. Waliy wu jungshin bashliq pütün hökümet xadimliri manga düshmen közi bilen qarap, pütün heriketlirimni jasuslar marap turatti. Mundaq bolush bilen birlikte öyüm ilghar kishilerning heqiqiy bir yighilish ornigha aylinip qalghan idi. Bu ehwaldin men yashlarning milliy we siyasiy idiyisini terbiylesh üchün xéli keng paydilinalidim. Könglümde oylighan milliy bir teshkilatqa eza bolidighan yashlarning bir tizimlikini teyyarlidim we bulargha munasiwetlik bashqa ishlarni shepe chiqarmay béjirduq. Bu mezgilde wu jungshin waliyliqtin élinip chungchinggha ketti. Shuning bilen manga heriket qilish imkani bir az chongaydi.
5 – ayning 3 – küni général jang türkistan'gha waliy hem gherbiy shimal ölkilirining herbiy we siyasiy bashliqi bolup keldi. Mes'ud ependi we iysa ependilermu birge keldi. Général jang telep qilghan qanun layihesini 96 maddiliq qilip teyyarlighan idim. Uni tapshurdum (1946 – yili 7 – ayning 30 – küni chiqirilghan «türkistan siyasiy ishliri qollanmisi» dep meshhur bolghan qanunning asasiy maddiliri bu layihedin öz piti élin'ghan maddilar idi).
Yoldashlirim chungchingdin qaytip kelgendin kéyin, bir milliy teshkilat qurushning peyti yétip kelgen idi. Meqsitimiz, türkistan milletchi partiysini qurush idi. Lékin, chin hökümiti we roslar buninggha qattiq qarshiliq qilghanliqtin birinchi qedemde partiye qurmasliq we bashqa bir isim bilen bir teshkilat qurushqa mejbur bolduq. Bu yéngi teshkilatqa «altay neshriyati» dégen isimni bérip, altay mejmu'esi (zhurnili) chiqirishqa bashliduq. Bu idare astida «erk» géziti chiqarduq. Her siniptiki köpchilik xelqqe siyasiy we milliy bilimlerni bérishte bu neshriyatimiz bir milletchi partiyning teshwiqat orgini rolini oynawatqanliqi üchün chin, ros we ili terep buni uzun'gha qalmay siziwaldi. Emma köpchilik xelq biz terepte bolghanliqtin herikitimiz we siyasiy prinsiplirimizning tinchliqperwerlik meydani bolushi netijiside qarshi terep ashkara bir tosalghu chiqiralmaytti .
6 – ayning 6 – küni, chin hökümiti bilen ili hey'iti arisida sülhi (bitim) ning pütün maddiliri imzalandi. Bu sülhi kélishimige muwapiq türkistan qanuniy bir siyasiy orun'gha (bashqa ölkilerge köre alahide imtiyazgha) ige bolalmidi. Bu kélishimning muhim maddiliri mundaq idi: türkistan ölkilik hökümiti 52 ezadin teshkil qilinip, 10 eza (re'is, bash katip, maliye, ich ishlar, ijtima'iy nazaretler buning ichide) chinliqlardin, qalghan 15 eza (ikki mu'awin re'is, ma'arip, temirat we sehiye nazaretliri buning ichide) türkistan ahalisidin bolidu. Tashqi we herbiy ishlar biwaste merkizi hökümetning qolida bolup, ölkilik hökümetning bu ishlar bilen héch alaqisi bolmaydu. Ili inqilabchilirining 12 ming eskiri dölet eskiri bolup, ili, chöchek we altay wilayetliride turidu. Nahiyining hakimlirini xelq saylaydu. Ölkilik hökümetke xelq teripidin saylinidighan bir mejlis nazaret qilidu.
Men bu hey'etke, bu kélishimdin razi emes ikenlikimni éyittim. Ilghar pikirlik yashlarghimu bu kélishimning türkistan xelqining azadliqigha toghra bir kapalet we tinchliqqa bir zamanet (zakalet) bérelmeydighan ehmiyetsiz bir nerse bolghanliqini chüshendürüshke bashlidim. Shuning bilen ili inqilab rehberliri bilen arimiz buzuldi. Ular xelqning közini boyash we bizning siyasiy prinsiplirimizni xelqqe yaman körsitish üchün, ros usulida bir yalghan dawa, qarilash (böhtan) oydurup chiqip teshwiq qilishqa bashlidi. Özlirini «musteqilchi» deb izni «Xenchi» déyishti.
Bu külkilik dawa we qarilashni türkistandiki ros beshinji qolliri bar küchi bilen tarqitishqa bashlidi. Men we iysa ependi we bizge egeshken milletchi yashlar ulargha qarshi qattiq mudapi'e halitide iduq.
1946 – yili 7 – ayda teshkil qilin'ghan ölkilik hökümette men temirat naziri boldum. Ili terep buninggha qarshiliq körsetken bolsimu muweppiqeyet qazinalmidi. Ili rehberliri bizge qilghan qarshiliqlirida muweppiqeyet qazinalmaydighanliqini kördi. Közi échilghan millet ularning ros tereptarliri ikenlikini ongayla biliwélip ulargha yéqinlashmighanliqi körülidü. Buning üchün ili rehberliri biz bilen kélishish (ittipaqlishish)qa mayil bolushqa bashlidi. Ili inqilabchilirining rehbiri exmetjan (mu'awin re'is) biz bilen kélishish üchün muzakire qilishni telep qildi. 3 sa'etlik bir muzakiridin kéyin, her ikki terep bir – birimizning siyasiy prinsiplirimizge qarshi teshwiq qilmasliq, xelq üstidiki chin zulmini yoqitish we türkistanning medeniy, ijtima'iy we iqtisadiy tereqqiyatigha a'it mesililiride hemkarlishishqa qarar qilduq.
Mejlislerde we emeliy ishlarda bu hemkarliq ochuq ipadisini tapmaqta idi. Emma, siyasiy meslek (prinsip) jehette perqlirimizni her ikki terep qet'iy saqlap kelmekte iduq. Xelq üstidiki eskerlerning qanunsiz zulmi, chin emeldarlirining köp sanliqni teshkil qilishi, chinliqlarning yerlik eski kishilerni ish béshigha chiqirish teshebbusliri, türkistanning maliy, medeniy we iqtisadiy ishlirida chinliqlarning tosqunluqliri qatarliq ishlarda ili inqilab rehberliri bilen bir septe turup chinliqlargha qarshi küresh qilmaqta iduq. Xelqqe milliy terbiye bérish, muxtariyet yoli bilen asta – asta bixeter musteqilliq yoligha qarap heriket qilish ishlirida hem ili inqilab rehberliri hem chinliqlargha qarshi idim. Ros istilasigha qarshi herikette chinliqlar bilen birlishettuq.
Chinliqlar méning ili rehberliri bilen yuqiriqidek hemkarliqimgha qattiq narazi bolup, tehdit yolini tutti. Pütün türkistan boyiche méning nazaritimdiki yüzlerche kishini türlük böhtanlar bilen tutup, qamaqqa aldi. Bir qanchisini urup öltürdi. Men chinliqlargha shu telepni qoydum: «men ili rehberliri bilen hemkarlashqan mesliler emelge ashurulsun we qamaqtikiler qoyup bérilsun. Bu shertler orunlan'ghanda men ili rehberliri bilen hemkarlashmaymen.» lékin, chinliqlar buninggha yéqin kelmidi. Menmu öz yolumgha dawam qildim.
Ili inqilab rehberliri türkistanda öz paydilirigha teshwiqat yürgüzüsh ishlirigha jiddiy kirishmekte we chinliqlar buninggha qarshi tedbir almaqta idi. Peqet teshwiqat yoli bilen bir netije chiqmaydighanliqini körgen ili rehberliri 1947 – yilidin bashlap, ros usuli boyiche her yerde qalaymiqanchiliq chiqirish we ziyan yetküzüsh heriketliri bashlatti. Chinliqlar buning bilen herbiy tedbir aldi. Minglarche türkistanliq öltürüldi we qamaldi. Yene bir tereptin chin hökümiti ili rehberlirige we bu waste bilen roslargha qarshi bir siyasiy sep élish üchün milletchi tereptin bolghan mes'ud sebrini 1947- yili 5 – ayning 28 – küni ölkilik hökümetning omumiy waliy we iysa aliptékinni bash katib élan qildi. Ili rehberliri buninggha naraziliq körsetti. Men, mes'ud ependi bilen ili rehberlirini körünüshte bolsimu bir ittipaqlashturushqa heriket qildim. Her ikki terep pikrimni qizghinliq bilen qobul qilip ittipaqlishishqa bashlighanda ros we chinliqlar buni qobul qilmighanliqtin yéngi bashlan'ghan ittipaq buzuldi. Ili terepning dehshet sélishliri we qarshi teshwiqatliri küchiyishke bashlidi. Chinliqlar pütün yurtta herbiy halet élan qildi. Netijide 8 – ayning axirida, ili rehberliri bir qisim tewelikliri bilen ros ayropilanlirigha olturup iligha ketti. Chin hökümiti bilen alaqisini üzüp, shimalda qol'astidiki üch wilayet ili, altay we chöchekte höküm sürüshke bashlidi.
Men bu künlerdin étibaren resmiy hökümet ishliridin bashqa milliy ishlargha jiddiy köngül bölmekte idim. Mes'ud ependi bilen hemkarliqim yoq déyerlik idi. Chünki u, omumiy waliy bolghandin kéyin, néme seweatin bolsa bolsun millet paydisi üchün xizmet qilmaydighan bolup qaldi. Iysa ependi jiddiy bir sepdishim we harmas ish yoldishim idi. Ili inqilab rehberliri ketktendin kéyin, biz milletchi goruppigha bir qeder ish meydani kéngeyge boldi. Lékin, bir tereptin général jang mes'ud sebrining milletchiliktin mensepke bekrek bérilgenlikidin paydilinish we ili terep bar chaghda qilalmighan bezi ishlirini mes'ud sebri arqiliq emelge ashurush üchün heriket qilishqa bashlidi. Buning bilen qattiq bir küreshke kirishishke mejbur bolduq. Bir hökümet mejliside général jangning qanun layihisige men qattiq qarshiliq bildürdüm. Üch sa'et qattiq talash – tartish boldi. Yalghuz iysa ependi méning pikrimni qollimaqta idi. Général jang méni we iysa ependini chaqirip yette sa'et dawam qilghan bir shexsiy söhbette, her xil qorqutushlar bilen pa'aliyitimizni toxtitishqa urundi. Biz éniq pozitsiyimiz bilen jawabimizni bildürüp chiqip kettuq. Shu küni herikitimizni téximu dawamlashturushqa qet'iy qarar qilduq.
Etisi général jang öyümge kélip manga teselliy berdi. Bir qanche kündin kéyin, général bash katibi liyu arqiliq méni nenjinggha bérishqa dewet qildi. Bérishimgha körsetken sewebi shu idi: «türkistanning iqtisadiy tereqqiyati üchün özining maliyesi yetmeydu. Buninggha merkizi hökümet yardem qilmaqchi. Elwette bu maliy yardemni merkezdin telep qilish temirat nazaritining wezipisi. Shuning üchün nenjinggha bérip, merkizi hökümet kishiliri bilen körüshüp bu mesilini hel qilip kelsingiz yaxshi bolidu» dédi. Men bu dewetni xoshalliq bilen qobul qildim. 9 – ayning 20 – küni ayropilan bilen yolgha chiqip etisi nenjinggha bardim. Marshal jang keyshik bilen ikki qétim körüshtüm. Her ikki qétimda marshal jang keyshik: «türkistanni xelqning iradisige bérimiz. Hazir bir munche siyasiy mesililerni hel qilishimiz lazim. Bu mesliler hel bolghandin kéyin, türkistan pütünley öz ahalisige tapshurulidu» dédi.
Merkezde bashqa pütün dölet erbebliri bilen bir qanche qétimdin körüshtüm. Türkistanning iqtisadining bek arqida qalghanliqini tepsiliy chüshendürdüm, maliy we téxnik yardem telep qildim. Körünüshte qobul qildi. Lékin, emelge ashurushni besh ay küttüm. Netijide qolumgha héchnerse kelmidi. Axirida chüshendimki, méni nenjinggha dewet qilishtiki esliy meqset, türkistandiki pa'aliyetlirimni toxtitishtin ibaret iken. Shuning bilen, pütünley meyüs bir halda 1948 – yili 3- ayning 22 – küni ürümchige qaytip keldim. Peqet, nenjingdiki waqtimda bezi musulman memliketliridin köp miqdarda kitap ekeldürüwalghanliqim bir paydiliq ish bolup hésablinidu.
Men qaytishtin burun iysa ependining teshebbusi bilen ürümchide «bilim jem'iyti» namida bir mu'essise qurulghan iken. Men kelgendin kéyin, bu jem'iyet bir tereptin ilmiy xizmetke, yene bir tereptin milletchilik siyasitimizning teshwiqat ishlirimizgha chong xizmet körsetti. Az künde bir qanche wilayet we nahiyilerde mundaq jem'iyet we uyushmilar quruldi. Buning bilen birge türkistan «türk milletchi partiysi» qurulghan boldi. Türkistan milliy partiysining siyasiy prinsipi hazirche türkistanning tashqiy siyasiti we omumiy mudapi'esi merkizi hökümiti (gomindang)ning idariside bolup, bashqa ishlirining pütünley türkistan xelqining öz idarisigha élinish menisige kélidighan aliy muxtariyet élish. Bu muxtariyet sayiside türkistan xelqining medeniy, siyasiy we iqtisadiy sewyisini musteqilliqqa layiq bir derijige kötürüsh. Ikkinchi qedemde, musteqilliqni qolgha keltürüshtin ibaret idi. Chin hökümiti partiyimizni resmiy étirap qilmisimu, «milletchi goruppa» ismi bilen bilmekte idi we bu partiye yaki goruppini türkistan xelqining heqiqiy wekili dep bilmekte idi. Bu partiyning tebi'iy bashliqi men idim we iysa ependi ikkinchi re'is ornida idi. Général jang we bezi dostlar méni «türkistanning gendisi» deytti. Bu xitabtin pewqul'adde xursen idim. Gendining pütün ömridiki pa'aliyetliri we axiriqi muweppeqiyiti köz aldimda gewdilinetti we ümidlirim küchlinetti.
Chin hökümet ademlirining pa'aliyetlirimizge qilghan qarshi siyasiy pa'aliyetliri xelqni jelp qilidighan mahiyettin yiraq, aldash we bir tereptin qorqutush siyasiti idi. Bu siyasetni général jangning chinliq herbiy we memuriy emeldarlargha siyaset paydilinish matériyali sheklide mexpiy tarqatqan «bügünki shinjang meslisi we bizning pozitsiyemiz» namliq kitapta bek ochuq körsitidu. Purset tapsam, bu kitapni terjime qilip dunya jama'etchilikige teqdim qilimen. Heqiqeten uzun yillardin buyan marshal jangkeyshik bashliq chinning mes'ul we ilghar dölet ademlirining türkistan'gha muxtariyet bérish wedisi quruq wede ikenliki yaki waqitliq bir aldamchiliq ikenliki, ularning wedige xilap ishliri bilen ispatlinip kelmekte idi. Chin emeldarlirining pa'aliyetlirimge qarshi élip barghan qanunsiz qarshiliqlirining bir qanche misali:
1. 1946 – yili 10 - ayning 4 – künidin 1947 – yili 2 – ayning 2 – künliri arisida qeshqer, yerken we xoten wilayetlirige qilghan sayahitim jeryanida qaysi sheherge barsam toluq yaki yérim herbiy halet ijra qilinip, saqchi we eskerlerni ishqa sélip xelqning men bilen alaqe qilishini tosti. Mezkur sayahitimde kériyige bardim we u yerde bir xelq yéghini échildi. 10 minggha yéqin kishi qatnashqan bu yéghinda men nutuq sözlep turghan halette kériyining herbiy qumandani yüz béshi sung mejliske qaritip oq chiqirip yette kishi öldi.
2. Lopta men bilen alaqilashqan we siyasitimni teshwiq qilghan yashlardin birini tayaq bilen, yene birini étip öltürdi. Xotende shexsiy katibim abdulmijidni herbiy qural – yaraq ambirigha qamidi.
3. Qaraqashta mewliwiy muhemmed niyaz bashliq 200 din artuq tereptarlirimni bir yérim yil qamidi. 4 ayghiche qaraqashtiki tereptarlirim öydin tashqirigha chiqsa urup yaridar qilish ehwalliri dawam qildi.
4. Xoten we gumida töt yüzge yéqin tereptarlirimni ikki yérim yildin alte ayghiche qamidi.
5. Xotende qomandan liyu we waliy xadungbangning bir saqchi we bir chinliq eskerni méni süyqest qilip öltürüshke teyinligenliki pash boldi.
6. Ürümchide bash qomandan sung shiliyangning manga qilghan tehdit we haqaretliri bek éghir idi.
1948 – yilining axirlirigha kelgende milliy herikitimiz közge körünerlik derijide tereqqiy qilip, burunlarda chin hökümet ademliridin qorqup bizdin chikin'gen nopuzluq kishiler biz bilen birlishishke bashlidi. Chin hökümet ademlirining mu'amilisimu küchlük bir öktichi partiyige qilidighan halgha kélip, kündin – kün'ge normal bir munasiwet peyda bolushqa bashlighan idi.
Yene hijret
1949 – yilining bashlirida chin kommunistliri qet'iy ghalip weziyetke yétip kelgende chin hökümiti türkistanda siyasiy özgirish qilish qararigha kélip, ros düshmini mes'ud sebrini omumiy waliyliqtin chüshürdi. Uning ornigha burhanni omumiy waliy qilip belgilidi. Burhan bolsa mundin 35 yil burun rosiyening tataristan ölkisidin ürümchige kélip yerleshken bir ros puqrasi. Mesleksiz we wijdansiz bir adem bolup, 30 yildin buyan hökümet idarilirida xizmet qilip kelgen we xelqning nepritige uchrighan bir sétilmidur. Uzun zamandin tartip ros konsulxanisigha jasusluq bilen xizmet qilip kelgen idi. Bu qétim chin hökümiti roslarni xush qilish üchün burhanni omumiy waliy qildi. Bu özgirishtin xelqining qorqup kétishidin we naraziliq heriketlirini azaytishqa mejbur bolghan chin hökümiti méni mu'awin omumiy waliyliqqa teyinlidi.
Burhan waliy bolar – bolmas türkistan millitining menpe'itini chinliqlargha we yene bir tereptin roslargha sétish herikitige kérishti. Men milletchi partiyimiz bilen birlikte qarshi sep élip 8 – ayning axirlirighiche burhanning xiyanetlirini netijisiz qilmaqta iduq. Bu yil ichide türkistan siyasitide eng muhim rolum, türkistan – sowét tijaret we iqtisadiy kélishimi muzakiriside körüldi.
8 – ayning axirlirida chin kommunistliri türkistan bilen tutash bolghan gensu we chingxey ölkilirini élip, türkistan chégrisigha yéqinlashti. Bu halda bir yérim yildin buyan bir – birlep herikettin qalghan ros tereptarliri pa'aliyetke kirishti. Ular bizge qarshi düshmenlik, süyqest we haqarettin ibaret bolghan kommunist buzghunchilirining usuli bilen meydan'gha chiqti. Milletchi yashlarni urush – tillash ishliri kündin – kün'ge köpiyishke bashlidi. Chin herbiy qomandani général taw bilen burhan kommunistlargha teslim bolidighanliqlirini bildürüshke aldirighili turdi.
Uzundin buyan biz bilen dost bolup kelgen atliq déwiziye qumandani général ma jingshang we yene bir qomandan général yéching kommunistlargha teslim bolushqa qarshi chiqti we biz bilen birleshti. Ürümchide pütün öktichi küchlerdin köp üstün eskiriy küchke ige bolduq. Düshmenlirimiz jimjit bolushup qorqu ichige chüshti. Bu ikki général bilen birliship türkistanning jenup qismida musteqil halda turup, kommunistlargha qarshi turush üchün muzakire qilduq. Lékin, bir tereptin chin kommunist eskerliri yene bir tereptin ros eskerlirining hujumigha uzun muddet qarshi turalmasliqimiz éniq ikenlikini körüp, bu heqte bir qarargha kélish mumkin bolmidi. Bu ikki général eskerlirini türkistan bash qomandanigha tapshurup bérip özliri pakistan yaki hindistan yoli bilen teywen'ge kétishke qarar qilishti.
Ürümchige yéqin taghlarda meshhur qazaq rehbiri osman batur we qalibéklarning töt minggha yéqin quralliq küchi bar idi. Kommunistlargha qarshi ular biz bilen toluq birlikte idi. Osman batur we qalibéklar méni türkistanning bir inqilab rehbiri dep tonuytti. Bular bizni taghqa chiqishqa we birlikte kommunistlargha qarshi axirqi nepeske qeder urush qilishqa dewet qildi.
Bizge yalghuz shu ikki yol bar idi. Birinchisi, osman batur bilen birliship kommunistlargha qarshi bir quralliq sep tutush; Ikkinchisi, waqitliq yurttin chet'elge chiqip, mumkin qeder siyasiy heriket élip bérish idi. Birinchi yolning bir inqilabchi üchün eng shereplik yol ikenlikini teqdirlesh bilen birge, aqiwitining wetinimiz üchün paydiliq bir netije élip kélelmeydu dep qarayttim. Chünki besh – on ming kishlik quralliq partizanlarning heddi hésapsiz chin we ros mashinilashqan küchlirige qarshi uzun muddet urush qilalishigha türkistanning jughrapiylik weziyiti imkan bermeydu. Chünki, chong düshmen'ge qarshi partizanliq urushida ghelibe qilish üchün, birdinbir shert chet'eldin qoral élish idi. Türkistanning jughrapiy weziyiti birinchi qarashtila buning mumkin emeslikini körsitidu. Ikkinchi yol bizni éghir wijdan azabi astida qalduridighan bir tedbirdin ibaret idi. Chünki, bir inqilabchining nishani ya wetenni qutquzush yaki bu yolda jan bérish. Lékin, insanning pa'aliyiti ölüsh bilen ölidu. Hayat insan da'ima pa'aliyet qabiliyitige ige. 20 yilliq inqilab we siyasiy hayatimdiki tejribilirim we esrimizdiki dunyaning chong özgirish heriketliridin manga kelgen ilham wetinimning istiqbali üchün, chong pursetler kélidighanliqigha qet'iy bir iman orunlashturghanliqini hés qilmaqtimen. Bir sherep qurbani bolup ölmek qanchilik ulugh bir wijdan wezipisi bolsa, bir chong ümid yolida emeliy xizmet qilish üchün kéreklik shexslerning hayatta qélishimu uningdin ehmiyetlik ikenliki melumdur.
Mana bu chüshenche bilen ikkinchi yolni tallap, aldimizda ochuq bolghan birdinbir hindistan yolini tutush qararini berduq. 1949 – yili 9 – ayning 18 – künide ürümchidin a'ilem we manga egeshkenler bilen yolgha chiqtim. Iysa ependi eng keynide qalghan kishiler bilen yolgha chiqip, 9 – ayning 20 – küni kéchisi bügürde manga yétishti. Tewelirimiz jem'i 80 ge yéqin kishi idi. Yolda muhim bir hadisige uchrimay, 9 – ayning 28 – küni qeshqerge kelduq .
Tügidi
http://www.uyghurweb.net/Uy/m_bugra.html
