Uyghur Edibliri Dangliq 'Shindéler Edebiyat Qamusi'gha Kirgüzüldi
Muxbirimiz Yalqun
2010-02-15

"Shindilér edebiyat qamusi" xelqarada yuqiri nopuzgha ige edebiyat sahesidiki asasliq qamuslarning biri bolup, 2010 - Yili neshr qilinghan 17 tomluq bu qamusqa bir qisim uyghur edibliri we ularning bir qisim eserliri kirgüzülgen.


"Shindilér edebiyat qamusi" gérman tilida neshr qilinidighan eng dangliq edebiyat insiklopidiyisi süpitide dunya ilim sahesining birdek itirap qilishigha érishken bolup, eng deslep 1965 - 1972 Yilliri ariliqida 7 tom qilinip neshr qilinghan. Bu qamusta edebiyat neziriyisi, edebiy términlar, dunyadiki dangliq yazghuchilar we ularning eserliri, kolliktip edebiyat toplamliri we bashqa edebiyat - Senetke dair nurghun bilimler élipbe tertipi buyiche yighinchaq we ilmiy asasta tonushturulghan.

"Shéndilér edebiyat qamusi" 1988 - 1992 - Yilliri ariliqida qayta toluqlap ishlinip ikkinchi qétim 20 tom qilinip neshr qilinghan. Ikkinchi qétimliq neshride bu qamus dunyawiy shöhretke sazawer bolghan. Mezmunlirimu burunqi neshrliridin zor derijide toluqlinip, dunyadiki edebiyat saheside neshr qilinghan sanaqliq edebiyat qamuslirining biri bolup qalghan. 1999 - Yili b d t medeniyet, pen - Maarip teshkilati teripidin mexsus körsitilgen qamus süpitide yumshaq détal nusxisi neshr qilinghan.

"Shindilér edebiyat qamusi" 2005 - 2009 - Yilliri 3 - Qétim qayta ishlinishke bashlighan. 2009 - Yili 4 - Ayda bu qamusning üchinchi qétimliq eng yéngi nusxisi neshr qilinghan. Bu qétim bu qamus jemiy 17 tom qilinip neshr qilinghan, uninggha yene bir tomluq achquch lughiti qoshumche qilinghan. Bu qamus neshrdin chiqish bilen 2009 - Yilliq frankfort kitab yermenkisige qoyulup alahide shöhret qazanghan. 2010 - Yili 1 - Ayda éliktronluq nusxisi neshr qilinghan.

"Shindilér edebiyat qamusi "ning bu qétimliq eng yéngi neshride dunyadiki chong dölet we milletler edebiyatidin sirt yene, mustemlike astida yashawatqan nurghunlighan xelqler we milletler edebiyatighimu orun bérilgen. Shu qatarda uyghur edebiyati, bolupmu 20 - Esirdiki uyghur edebiyatigha wekillik qilidighan 7 neper yazghuchi we ularning edebiy ijadiyitige orun bérilgen. Bu uyghur edebiyati jümlidin uyghur yazghuchilirining dunyada zor tesirge ige bolghan mushundaq meshhur qamusta tunji qétim köp sehipe we mezmun bilen tonushturulushi bolup hésablinidu.

Qamusning uyghur edebiyati qismini yézish we teyyarlash ishi qamus teyyarliq komitéti teripidin shinjang uniwérsitéti filologiye institutining proféssori doktur eset sulaymangha tapshurulghan. Uyghur edibliri bu qamusning 3 - Tomigha kirgüzülgen bolup, yéqinqi we hazirqi zaman uyghur edebiyatigha wekillik qilidighan molla bilal nazimi, abduxaliq uyghur, zunun qadiri, abduréhim ötkür, zordun sabir, memtimin hoshur, extem ömer qatarliq 7 neper yazghuchining hayat paaliyiti, edebiy ijadiyiti we wekillik xaraktérge ige eserliri yighinchaq,sistémiliq we ilmiy rewishte tonushturulghan.

Qamusqa kirgüzülgen uyghur yazghuchiliri we ularning ijadiyetlirining köp qismi doktur eset sulayman we uning aspirantliri shundaqla stéfan gatning hemkarlishishida teyyarlanghan, bashqa az bir qismi doktur abduréshit yaqup we gérmaniyidiki uyghur tetqiqatchisi mékail frédrik teripidin teyyarlanghan.

Qamusning tüzülüsh prinsipigha asasen, aldi bilen uyghur yazghuchilirining terjimihali tonushturulghan. Uningdin kéyin ularning ijadiyetliri heqqide sistémiliq uchur bérilgen. Bezi yazghuchilarning wekil xaraktérlik eserliri mexsus mawzu astida tonushturulghan. Mesilen: molla bilal nazimining "nozugüm" dastani, abduréhim ötkürning"iz" we " oyghanghan zémin" namliq romanliri, zunun qadirning "maghdur ketkende" namliq hékayisi", zordin sabirning" ana yurt" romani, extem ömerning"qiyamette qalghan sehra", "qurutlap ketken köl" namliq powéstliri, mexsus mawzu astida tonushturulghan. Uningdin bashqa abduxaliq uyghur bilen memtimin hoshurning edebiy ijadiyetliri omumi nuqtidin tonushturulghan.

Bu qamus hazirghiche uyghur yazghuchiliri eng köp kirgüzülgen gérman tilidiki edebiyat énsklopidiyisi bolupla qalmastin, belki yene dunya ilim sahesi teripidin birdek itirap qilinghan xelqaraliq eng dangliq edebiyat qamusliridin biri hésablinidu. Bir qisim edebiyat mutexessislirining bildürüshiche, bu qamus xelqaradiki ilim sahesining uyghur edebiyati heqqide mueyyen bilim we tonushqa kélishide muhim rol oynaydiken.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/shindiler-qamusida-Uyghur-edipler-02152010223944.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.