Misirda Hakimiyet Yürgüzgen Uyghur Döliti
Muxbirimiz Ömerjan Toxti
2010-02-15

Misirda miladiye 868 - Yilidin 904 - Yiligha qeder 40 yilgha yéqin hakimiyet sürgen tuluniye dölitining qurghuchisi uyghurlarning oghuz qebilisidin kélip chiqqan ehmed ibni tulun dégen kishi idi. Tuluniye dölitining öz waqtida misirda qilghan ulughwar ishlirining izliri we eserliri hazirmu mewjut bolup turmaqta we ehmed ibni tulunning nami bilen atalmaqta.


Doktur usame ehmed türkmeni teripidin yézilghan " türklerning islamdin ilgiri we kéyinki qisqiche tarixi" namliq eserde mundaq dep yazidu: "misirda qurulghan tuluniye dölitining qurghuchisi uyghur türkliridin bolghan ehmed ibni tulun miladiye 835 - Yili iraqning samerra rayonida dunyagha kelgen. Ehmed ibni tulunning dadisi tulun buxara hakimi teripidin abbasiylar dölitige ewetilgen bolup, tulun iraqta kéyinche abbasiylar xelipilikining esker bashliqi bolghan. Tulun oghli ehmetke herbiy telim ögetküzüp yétishtürüsh netijiside, miladiye 867 - Yili uni misirgha wali qilip teyinligen. Misirgha barghan ehmed ibni tulun misirda musteqil tuluniye dölitini qurup 40 yilgha yéqin hökümranliq qilghan."

Ehmed ibni tulunning misirda qaldurghan izliri
Mezkur eserde yene mundaq dep yézilghan: "ehmed ibni tulunning öz waqtida misirda qilghan yaxshi ishliri we tesis qilghan yéngiliqliri intayin köp bolghan bolsimu, zamanning ötüshi bilen köplirining izi öchüp ketken. Emma uning hayat waqtida qilghan ikki chong ishi hazirmu misir xelqige tuluniye dölitini eslitip, közlerni chaqnitip turmaqta. Ularning biri meshhur tuluniye meschiti, yene biri öz ismidiki doxturxana. Misirdiki tuluniye meschiti eng meshhur meschitlerning biri bolup, hazirmu ibni tulunning nami bilen atilip kelmekte. Ehmed ibni tulun misirda tesis qilghan doxturxana shu waqitqa nisbeten eng ilghar we eng mukemmel bir doxturxana bolupla qalmastin, hazirmu dunyaning köpligen doxturxanilirida bolmighan ewzelliklerge ige idi. Mesilen: ehmed ibni tulun qurghan doxturxanining eng chong alahidiliki, doxturxanigha kelgen késelning kiyimi doxturxana amanliqini saqlash bölümi teripidin saldurup élip qélinip, uninggha mexsus bimarlar kiyimi kiygüzüsh we uni heqsiz dawalap saqaytish idi. Ehmed ibni tulun qilghan bu ilghar ishni misirda ya ötmüshte yaki hazirqi zamanda héchqandaq bir hökümdar qilip baqqan emes.

Ehmed ibni tulunning wapati we tuluniye dölitining kéngiyishi
Mezkur eserde yene mundaq dep yézilghan: "889 - Miladiye yili ehmed ibni tulun wapat bolghandin kéyin, uning padishahliq texti oghli xumarewey dégen kishige qalghan. Padishah xumarewey shijaetlik, qorqmas we tejribilik padishah idi. U textte olturup uzun ötmestin, tuluniye dölitining térritoriyisini kéngeytishke atlinip, misirning jenubidin iraqtiki furat deryasi boyighiche bolghan jaylarni élip öz dölitige qoshush arqiliq abbasiylar dölitige tehdit peyda qilghan. Xumarewey demeshiqte özining ademliri teripidin suyiqest bilen öltürülidu we uning jinazisi misirgha élip kélinip, misirning qahire shehiridiki meshhur "jebel muqettem" qebristanliqigha dadisining yénigha depne qilinidu. Uning textige olturghan oghli 896 - Yili abbasiylarning suyiqesti bilen öltürülgendin kéyin, tuluniye döliti qattiq ajizlishishqa yüz tutidu we 904 - Yiligha kelgende bu dölet abbasiylar teripidin yéqitilidu."

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/misirda-hakimiyet-yurguzgen-Uyghurlar-02152010224013.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.