Muxbirimiz arislan
2010-02-08
Yéqinda 5 - Iyul ürümchi weqesi we sherqiy türkistan namliq kitab türkiyining payitexti enqere shehiride neshrdin chiqti. Bu kitabni enqere uniwéristéti til - Tarix - Joghrapiye fakoltétining oqutquchisi doktur erkin emet yazghan bolup, grafikir neshriyati teripidin neshir qilinghan.
RFA Photo / Arslan
Süret, "5 - Iyul ürümchi weqesi we sherqiy türkistan" namliq kitabning muqawa körünüshi.
Bu kitab 5 - Iyul ürümchi weqesini asas qilip yézilghan bolup, uyghur diyarida yüz bergen chong weqeler heqqidimu toxtalghan. Bu kitab ürümchi weqesige alaqidar resimlerni öz ichige alghan we 5 - Iyul ürümchi weqesige alaqidar erkin asiya radiosida élan qilinghan bir qisim xewer we maqalilar qoshumche qilip kirgüzülgen.
173 Betlik bu kitab jemiy 7 bölümdin terkip tapqan bolup, muqeddime bölümi bilen 1 - Bölümide sherqiy turkistanning yéqinqi dewr qisqiche tarixi, hazirqi iqtisadi ehwali, nopus we diniy qurulmisi shundaqla hakimiyet sisitimi qatarliqlar qisqiche tonushturulghandin sirt, aldinqi yili 5 iyulda yüz bergen xitay hökümitining uyghurlarni qetliam qilish weqesi we bu weqening kélip chiqish sewebliri tepsiliy bayan qilinghan.
Kitabning 2 - We 3 - Bölümliride, xitay hökümitining weqe heqqide élan qilghan bayanatliri we dunya uyghur qurultiyining qayturghan jawabliri shundaqla dunyadiki her qaysi döletlerning bildürgen inkasliri, bolupmu türkiye bash ministiri rejeb tayyib erdoghanning xitaygha bildürgen qattiq naraziliqi süretlik tonushturulghan. Buningdin bashqa yene 5 iyul qirghinchiliqidin kéyin dunya uyghur qurultiyi rehbiri rabiye qadir xanimning bu weqe heqqide doklat bérish üchün yaponiye we her qaysi yawropa elliride élip barghan ziyaretliri tepsiliy tonushturulghan hemde weqeni öz közi bilen körgen shahitlar bilen biwaste élip bérilghan söhberlergimu alahide yer ajritilghan. 4 - Bölümide, xitayning 60 yildin biri sherqi turkistanda élip bériwatqan assimiliyatsiye siyasiti, uyghurlarni wehshilerche basturüshliri delil pakitliq shekilde nahayiti etrapliq tonushturulghan. 5 - We 6 - Bölümliride bolsa, sherqiy turkistan dawasining tarixiy tereqqiyat jeryani, bolupmu yéqinqi on nechche yildin buyanqi xelqaralishish basquchi etrapliq tonushturup ötülgen.
Aptur bu kitabni yézishtiki asasi meqsiti heqqide toxtilip kirish sözide mundaq yazghan, 19 - Esirning axirliridin bügüngiche sherqiy türkistanda chong - Kichik bolup 200 etrapida inqilab boldi. 3 Qétim musteqil dölet quruldi. Emma bu weqeler dunya döletliri teripidin yéterlik derijide tonulmidi. 5 - Iyul ürümchi weqesi sherqiy türkistanda meydangha kelgen qanliq weqelerdin eng chongliridin biri bolup, bu weqe dunya küntertipige keldi. Xitay, diktatur tüzüm yürgüzülidighan bir dölet bolghanliqi üchün, 5 - Iyul ürümchi weqesining heqiqiy mahiyiti hazirghiche sir bolup keldi. Men bu kitabta 5 - Iyul ürümchi weqesning yüz bérish sewebliri bilen birlikte, ürümchi weqesi we bu weqedin kéyin némiler yüz berdi, bu heqte delil pakitlarni otturigha qoyushqa tirishtim.
Biz bu kitab heqqide türkiyide yashawatqan ilmi tetqiqatchi azadjan boghraxan ependi bilen söhbet élip barduq. Azadjan boghraxan ependi bu kitabni oqughandin kéyinki tesiratlirini ipadilep mundaq dédi: "rastimni éytsam kitabni körüp intayin xushal boldum. Urumchi qirghinchiliqi yüz bérip, shunche qisqa waqit ichide bundaq bir höjjetlik kitabning teyyarlinip neshrdin chiqqanliqi ademni söyündurmey qalmaydu. Hemmeylenge melum , sherqiy türkistan musteqilliq körishi jeryanida nurghun chong weqeler yüz berdi. Emma bu weqeler shu waqitning özide neq meydanni körgüchi shahitlarning eslimiliri we neq delil - Pakitliri toplinip yézip qaldurulmidi, yézilghan bolsimu aridin uzun mezgiller ötkendin tarix bayan qilish sheklide yézip qalduruldi. Emma bu kitabning özgiche alahidiliki shu yerdiki, kitabta doktur erkin emet ependi, sherqi turkistangha munasiwetlik dunyadiki nopozluq gézit zhurnallarda élan qilinghan xewer, maqale we mulahizilerdin tallap toplighan statistikiliq melumatlarni bir yerge jemligen hemde özi biwaste qatnashqan her qaysi yéghinlarning jeryanini shundaqla öz qoli bilen tartqan neq meydan süretlirini kirgüzüsh arqiliq kitabning ilmiy qimmitini téximu ashurghan. Buningdin bashqa yene , neq meydanni öz közi bilen körgen shahitlar bilen biwaste élip barghan söhbetlirini kirgüzüsh arqiliq kitabning chinliqini we tarixiy höjjet bolush xaraktérini yuqiri kötürgen. Men mana bu nuqtidin kitabni, yézilish uslubi jehettinmu uyghurlargha nisbeten tunji we özgiche ehmiyetke ige bir kitab dep oylaymen".
Azadjan boghraxan ependi yene, bu kitabning uyghurlargha bolghan ehmiyiti heqqide toxtilip mundaq dédi: "sherqiy turkistan dawasigha bolghan ehmiyitige kelsek, men bukitabni sherqiy turkistan dawasining shundaqla ürümchi weqesining heqiqiy ehwalining türkiyide tonulushi üchün muhim rol oynaydu, dep oylaymen. Shunga bu kitab bashqa tillarghimu terjime qilinishi kérek. Bundaq déishimdiki seweb, urumchi weqesidin kéyin pütün dunya xitayning heqiqiy epti beshirisini tonup yetti. Shunga hazir xitay hökümiti xelarada bar küchini ishqa sélip özini aqlashqa térishmaqta. Bolupmu yéqindin buyan türkiyide xilmu-Xil ziyaret paaliyetlirini keng kölemde élip bériwatqan xitaylar, türkiyidiki her qaysi derijilik dölet emeldarlirigha sogha salam tarqitishtek xitayghila xas eneniwiy rezil wastilerni ishlitip, türk xelqining közini boyashqa urunup kelmekte. Bundaq bir weziyette türk tilida bu kitabning neshrdin chéqishi , choqumki xitayning türkiyide oynimaqchi bolghan rezil oyunlirini buzup tashlaydu we türk qirindashlirimizning xitaygha aldinip, qilghan sözlirige shinip qalmasliqini ishqa ashuridu."
Azadjan boghraxan ependi axirida, "sherqiy turkistan xelqige nisbetenchu dégende, bu chetel tilida yézilghan delil, pakitliq, tarixiy höjjet bolüsh xaraktirige ige yéngi uslubtiki bir kitab dep oylaymen. Qisiqisi, bu kitabni, intayin ixjam , emma sanliq we istatistikiliq melumatlargha bay höjjetlik matériyallar toplimi déyishke bolidu," dédi.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/5-iyul-weqesi-kitap-02082010211205.html/story_main?encoding=latin Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu kitap heqqidiki söhbitimizning tepsilatini anglaysiler.
