Kutluq almas
Ulugh Tarixchi, Shair We Inqilapchi Turghun Almas
(30 October 1921 - 11 September 2001)
Özining pütün hayatini uyghur xelqining musteqilliq ishlirigha béghishlighan tewrenmes azadliq yétekchisi hem uyghur xelqining munewwer perzenti − turghun almas 1921-yili 10-ayning 30-küni qeshqer wilayiti konisheher nahiyisi döletbagh yézisining tarboghuz kentide tijaretchi iminaxun a’iliside dunyagha kelgen. U, bashlan’ghuch hem ottura mektepni oz yurtida tamamlap, on alte yéshida, yeni 1937-yili ata-anisi bilen birge muzdawan arqiliq ghulja shehirige kélip olturaqlishidu. Turghun almas, 1939-yili 9-ayda ghuljidin sabiq shinjang institutigha oqushqa kélidu. U, aliy mektep hayatidin bashlap rus, fransuz, én’gliz klassik yazghuchiliri we sowét yazghuchilirining eserliri bilen tonushushqa bashlaydu. Shundaqla yene, eyni zamandiki shing shisey mustebit hökümranliqi astidiki uyghur xelqining éghir xeter astidiki hayati hem teqdiri üstide oylinishqa bashlaydu. Turghun almas, özining millet ustidiki oy we endishilirini 1941-yili yazghan tunji shé’iri «qaytmaymiz» da iz’har qilip, edebiy ijadiyetke kirishtiki tunji qedémini tashlaydu.
Turghun almas, 1942-yili 8-ayda aliy mektepni püttürüp, shu yili 9-ayda qarasheher nahiyisining denzil yézisidiki bashlan’ghuch mektepke mudir bolidu. U, denzildiki oqutush xizmiti jeryanida inqilabi pa’aliyetler bilen shughullan’ghanliqi üchün, 1943-yili shing shisey hakimiyiti teripidin qolgha élinip türmige tashlinidu. U, türmide «tutqun», «ghérip momay», «jemile», «ikki tamche yash» qatarliq inqilabi shé’irlarni yézip, düshménige bolghan öchmenlikini ipadilep, xelqni küresh qilishqa chaqiridu. 1945-yili 9-ayda ikki yilliq türme hayatini axirlashturup, erkinlikke érishidu. Turghun almas, shu yili 10-ayda qarasheherdin piyade méngip qeshqer shehirige yétip bérip, qeshqer darilmu’ellimin’ge xizmetke orunlishidu. Bu mezgil, del sowét ittipaqining ‘medeni bésimi’ astida, sherqi türkistan jumhuriyiti hökümiti gomindang merkizi hökümiti bilen ürümchide atalmish “tinchliq söhbiti” ni bashlighan; Gomindang herbiy hem saqchi dairiliri özining hökümranliqidiki yette wilayettiki uyghurlar ustidiki qanliq mustemlikilik hökümranliqini téximu dehshetlik yurguziwatqan weziyetke toghra kelgen idi. Turghun almas, gomindang da’irilirining bu qanliq térrorliqidin qorqup qalmay, özining milliy mes’uliyatchanliq rohini téximu yüksek derijide jari qildurup, sherqi türkistan jumhuriyitining gomindang mustemlike hökümranliqidiki yette wilayettiki tesir da’irisini kéngeytish stratigiyisini emelge ashurush üchün, qeshqer wilayiti dairisidiki inqilabi pa’aliyitini aktipliq bilen bashlap, gomindang da’irilirining uyghurlar ustidin élip bériwatqan qanliq mustemlikilik milliy zulumlirini pash qilidighan keng kölemlik inqilabi teshwiqat xizmetlirini élip bérip, qeshqer xelqini inqilabqa teshkilleydu.
Turghun almas 1945-yili 10-aydin 1947-yili 4-ayghiche bolghan mezgil ichide özining edebiy talantini jari qildurup, «azadliq mesh’ili», «cholpan», «tenlirim yapraq», «yashliqim», «ana tupraq üchün», «ümidlik xiyal», «jenub sadasi», «munglirim» qatarliq yüksek inqilabi rohqa ige bolghan jenggiwar shé’irlarni yézip, gomindang hökümranliqidiki yette wilayettiki keng heliq ammisini inqilabi hushyarliqni her waqit boshashturmay, düshmenning herxil hiyle-mikir hem suyiqestlirining aldimigha chüshmey, yüksek inqilabi roh hem shija’et bilen inqilab ghelibisini pütün wetinimiz miqyasida üzül-késil emelge ashurush üchün küresh qilishqa chaqiridu. 1947-yili 4-ayning 21-künidin 5-ayning 8-künigiche exmetjan qasimi, jang jijunglar jenupni közdin köchiridu. Ular, 4-ayning 21-küni ayruplan bilen qeshqerge yétip bérip etisi, yeni 4-ayning 22-küni jang jijung qeshqer wilayitidiki ölkilik kéngesh ezaliri söhbet yighinini chaqirghanda, turghun almas uch kishidin terkib tapqan xelq wekilliri terkibide gomindang merkizi hökimitining bash söhbet wekili hem ölkilik hökümetning re’isi jang jijung bilen söhbet ötküzüp, xelqning “chégrani shu yerdiki xelq qoghdisun; Qeshqer sheher rayonidiki mudapi’e istihkamliri buzup tashlansun; Herbilerning siyasiy ishlargha arilishishigha ruxset qilinmisun; Shinjangning nami «sherqiy türkistan» gha özgertilsun.” ge oxshash heqqaniy telipi we meydanini bildürdi. Jang jijung xelqning bu heqqaniy telepliri we meydanlirigha semimiyetsizlik bilen reddiye bergenliki üchün, amma buningdin narazi bolup, toghridin toghra “jang jijong! jang jijong! dep ismini towlap, uninggha qarshi chiqidu. Yighin köngülsiz axirlishidu. Jang jijung, yeken we xoten ikki wilayetni közdin köchürgendin kéyin qeshqerge qaytip kélip, qeshqer waliy mehkimisi ötküzgen 5-ayning 5- we 6-künidiki ölkilik, nahiyelik kéngesh ezaliri hem turghun almas wekillikidiki her sahe wekilliri söhbet yighinigha qatniship, xelq wekilliri aldinqi nöwettiki sohbette otturigha qoyghan teleplerni mentiqsiz asaslar bilen eyipligenligi üchün, shu yerdiki ammining qattiq ghezipini qozghidi. Shuning bilen, 5-ayning 7-küni kechqurun, turghun almas wekillikidiki inqilab yolbashchiliri on minggha yéqin ammini bashlap jang jijung chüshken qeshqer waliy mehkimisini qorshiwélip, aldinqi qétimliq söhbetlerde otturigha qoyulghan mesililerge qana’etlinerlik jawab bérishni telep qilidu. Ghezeplen’gen amma “gomindang hakimiyitini aghdurup tashlayli!”, “jang jijongni yoqutayli!”, “jang jijongni öltüreyli!” dégen sho’arlarni towlidi. Namayishning aldinqi sépida turghan turghun almas, shu meydanning özide «satqun’gha ölüm» namliq meshhur shé’irini oqup, gomindang mustemlikichi eksiyetchiliri we ulargha egeshken milliy xa’inlarning esli rezil satqunluq mahitini échip tashlap, xelqni ularni üzül-késil, toluq yoqatmighiche toxtimay adaqqiche küresh qilishqa chaqirdi. Uyghur xelqining heqqaniy qarshiliqlirining zerbisi astida, jang jijung shu haman qeshqerdin kétish qararigha kélip, namayishning etisi, yeni 5-ay-ning 8-küni seherdila ayropilan bilen ürümchige tikiwetti. Uni, yerlik emeldarlardin birersimu uzatqili chiqmidi. Gomindang merkizi hökimiti jang jijong-ning 5-ayning 10-künidiki ölke re’isliki qoshumche wezipisidin istépa bérish iltimasi bilen mes’udni re’islikke körsitish teklipige bina’en, 5-ayning 20-küni mes’udni shinjang ölkilik hökimetning ezasi, qoshumche re’is, eysani qoshumche shinjang ölkilik hökümetning bash katipi qilip teyinlidi. Shuning bilen, sherqi türkistan jumhuriyiti hökimiti gomindang merkizi hökimiti bilen élip barghan atalmish ‘tinchliq söhbiti’ arqiliq mejburi qurashturulup chiqilghan sun’i «ölkilik birleshme hökimet» yimirilishke yüzlinidu. Buning netijiside, gomindang da’iriliri özining hökümranliqidiki yette wilayettiki jumhuriyet inqilabchilirini tutqun qilishqa bashlaydu. Jümlidin, gomindang da’iriliri 1947-yili 7-ayning 21-küni yérim kéchige yéqin, qeshqer darilmu’elliminni qorshap, turghun almasnimu tutqun qilip, sabiq gomindang 42-korpusining qeshqer yéngi sheher nahiyisidiki herbiy türmisige qamidi. Uning bilen bir septe turup mürini-mürige tirep bille küresh qilghan sepdashliridin qasimjan qembiri, abliz muhemmidi, ableq ezizi, alimjan, nizamidinlarmu oxshashla bir waqitta tutqun qilinip, oxshash bir türmige qamaldi. U, solaqta yatqan chaghliridimu «guzilim» qatarliq inqilabi jenggiwar shé’irlarni yézip, özining inqilabi ümidwarliqi bilen sunmas iradisini namayan qildi. Ghulja inqilabi hökimitining qet’iy telipi hem xelq ammisining qattiq bésimi astida, u, 1949-yili 4-ayning 8-küni türmidin sepdashliri bilen birge qoyup bérilip, uzun ötmey yene ular bilen bille ürümchige kélip ölkilik uyghur medeniyet uyushmisida ishlidi. Turghun almas, ürümchidiki mezgilide dawamliq gomindang mustemlikichi da’irilirige qarshi pa’aliyetler bilen shughullan’ghanliqi üchün, burhan shehidi ghulja inqilabi hökimitining mes’uli exmetjan qasimigha télifon bérip, turghun almasni ghuljigha élip kétishni tewsiye qilghan. Shuning bilen, shu yili 8-ayda turghun almas ghuljigha kélip «algha» gézitide tehrir bolup ishligen.
Sowét ittipaqi, 1945-yili 8-ayning 15-küni moskiwada tüzülgen sowét-xitay dostluq-ittipaqliq kilishimi» ning rohigha asasen, özining dölet menpeti üchün özining meniwi hem maddiy yardimi bilen 1944-yili 11-ayning 12-küni ghuljida uyghurlarni asas qilip qurulghan sherqi türkistan jumhuriyiti hökimitini gomindang merkizi hökimiti bilen atalmish‘tinchliq söhbiti’ ötküzüshke mejburlap, 1945-yili 9-ayning axiridin bashlap milliy armiyimizning manas deryasi boyigha yétip kelgen muntizim hujumini hem sherqi we jenubi fironttiki keng kölemlik partizanliq urushlirini mejburi toxtitidu. Sowét ittipaqi, atalmish ‘tinchliq söhbiti’ hem uning muqerrer netijisi bolghan adem aldaydighan «onbir maddiliq bitim» arqiliq sherqi türkistan jumhuriyitini pütün sistimisi boyiche yumshaq hem qattiq wasitiler arqiliq 1945-yili 9-ayning axiridin 1949-yili 12-ayning axirighiche qattiq kontrol qilip, 1949-yilining axirqi künlirige kelgende, xitayda gomindangdin hakimiyetni tartiwalghan kompartiyige tutup béridu. Shuning bilen uyghurlar 1680-yili eng axirqi musteqil döliti yeken xanliqini yoqatqandin kéyinki ikki yüz atmish toqquz yilliq mustemlike tarixi ichidiki oz musteqqilliqini eslige keltürüshtiki tötinchi qétimliq pursettin yene mehrum qalidu.
Turghun almas, 1950-yili 4-ayda xizmet munasiwiti bilen qeshqerge qaytip kélidu. U, 1950-yili 5-aydin 1953-yili 7-ayghiche qeshqer we ürümchide jama’et xewpsizlik saheside mes’ul xadim bolup ishlesh jeryanida kompartiye hökimitining atalmish ‘milletler barawerliki’ qalpiqi astidiki “chong xitaychiliq showénistik assimilyatsiye” siyasitining heqiqi esli mahiyitini tonup yétidu. Turghun almas, 1953-yili 7-ayda shinjang ölkilik partkomining uni ölkilik medeniyet nazaritining nazirliqigha teyinlesh buyruqini ret qilidu. Seypidin ezizining biwasite arilishishi bilen shu yili 8-ayda özining telipige bina’en kesip almashturup ölkilik edebiyat-sen’etchiler birleshmisige yötkilip tehrirlik, terjimanliq we edebiy ijadiyet bilen shughullinishqa bashlaydu. Oz millitining siyasiy teqdiri üstide oylinishni héchqachan toxtatmighan turghun almas, bu waqitta, oz tarixini bilmigen bir milletning bashqa yat milletler teripidin asan exmeq qilinip, aldinidighanliqini shundaqla u milletning azadliq hem musteqqilliqqe érishishining tolimu tes ikenlikidin ibaret obéktip heqiqetni chongqur tonup yétidu. U, jümlidin uyghurlardiki, oz tarixini bilmesliktiki ejellik ajizliqning nahayiti éghir hem jiddiy mesile ikenlikini özining 40-yillarning béshidin 50-yillarning béshighiche bolghan on yilliq inqilabi emeliyiti jeryanida chongqur chüshinip yetken idi. Shuning bilen u, 50-yillardin bashlap tarix tetqiqatigha kirishidu. Uning, 50-yillarning aldinqi yérimida élan qilghan eserlirige en’glis,rus we xitay tillirigha terjime qilin’ghan «leyligül» dastani bilen 1955-yili memliket boyiche birinchi derijilik edebiyat mukapatigha érishken «qizil bayraq» powéstini wekil qilishqa bolidu. 1957-yili uning «tarim shamalliri» namliq shé’irlar toplimi shinjang xelq neshriyati teripidin neshr qilindi. 1956-yili 9-aydin 1957-yili 7-ayghiche béyjingdiki lushün edebiyat institutida oqudi. 1957-yili 11-ayning 7-küni moskwada ötküzülgen rusiye öktebir inqilabi ghelibisining qiriq yilliqini tebriklesh murasimigha maw zeydong bashchiliqidiki xitay wekiller ömiki terkibide qatniship, sowét ittipaqida uch ay ziyarette bolidu. U, bu uch ayliq ziyariti jeryanida uyghur we bashqa türki milletlerge te’elluq bolghan meshhur medeni hem tarixiy yadikarliqlar shundaqla dangliq muziylarni ékiskursiye qilidu. Bu pa’aliyetler jeryanida uninggha eng zor tesir qilghini − lénin’grad tarix muziyxanisining mes’ul xadimining uninggha qilghan ayrim sözi bolidu. Mes’ul xadim turghun almasqa mundaq dégen: “muziyxanimizdiki tarixiy yadikarliqlar, siler uyghurlar hem silerge qérindash bolghan herqaysi türki milletlerning tarixta qurghan büyük doletliringlar bilen insaniyet medeniyitige qoshqan alemshumul töhpenglarning polattek ispati. Bu nuqtidin qarighanda, silerning tarixinglarni bashqilar emes, belki özenglar yézishinglar kérek!” turghun almas, rus tilini puxta bilgechke, mes’ul xadim bilen biwasite sözleshken. U, bu uch ayliq ziyariti jeryanida yene «dinipir boyida», «bir tamche qan» qatarliq ölmes shé’irlarni yazghan. U, üch ayliq ziyaritini axirlashturup, 1958-yili 2-ayda ürümchige qaytip kélip uzun ötmey, atalmish ‘uyghur aptonom rayon’ luq partkomining uni aptonom rayonluq partkomining teshwiqat bölimige mes’ul qilish toghrisidiki buyruqini ikkinchi qétim ret qilidu. 1958-yili uning «pichaq» namliq dirammisi élan qilinip uzun otmey shu yili xitaychigha terjime qilinip bésilghan. U, 60-yillarning aldinqi yérimida «say bulaqliri», «tang seher», «boran yighlaydu» qatarliq küchlük siyasiy lérikiliq shé’irlirini yazdi. 60-yillarning aldinqi yérimida yézilip tamamlan’ghan «qeshqer heqqide qisse» namliq tarixi romani medeniyet zor inqilabida musadire qilinip, kéyin yoqalghan.
Xitay-sowét munasiwitidiki ‘shérin ay’ lar 50-yillarning axiridin bashlap zawalliqqa yüzlinip, 60-yillarning bashlinishi bilen bu ziddiyetler ashkara halda metbu’at yüzide körülidu. 1960-yili sowét ittipaqi xitaygha yardemge ewetken pütün sahediki inzhénér hem xizmetchi xadimlirini pütünley qayturup kétidu. 1962-yili 4- we 5-aylarda dunyani zil-zilige keltürgen 2-dunya urushidin kéyinki tunji qétimliq musapirlarning chetke qéchish weqesi «ghulja-chöchek weqesi» yüz béridu. Mushundaq yaxshi pursetni kütüp turghan xitay hökümiti, bu weqeni bahane qilip, sowét ittipaqining ürümchi we ghuljidiki konsollirini taqighuzdi. Shuning bilen sowét ittipaqi özining dölet menpe’eti üchün, musteqilliq üchün herqandaq bedel bérishke her waqit teyyar turidighan hem azadliqqa menggü teshna uyghurlardin xuddi 40-yillarda paydilan’ghandek, bu qétimmu yene qayta paydilinishni küntertipke kirgüzidu. Shu wejidin sowét ittipaqining ürümchide turushluq konsuli 1962-yili 5-aydin kéyin dölitige qaytish harpisida, 1946-yili 5-ayning 5-küni ghuljida abdukérim abbasof bashchiliqida mexpiy qurulup, kéyin herxil tarixi seweblerge köre, ün-tünsiz yoqighan «xelq inqilabi partiyisi» ni qayta eslige keltürüp, uning yigirme kishidin terkib tapqan merkizi komititini teshkillep, sowét ittipaqining, uyghurlarning bu qétimqi oz musteqqilliqini qolgha keltürishige choqum üzül-késil yardem béridighanliqini, hergiz tarixtikige oxshash yérim yolda asiyliq qilip, xitay mustemlikichilirige tutup bermeydighanliqini wede qilghan. Shuning bilen, xelq inqilabi partiyisining inqilabi pa’aliyetliri mexpiy halda wetinimizde keng-kölemlik bilen qanat yéyishqa bashlighan. Turghun almas, xelq inqilabi partiyisining pa’aliyetlirige aktipliq bilen qatniship, uning gholluq xadimigha aylan’ghan. U, partiye merkizi komitétining tapshuruqigha bina’en, partiyining programma hem nizamnamisini yéngidin qayta tüzüp chiqqan. Xitay-sowét munasiwitidiki ziddiyet 60-yillarning kéyinki yérimigha kelgende tereqqiy qilip qoralliq toqunush derijisige yétip barghan. Bu, 1967-yili 1-ayda bashlan’ghan qoralliq toqunush 1969-yili 3-aygha kelgende yuquri pellige yetken. Eyni waqitta “birinchi nomurluq tewekkülchi” dep nam alghan maw zeydong bashchiliqidiki xitayning sowét ittipaqigha bolghan öktemliki pelle chékige yetken. Xitayning özige bolghan buxil chektin ashqan oktemligige nisbeten, sowét ittipaqi özining herbiy küch jehettiki üstünliki, bolupmu yadro qoralliri jehettiki üstünligidin paydilinip, xitayni yadro qoralliri hujumi bilen palech halgha chüshürüsh iradisige kelgen. Shuning bilen 1968-yilining béshidin bashlap xeliq inqilabi partiyisige bolghan meniwi we maddiy jehettiki yardimini kucheytip, uning pa’aliyitini pütün wetinimiz miqyasida janlandurup, omumiyuzlik qoralliq qozghilang kötürish teyyarliqini kücheytken. Sowét ittipaqi özining xitaygha qarita yürgüzmekchi bolghan yadro qoralliri hujumini 1969-yili 9-ayda bashlimaqchi bolghan. Hujumni resmiy bashlash aldida, yeni shu yili 8-ayning 28-küni özining pilanini amérikigha uqturup, uning biterep turushini telep qilghan. Lékin, amérika néksun hökümiti sowét ittipaqigha bergen jawabida, amérikining, sowét ittipaqining bu pilanigha qoshulmaydighanliqini, egerde sowét ittipaqi hujumni bashlisa, amérikiningmu oxshashla yadro qoralliri bilen sowét ittipaqigha hujum qilidighanliqini bildürgen. Amérika, arqidinla yene, sowét ittipaqining bu pilanini «washin’gton pochta gézit» arqiliq xitaygha xewer qilghan. Bu sewebke köre, sowét ittipaqining yuqiriqi pilani emelge ashmay qalghan. Shuning bilen xelq inqilabi partiyisining bu qétimqi omumiyuzlik qozghilang kotirish pilanimu emelge ashmighan. 1970-yilining béshigha kelgende uning pa’aliyetliri pash bolushqa bashlap, onminglighan ezaliri qolgha élin’ghan we étilghan. Étish hoquqliri nahiyilergiche bérilgen. Shu qatarda 1970-yili 8-ayda turghun almasmu xa’inlarning satqunluq qilishi bilen qolgha élinip türmige tashlan’ghan. Shu yili 5-ayning 29-küni ürümchide, muhemmet imin iminof (u,doxturxanida okul arqiliq öltürülgen) bashchiliqidiki xelq inqilabi partiyisining ottuz neper gholluq ezasi itilghan. Sowét ittipaqi, xitay hökümitining wetinimizdiki bu mustemlikichilik qanliq qirghinchiliqini birleshken döletler teshkilatida emeliy pakitlar bilen pash qilip, xelq’ara jem’iyetning, xitay hökümitining bu insaniyet aldida otkuziwatqan jinayi herikitini toxtitish toghrisidiki keng-kolemlik eyibleshliri hem qattiq bésim ishlitish weziyitini shekillendürüp, xitay hökümitini wetinimizde élip bériwatqan bu mustemlikichilik qanliq qirghinchiliqini nispi toxtitishqa mejbur qilidu. Shuning bilen, kéyinki türkümdiki étilish tizimlikige kirgüzülgen turghun almas wekillikidiki inqilabchilar bextke yarisha ölümdin saq qalidu.
Yuqiriqi seweblerge köre, uyghurlar öz musteqqilliqini eslige keltürüshtiki beshinchi qétimliq pursettin yene bir qétim mehrum qalidu.Turghun almas, 1977-yili 10-ayda yette yilliq zindan hayatini axirlashturup yoruqluqqa chiqti. U, yette yilliq türme hayatida chidighusiz rohi we tenni jehettiki qiynashlargha berdashliq bérip, oz étiqati üchün yéngilmes rohqa ige sunmas iradilik bir inqilabchi ikenlikini namayan qildi. U, türmidin chiqqandin kéyin, 40- we 50- hem 60-yillardiki shé’ir, drama, hékaye, powést we roman ijadiyiti hem tarix sahesidiki tetqiqat xizmitige qaratmaqchi bolghan waqitlirining kop qismini qara siyasiy boran-chapqunlarning yutup ketkenlikige échinip, nöwette barliqqa kelgen nispi tinichliqning uzun’gha barmaydighanlighigha, özide bar bolghan chongqur siyasiy bilim we mol siyasiy tejribilirige asasen shertsiz ishinetti. Shunga u, bu nispi tinchliq uninggha yaritip bergen her bir minut waqitni qedirlep, milletni rohi hem meniwi jehettin oyghitish üchün, qoligha qayta qelem élip, özining 50-yillarda bashlighan tarix tetqiqatigha asasen 1980-yilidin bashlap tarixi ijadiyetke alahide kirishti.
Uning, 1980-yildin 1990-yilghiche bolghan on yil ichidiki ijadi pa’aliyetliri töwendikiler:
U, bu on yil ichide «uyghurlarning ana makani toghrisida», «oghuzname éposi heqqide», «epsane we riwayetler heqqide» qatarliq qiriq parchidin artuq ilmi maqale élan qilip, uyghurlarning étnik kélip chiqishi, edebiyati, medeniyiti we tarixi toghrisida özining eng yéngi qarashlirini otturigha qoyup, bu sahediki bezibir chegish mesililerni hel qildi. Uning, «tang seher» namliq shé’irlar toplimi 1982-yili qeshqer uyghur neshriyati teripidin neshr qilindi. U, 1983-yili 1-ayda béyjingda ötküzülgen «memliketlik az sanliq milletler tarixi tetqiqati ilmiy muhakime yighini» gha qatniship, özining uyghurlar tarixi tetqiqatidiki obéktip hem ri’alni bolghan eng yéngi ilmi qarashlirini otturigha qoyup, yighindiki kespdashlirini heyran qaldurdi. Yighinning axirlishish harpisida, xitay mustemlikichilirining jenub tereptiki guangshi mustemlike rayonidin kelgen juangzu millitidin bolghan bir tarixshunas, turghun almas bilen ayrim sözliship uninggha mundaq dégen: “men, sizning öz milliy tarixingiz toghrisidiki küchlük ilmilikke ige bolghan mentiqliq hem dadil qarashliringizgha qayilmen. Yighin’gha qatnashqan xitay tarixshunaslarmu özlirining sizning bu qarashliringizgha qayil bolushqanliqlirini bildürüshti. Siler uyghurlar, tarixtiki dehshetlik qirghinchiliqlarda bédidek qirqilip tursanglarmu yenila ösüp yoqalmidinglar. Shunga, biz silerge qayil. Emma biz herxil seweblerge köre silerdek baturluq körsitelmey, assimilyatsiye bolush qedimimiz tézlishiwatidu. Shunga, bizning ehwalimiz xeterlik. Siz bilen tonushqinimgha xushalmen. Alaqiliship turayli. U, bu mezgilde, 1933-yili 3-ayda turpanda jallat shéng shisey teripidin qélich bilen chépip öltürülgen meshhur sha’ir we inqilabchi hem uyghur xelqining munewwer perzenti abduxaliq uyghurning «inqilabi qurban» dégen namini eslige keltürüshte, zor xizmetlerni ishlidi.
Uning, yirik hejimdiki tarixi eserliri «qedimki uyghur edebiyati» (1985-yili 10-ayda) bilen «honlarning qisqiche tarixi» (1986-yili 10-ayda) qeshqer uyghur neshriyatida; «uyghurlar» 1989-yili 10-ayda shinjang yashlar-osmurler neshriyatida arqi-arqidin neshr qilindi. U, arqidinla yene «türkler», «uyghur idiqut xanliqi» namliq ikki parche yirik tarixiy esirini neshrge tapshurdi.
Turghun almas, yuqiriqi besh parche esiride: özining uzun yillar jeryanidiki tarix tetqiqatida uyghur, türk, xitay we bashqa chet’el tarix menbeliridiki uyghurlar hem ulargha qérindash bolghan herqaysi türki milletler toghrisidiki obéktip melumatlardin unumlik paydilinip, uyghurlarning − özlirining ana makani ottura asiyada barliqqa kélip, birqanche ming yilliq tarixqa ige qedimi bir medeniyetlik millet bolush süpiti bilen, oz tarixida köpligen büyük döletlerni qurup, erkin hem azad yashap, insaniyet medeniyet tarixigha ijabiy we selbiy jehettin zor tesirlerni körsetken bir büyük millet ikenlikidin ibaret obektip heqiqetni, tarixtiki emeliyet sinaqliridin otken yimirilmes pakitlar arqiliq sistimiliq muqimlashturup, xitaylarning, “shinjangni oz ichige alghan ottura asiyada, ezeldin uyghurlar yoq bolup, ular miladi 840-yili mongghuliyidiki dölitini yoqatqandin kéyin, mongghuliyidin shinjanggha köchüp kélip, kéyin ottura asiyaning bashqa rayonlirigha tarqalghan. Shinjang rayoni, buningdin ikki ming yillar ilgiriki gherbi xen sulalisining padishah xenwudi zamanisida xitay xeritisige kirgüzülgen.” dégen tajawuzchiliq xaraktérini alghan, mustemlikichilik mentiqsiz tarix nezeriyisi bitchit qilin’ghan.
1989-yili 12-ayning axirliri, uning, tarix ijadiyitidiki büyük pilanliri mana mushundaq nispi ongushluq halda élip bériliwatqanda, oz shexsi menpe’eti üchün millet menpetini qurban qilishtin bash tartmaydighan, milliy wijdani bulghan’ghan, qara niyette uchigha chiqqan bir qisim milliy xa’inlar, turghun almasning yuqiriqi eserlirige “milli bölgünchilik idiyisi terghip qilin’ghan”, musteqilliq terghip qilin’ghan”, pan türkisizm terghip qilin’ghan” dégendek siyasiy bohtanlarni chaplap, xitay mustemlikichi da’irilirining atalmish “aptonom rayon” luq partkomigha doklat qilghan. Shuning bilen, aptonom rayonluq partkom 1990-yilining béshidin bashlap, turghun almasning yéziqchiliq hoquqini élip tashlap, u hem uning eserliri üstidiki atalmish “omumiyuzlik tekshürüsh” ni bashlaydu hemde qeshqer uyghur neshriyatigha neshrge tapshurghan «türkler», «uyghur idiqut xanliq» namliq ikki parche esirini musadire qilidu. U, yuqiriqi seweblerge köre, özining tarix ijadiyitidiki büyük pilanlirini yérim yolda toxtitishqa mejbur bolidu. Yuqiriqi na’ehliy xa’inlar topining “derijidin tashqiri” liri shinjang oniwirsititi bilen shinjang ijtima’iy penler akadimiyesige merkezleshken idi.
Partkomning buyruqigha bina’en, wang inmaw bashchiliqidiki xitay mustemlikichi emeldarlar hem xitayning ichki ölkiliridiki herqaysi aliy mekteplerdin teklip qilin’ghan xitay tarixshunaslarning korishi üchün, 1990-yili 5-aydin 10-ayghiche bolghan besh ay ichide, turghun almasning neshrdin chiqqan uch parche kitabining xitayche terjimisidiki kitab nusxisi teyyarlinip pütidu. Shuning bilen, turghun almas we uning eserliri ustidiki atalmish “omumiyuzlik tekshürüsh” 1991-yili 1-ayning axirqi künliri tamamlinip, 1991-yili 2-ayning 1-künidin 7-künigiche ürümchi shehirining yen’en méhmanxanisida qéri kona mustemlikichi jallat wang inmawning biwasite riyasetchilikide uyghur milliy xa’inlar, ichkiridin teklip qilin’ghan xitay tarixshunaslar hem pütün mustemlikichi yuqiri derijilik xitay emeldarliri qatnashqan atalmish “«uyghurlar» qatarliq uch kitapni muhakime qilish yighini” ni chaqirip, turghun almas hem uning eserliri ustidiki omumi tenqid herikitini resmiy bashlighan. Yighinda, qéri kona mustemlikichi jallat wang inmaw, “biz, kéyinki türkümdiki étish tizimlikige kirgüzgen turghun almasni 1970-yili étip tashlishimiz kérek idi. Lékin, xelq’aradin kelgen bésim tüpeylidin merkezning atmasliq toghrisidiki buyruq kep qélip, u étilmay qalghan.” dégen sözini ikki qétim ghezep bilen tekrarlap, jozigha qolini urup, ikki qétim ornidin turup ketken. Üchinchi qétim ornidin turmaqchi bolghanda, uning yénida olturghan partkomning sekritari mustemlikichi song xenlyang namelum seweblerge köre, uning chapinining asti teripidin tartip, uni ornidin turghuzmighan. Omumi tenqid herikiti bashlinip uzun ötmey, turghun almasning bash tetqiqatchi ilmi unwani élip tashlinip, uning soz-herkitini mexpiy nazaret qilish bashlan’ghan. Tenqid mezgilide xitay mustemlikichi da’iriliri, turghun almasni chaqirtip, “söhbet” sheklidiki soraqlargha tartip, uni “pozitsiye” bildürüshke mejburlap, “töwiname” yézishqa qistighan. Lékin, u, öz ghayisi üchün axirqi bir tamche qéni qalghuche küresh qilidighan hemde zörür tépilghanda buning üchün qurban bolushqa her waqit teyyar turidighan qorqmas rohqa ige bir tiz pükmes inqilabchigha xas merdanilik bilen bu suyiqest we mejburlashlarni qet’iy ret qilidu. Shuningdin kéyin, eyni waqitta partkom idologiye xizmitige mes’ul bolghan qazaq millitidin bolghan milliy xa’in janabil, bir qétimliq omumi tenqid siyasiy yighinida: “turghun almas, nöwette élip bériliwatqan u hem uning eserlirige qarshi omumi tenqid herikitide xataliqini yaxshi tonumay, yaman pozitsiyide boluwatidu. Partiyimiz uni jazaliyalmaydu emes, belki del uning eksiche uni jazaliyalaydu.” dégen. Eng yaman bolghan éhtimalliqlargha toluq teyyarliq körüp qoyghan turghun almas, buxil tehditlergimu pisent qilmighan. Bu waqitta, xitay mustemlikichilirining turghun almas hem uning eserliri ustidin élip bériwatqan yolsizlarche tenqidi, uyghur xelqining qattiq naraziliqini qozghighan idi. Uninggha ziyankeshlik qilish arqiliq milletke ziyankeshlik qilishtin bash tartmighan milliy xa’inlarning “derijidin tashqir” liri pütün uyghur xelqining nepret-lenetlirining bésimi astida, özlirining rezil shexsi meqsetlirige yételmey, uning eksiche elem bilen u dunyagha ejelsiz seper qilip, ulardin uyghurlargha kélidighan téximu zor balayi-apetler azayghan.
Dunyadiki barliq shey’ilerning mutleq hem nispi bolghan shekildiki öz’ara bir-birini shert qilish, öz’ara bir-birige tesir körsitish hem öz’ara bir-birini tereqqiy qildurushtin ibaret obéktip bolghan munasiwet qanuniyiti boyiche mewjut bolup turidighanliqi hemmimizge melum.
Xitayning ichki qismida 1989-yili aprélning kéyinki yérimida bashlinip, shu yili 4-iyunda qanliq basturulush bilen xulasilen’gen xitaylarning démokratiyini telep qilish herikiti xitayni öz ichki qismida wehimige sélip, silkindürgen idi.
Xelq’arada, 1985-yili 3-ayda gorbachipning sowét ittipaqida hakimiyet üstige chiqip uzun ötmey, özining “yéngi tepekkur” idiyisining yitekchiligide ichki we tashqi jehettiki siyasetliride zor yéngi tengsheshlerni élip bérishi netijiside, sowét ittipaqi ichki qismida siyasiy we iqtisadi jehettiki islahet herikiti tézdin janlinip, misli körülmigen démokratiye weziyiti barliqqa kélidu. Tashqi dunyada bolsa, sowét ittipaqining amérikini merkez qilghan gherb elliri bilen 2-dunya urushi axirliship uzun ötmey, yeni 1946-yili 3-aydin bashlap shekillendürgen “soghuq munasiwetler urushi” munasiwitidiki “muz” lar érip, dunyawi démokratiye, erkinlik, milliy azadliq hem milliy musteqilliq herikiti shiddet bilen küchiyishke bashlaydu.
Yuqiriqi seweblerge köre, 1990-yili 10-aygha kelgende, sherqi yawropadiki sotsiyalistik döletler sowét ittipaqining konturolliqidin üzül-késil qutulup, toluq musteqilliqqa érishidu. 1991-yili 6-aygha kelgende, yugoslawiye sotsiyalistik fédératsiye jumhuriyitidiki bashqa jumhuriyetler siriplarning mustemlikisidin qutulup, musteqil bolushqa bashlaydu. 1991-yili 8-ayning 19-küni sowét ittipaqida yüz bergen siyasiy özgirish meghlup bolghandin kéyin, sowét ittipaqidiki bashqa jumhuriyetler ruslarning mustemlikisidin qutulup, musteqilliq élan qilishqa bashlaydu. Gherbi yawropa, asiya, afriqa, latin amérika hem okyaniye qit’eliridimu shundaq yüzlinish barliqqa kélidu.
Xitay mustemlikichi hem mustebit hökümiti, yuqiriqi özining ichki qismi we tashqi dunyada barliqqa kelgen heqqaniy bolghan démokratiyeni telep qilish heriketliri bilen milliy azadliq hem milliy musteqilliq heriketlirini étirap qilishqa mejbur idi.
Omumi tenqid herikitidin xewer tapqan chet’el jama’etchiliki, xitay mustemlikichi merkizi hökümitige özlirining naraziliqlirini bildürüshke bashlighan. Shuning bilen, merkizi hökümet bashliqi jang zémin özining wetinimizge teyinligen mustemlikichi emeldari song xenlyang bilen qazaq milliy xa’in janabilni beyjingge chaqirtip, ularning, turghun almas hem uning eserliri ustidiki omumi tenqid herikiti toghrisidiki doklatini anglighan. U, doklatni anglap bolghandin kéyin, ulargha, bu heriketning xelq’ara jem’iyetning diqqitini qozghashqa bashlighanliqini éytip, bu heriketni hazirdin bashlap toxtitip, aptorgha herqandqaq shekildiki jazani bermey, uning eserlirini ilmi sahe katigoriyesi boyiche hel qilinglar, dep buyruq chüshürgen.
Turghun almas, uyghurlarning yölek bölishi hem xelq’ara jem’iyetning bésimi astida, yene bir qétim xeterdin saqlinip qalghan.Uning eserliri özbékistanda mukapatlan’ghan. Qazaqistan, se’udi erebistan we gérmaniyide rusche, erebche, némische yéziqlarda neshr qilin’ghan. Biz, uning eng axirqi yirik esiri «osmanlining qisqiche tarixi» ni 90-yillarda yézip tamamlidi dep texmini jezmleshtürimiz.U, hayatining eng axirqi deqiqiliride «men 21-esir adimi», «ipargül» namliq eng axirqi ikki parche ölmes shé’irini yézip, bizge qaldurghan.
U, hayatining eng axirqi deqiqiliridimu uyghurlarning xeterlik teqdiri ustidiki endishilirini toxtatmighan.
U, ömür boyi küresh qilip, emelge ashurmaqchi bolghan ghayisi − uyghurlar musteqqilliqining, özining hayat waqtida emelge ashmighanliqidin qattiq échin’ghan.Turghun almas, yuqiriqi seweblerge köre, wapat bolushtin bir yil ilgiri «chong ménge qorulush» késilige giriptar bolidu.
Dadamning yuqiriqi rohi we ten salametliki jehettiki ehwallirini, men, u wapat bolushtin sekkiz ay ilgiri, uning bilen élip barghan eng axirqi ikki qétimliq téléfon sohpitimiz (2001-yili 24- we 25-yanwar, kech sa’et 11de) de, u manga lépap bilen éytip bergen idi.
Eger, uning ghayisi, u arzu qilghandek, u wapat bolushtin ilgiri emelge ashqan bolsa, mustemlike bolghan uchyuz ottuz yilliq tariximizdiki qirghinchiliqlar dawamining 21-esirning aldinqi birinchi dewridiki eng tereqqiy qilghan eng yéngi uchur téxnika wasitilirining yardimi bilen aldimizdiki ékranlarda xuddi ozimiz shu neq meydanning özide oz kozimiz bilen körgendek körgen, téxi birnechche ayning aldidila sadir bolup, qan hidliri téxi ketmigen eng yéngisi bolghan «5-iyul qanliq weqesi» bolmighan, düshmenning oqida ejelsiz ketken nechche minglighan aghzidin sütning puriqi ketmigen qiz-yigitlirimizdin, ushshaq baliliri we ayalliri yalghuz qalghan qiran oghullirimizdin ayrilip qalmighan bolattuq!.Bu paji’edin, turghun almas we uning sepdashlirining u dunyadiki rohliri qanchilik azablan’ghandu?
Uch yuz ottuz yil mabeynide tökülgen qanlar xuddi paji’e üchün tökülüp, bikargha töküldimu?
Yaq! Uqanlar bikargha tökülmidi hem bikargha tökülmeydu!
Insaniyet milliy azadliq we milliy musteqilliq herikiti tarixi − bu yolda tökülgen qanlarning hergiz bikargha tökülmeydighanliqidin ibaret heqiqetni, san-sanaqsiz emeliyetler arqiliq ispatlighan hem ispatlimaqta.
Shuning üchün, biz xuda békitken bir küni, turghun almas we uning sepdashlirining qebriliri aldigha bérip, silerning ghayengler − uyghurlarning musteqqilliqi bügün jakarlandi, dep, choqum towlaymiz!
Bu, harmas azadliq jengchisi, 2001-yili 9-ayning 11-küni ürümchidiki uyghur milliy tibabetxanisida ürümchi waqti etigen sa’et 7:45 de 80 yéshida pighanda biz bilen menggulikke widalashti.
Amérikining néwyorik shehiride yüz bérip, dunyani zil-zilige salghan partlash weqesimu, 2001-yili 9-ayning 11-küni yüz bergen idi.
Uning wapati bilen nywyorik shehiridiki partlash weqesining oxshash waqitta bölishi − tesadibiliqmu we yaki muqerrerlikmu?
*Eskertish :
Dadamning ilgiriki herxil menbelerdiki qisqiche terjimihalliridiki orun, waqit, uqum, tebir qatarliq jehetlerning hemmiside xataliqlar mewjut idi. Bu qétim men özem yéngidin yézip chiqqan bu nusxa, birqeder ishenchlik. Shunga, wetendashlarning buningdin kéyinki zoruryetlerde mushu nusxini ishlitishni iltimas qilimen.
Amérika, kalifornye, kastro wally
2010-yili 2-ayning 17-küni
