Türkiye Hökümiti Tashqiy Türkler we Qérindash Topluqlar Heqqide Yene Yighin Chaqridi

Türkiye hökümiti chaqrighan xelqaraliq bu yighingha Sherqitürkistan Sürgündiki Hökümet Bash menistiri Ismayil Chingiz Sherqitürkistanliqlarning wekili süpitide Herqaysi döletlerni temsil etken alahiyde mehmanlar qatarida teklip qilindi.

Bu yighinning Türkistandiki Türk Jumhuriyetliri wekilliri protokolida yer alghan Ismayil Chingiz Türkiye Jumhuriyiti bash menistiri möhtirem Rejep Tayip Erdoghanning eziz mehmini süpitide, uninggha yéqin yerdin orun aldi.

Türkiye Jumhuriyiti bash menistiri Rejep Tayip Erdoghan söz qilghandin kéyin Bash menistirimiz Ismayil Chengiz, Sherqitürkistan Milliy Merkizi temsilchisi salayiti bilen Türkiye Jumuriyiti tashqi ishlar menistirligi menistiri Ahmet Dawutoghli bilen qisqa söhbetleshti.

Bu yighinda Ismayil Chingiz yene Türkiye Jumhuriyiti dölet menistiri Faruk Chelik we Egemen Bagish qatarliqlar bilen ayrim-ayrim uchrashti we Türkiye Xitay munasiwetlirining Sherqitürkistan xelqining siyasiy teqdirige körsütiwatqan her türlük tesiri heqqide pikir bayan qildi.

Bash menistir Ismayil Chingiz bu yighinda Kosowo Jumhuriyiti dölet ménistiri, Makedoniye Jumhuriyiti Dölet menistiri, Shimaliy Kibriz Türk Jumhuriyiti tashqiy ishlar menistiri, Sirbistan dölet menistiri we Ukrayiniye jumhuriyiti Kirim milliy mejlisi menistiri (Mustafa Jemil Oghli) qatarliq eziz méhmanlarning qataridin yer aldi.

Bash menistir Ismayil Chingiz ziyaritimizni qobul qilip, aldimizdiki künlerde Yighin heyyiti üchün Sherqitürkistan weziyiti heqqide alahiyde hazirlanghan raporda tilgha elinghan ayrim meseliler heqqide herqaysi döletlerdin kelgen wekiller we Türkiye Hökümiti xadimliri bilen söhbette bolidighanliqini ortigha qoydi.

S.T.S.H Medeniyet We Teshwiqat Menistirliki

27.02.2009

Xewerning Türkchisi Töwende:

DIŞ TÜRKLER VE AKRABA TOPLULUKLARI İSTİŞARE TOPLANTISI’NDA DOĞU TÜRKİSTANLILARI TEMSİLEN DTSH BAŞBAKANI İSMAİL CENGİZ TÜRK DEVLET PROTOKOLÜNDE AĞIRLANDI

Doğu Türkistan Sürgün Hükümeti Başbakanı İsmail Cengiz, T.C. Devlet Bakanlığı tarafından İstanbul Cevahir Otel Kongre Merkezi’nde düzenlenen Dış Türkler ve Akraba Toplulukları Toplantısı’na katıldı.

Türkistan kuruluşlarını temsilen devlet “A” protokolünde ağırlanan İsmail CENGİZ, Türkiye Başbakanı Sayın Recep Tayyip Erdoğan’ın hemen yakınında yer aldı.

Recep Tayyip Erdoğan’ın konuşmasının ardından DTSH Başbakanı İsmail Cengiz, Doğu Türkistan Milli Merkezi Genel Sekreterliği sıfatıyla Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı Sayın Prof. Dr. Ahmet Davutoğlu ile 8 dakika baş başa görüşmede bulundu.

Devlet Bakanları Faruk Çelik ve Egemen Bağış ile de görüşen İsmail Cengiz, Türk-Çin ilişkileriyle ilgili kanaatlerini yetkililerle paylaştılar.

Kosova Cumhuriyeti Devlet Bakanı, Makedonya Cumhuriyeti Devlet Bakanı, KKTC Dışişleri Bakanı, Sırbistan Devlet Bakanı ve Ukrayna Hükümeti Kırım Milli Meclisi Başkanı Mustafa Cemiloğlu ile IRCICA Başkanı Sayın Halit Eren ile bir arada yer alan İsmail Cengiz, önümüzdeki günlerde Doğu Türkistan sorunu ile hazırlanan ülke raporunu ilgili uluslar arası kurum ve kuruluşlarla paylaşacaklarını söyledi.

Korash ATAHAN

Doğu Türkistan Sürgün Hükümeti  Kültür ve Propaganda Bakanligı

27.02.2009

Ölümge Höküm Qilinghan Adil Rozi Heqqide Söhbet

Muxbirimiz Arislan
2010-02-25
Xitay sot mehkimiliri 5 ‏- Iyul ürümchi weqesi yüz bergendin kéyin weqege munasiwetlik dep qaralghan uyghurlar üstidin arqa ‏- Arqidin sot échip, muddetlik yaki muddetsiz qamaq jazasi we ölüm jazasi bérip ijra qildi.


AFP Photo

2009 ‏- Yili 12 - Öktebir küni, xitay 6 uyghurgha ölüm jazasi 1 ige muddetsiz qamaq jazasi bergen bolup, süret, shu 7 uyghurning biri, ölümge höküm qilinghanlarning qataridiki adil rozi isimlik uyghur yashning sot üstidiki süriti.

2010 ‏- Yili 10 ‏- Ayning 12 ‏- Küni ürümchide échilghan sotta 6 uyghurni ölümge höküm qilip bir uyghurni ömür boyi muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilghan idi. Shu qétimliq sotta ölümge höküm qilinghanlarning isimliri, abdulkérim abduwahit, ghéni yüsüp, abdullah memettoxti, adil rozi, nureli hoshur we alim memetyüsüp qatarliqlar bolup, ömür boyi qamaq jazasigha höküm qilinghan kishining ismi bolsa tahirjan ablimit idi. Sot mehkimisi bularni adem öltürüsh, ot qoyush qatarliq jinayetler bilen eyibligen.

Shu qétim ölümge höküm qilinghanlarning qataridiki adil rozi isimlik uyghur yash, aqsuning shayar nahiyisidin bolup, biz adil rozi heqqide toluq melumatqa érishish üchün uning istanbulda yashawatqan sidiqjan isimlik dosti bilen söhbet élip barduq.

Sidiqjan bizge adil rozining qisqiche hayati heqqide sözlep, uning ésil exlaqliq, kemter, kishilerge yamanliq qilishni xalimaydighan, yaxshi niyetlik, tirishchan yash ikenlikini sözlep berdi.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/olumge-hokum-qilinghan-adil-rozi-02252010200623.html/story_main?encoding=latin


Yuqiridiki awaz ulinishidin, adil rozi toghrisida sidiqjan bilen élip barghan söhbitimizning tepsilatini anglaysiler.

Claims UN ignored Uighur deportation warnings
By Conor Duffy - exclusive

The 20 Uighurs were taken to this safe house on December 17, 2009. Two days later they were deported at gunpoint to China. (ABC News)
There are claims the United Nations' refugee agency (UNHCR) ignored repeated warnings about the imminent forced deportation of 20 Uighur asylum seekers from Cambodia to China last year.

The Cambodian government was condemned around the world when it deported the asylum seekers at gunpoint in December.

Two Australian women - joint Nobel Peace Prize winner Sister Denise Coghlan and Taya Hunt, a legal officer with the Jesuit Refugee Service (JRS) - represented the Uighurs for six months prior to their deportation.

The pair have spoken exclusively to AM.

Ms Hunt provided legal and humanitarian support to the Uighurs and is one of the few people to have close contact with them.

"[They were] very grateful for the assistance we were providing them and generally just a nice, calm group of people," she said.

"There was a pregnant woman in the group and her beautiful two children."

Ms Hunt says the first Uighur arrived in Cambodia in June and the rest in October.

She says the Uighurs began to feel unsafe and concerned they would be returned to China.

Under arrangements in Cambodia at the time, refugee status determinations were handled jointly by the UNHCR and the Cambodian government.

Ms Hunt says repeated warnings were given to the UNHCR that the Uighurs felt uneasy about their applications being processed by Cambodia.

"We were becoming increasingly concerned, as the Uighurs themselves were becoming increasingly concerned, and expressed that concern on almost a daily basis to the UNHCR," she said.

AM has information that the JRS communicated at least five warnings to the UNHCR.

An excerpt of a letter sent to the UNHCR from JRS on December 10 reads: "JRS's principal concern is that one or more of these applicants may be forcibly removed from Cambodia to China with an outstanding application for refugee status.

"Informing this concern is, firstly, the fact that Cambodia has historically provided uneven protection for registered asylum seekers; secondly, incidents this year which indicate that the Cambodian Government Refugee Office may not be able to objectively consider cases from China; and thirdly, Chinese-Cambodian political relations."

Ms Hunt says the warnings were ignored, and on December 17 the Uighur asylum seekers were moved to a jointly run UNHCR/Cambodian government safe house.

On December 19 the asylum seekers were moved at gunpoint, and a day later they were flown to China.

Ms Hunt says the JRS advised the UNHCR against moving the men to the safe house.

"Given that the vice-president was scheduled to visit Cambodia the weekend of the deportation or the weekend they were moved to the safe house, I think given the context and also that we had been advising the UN that the Uighurs felt unsafe, that they felt they were being watched, it was a serious error of judgment on the part of UNHCR," she said.


'Lambs to slaughter'

Sister Coghlan, who heads the JRS in Cambodia, says she was also against the move to the safe house.

"Because both the UNHCR and the government had told the people it was a safe house or had guaranteed it would be safe for them, it was like leading lambs to the slaughter," she said.

UNHCR spokeswoman Kitty McKinsey says the refugee agency believed the Cambodian government was acting in good faith.

"We were doing everything we could to support Cambodia," she said.

"But the essence is that it's the responsibility of states to provide protection, and we don't start with an assumption that countries can't fairly handle cases from one country or another."

Ms McKinsey declined to comment on whether the warnings from the JRS were taken seriously.

"It was Cambodia's responsibility to protect these people, but during this transitional phase we were working with Cambodia to help them and the point is that Cambodia did not complete the process," she said.

Ms Hunt, though, is also critical of the time it took for the asylum seekers to have their claims processed.

"We submitted in October that the applicant was at risk and accordingly that the UNHCR should hand down a decision on his case as quickly as possible," she said.

"It is very, very unfortunate that the UNHCR delayed handing down a decision on his case."


Full control

Ms McKinsey is adamant the blame for the deportations lies with Cambodia.

She says Cambodia had been gradually taking control of asylum applications and took full control two days before the deportations.

"We tried very hard to stop the deportation to China because we knew the dangers they could face," she said.

"We even had staff at Phnom Penh airport to physically try and stop the deportation, but unfortunately they left through the military airport which we didn't have access to."

Sister Coghlan believes there should be a thorough review of the way the claims were handled.

"These people were taken at gunpoint from the safe house and taken to a place belonging to the ministry of interior," she said.

"The next night they were deported to China on a VIP jet. One would have to say the joint processing of the Uighur cases was a complete catastrophe and a tragedy."

Cambodia now has complete responsibility for processing asylum claims and the JRS believes asylum seekers arriving from countries such as Burma, which has friendly ties with Cambodia, are also at risk.


'Abhorrent decision'

The Member for Melbourne Ports Michael Danby has criticised the decision of the Cambodian Government to extradite the Uighurs to China.

The decision has been criticised by MPs and senators in Canada and Italy.

Mr Danby says the decision shows a disgraceful disregard for the welfare of the 20 Uighurs.

"The extradition of 20 Uighurs to China, which will likely end with their execution, is anything but humane,' Mr Danby said.

"The political, cultural and social suffering of the Uighur are further entrenched when countries do nothing to protect their human rights. I condemn this abhorrent decision."

Tags: world-politics, unrest-conflict-and-war, refugees, australia, cambodia, china

http://www.abc.net.au/news/stories/2010/02/26/2830785.htm?section=world


First posted Fri Feb 26, 2010 8:45am AEDT

 DoğuTürkistan Cumhuriyeti Sürgündeki hükümet paaliyetleri‏

1. DTSH (Doğu Türkistan Sürgün Hükümeti) Başbakanı İsmail CENGİZ 22 Şubat 2010 Pazartesi günü konferans vermek üzere Kocaeli'ye gitti.


Kocaeli Üniversitersi Öğrenci Kulübü tarafından düzenlenen Doğu Türkistan'ın Problemleri konulu toplantıda; Doğu Türkistan Göçmenler Derneği Başkanı Yakup Can ile Avrasya Türk Dernekleri Federasyonu Başkanı Doç. Dr. Fethi Ahmet Yüksel de birer konuşma yapacaklar.

DTSH Başbakanı Cengiz, toplantı sonrası Kocaeli basınını ziyaret ederek, Doğu Türkistan'ın sorunlarını kamuoyu ile paylaşacaklar.

2. DTSH Başbakanı İsmail Cengiz, 18 Şubat 2010 Perşembe günü Bursa Büyükşehir Belediyesi'nin davetlisi olarak Bahçesaray ile Bursa'nın kardeş kent anlaşması dolayısıyla düzenlenen imza törenine katılmak üzere Bursa'ya gitti.

Devlet Bakanı Faruk Çelik, Kırım Parlamentosu Milli Meclis Başkanı Mustafa Cemiloğlu, Bursa Valisi, Bahçesaray Valisi ve Belediye Başkanı, Bursa Büyükşehir Belediye Başkanı Recep Altepe, Milletvekilleri ve üst düzey bürokratların hazır bulunduğu yemekli toplantıda, DTSH Başbakanı, Kırım lideri Cemiloğlu ile bir görüşme yaptı.

3. Sultan Abdulhamit'in ölümünün 92 nci yılı münasebetiyle İstanbul Malta Köşkü'nde düzenlenen özel yemekli toplantıda DTSH Başbakanı İsmail Cengiz bir konuşma yaparak, Osmanlı Sultanı Abdulhamid'e, torunu Şehzade Abdulkerim Efendi'ye Doğu Türkistan halkının minnet ve şükranlarını ifade etti. Hayatta kalan son şehzadelerden Harun Osmanoğlu beyefendiye minnet ve şükran duyglarının ifadesi olarak Doğu Türkistan Sürgün Hükümeti'nin devlet şeref madalyası vermek üzere bir tören düzenleyeceğini açıklaması, davetlierin takdirine sebep oldu.

Yemekli toplantıda DTSH Başbakan Yardımcısı Hızırbek Gayretullah ile Doğu Türkistan Vakfı Gen. Sek. Hamit Göktürk de hazır bulundu.
 
                   D.T.S.H Kültür we Propaganda Bakanligi
 
                                                          22.02.2010

Général Memet Riza Békin Dölet Murasimi Bilen Depne Qilindi

Muxbirimiz Erkin Tarim

2010-02-18

Türkiyining istanbul shehride paaliyet élip bériwatqan sherqiy türkistan wexpi bashliqi, sherqiy türkistan milli merkizining qurghuchi mesuli, pénsiyige chiqqan général memet riza békin bügün, yeni, 2 - Ayning 18 - Küni chüshtin kéyin enqerediki qojatepe meschitide qilinghan jinaza namizidin kéyin, qarshiyaqa shéhit we ghazilar mazarliqigha depne qilindi.

RFA Photo / Erkin Tarim

Süret, 2010 - Yili 2 - Ayning 18 - Küni chüshtin kéyin enqerediki qojatepe meschitide qilinghan jinaza namizidin kéyin, merhum général memet riza békin pashaning ölümi üchün ötküzülgen herbiy murasimidin bir körünüsh.

Merhumning jinaza namizigha 1500 din artuq kishi qatnashqan bolup, jinaza namizigha türkiye armiyisining qomandanliri, ofitsér ‏ - Eskerliri, bir qisim parlamént ezaliri, partiye, teshkilat rehberliri qatnashqan we dölet ministirliridin bir qanchisi teziye xéti ewetken.

Jinaza namizigha, rabiye qadir xanim we dunya uyghur qurultiyigha wakaliten gérmaniyidin enwerjan qatnashti. Dunya uyghur qurultiyi sabiq bashliqi erkin aliptékin we seudi erebistanliq uyghurlargha wakaliten imin abdulghafur qatarliqlar qatnashti.

Merhumning depne murasimigha yene, türkiyide yashawatqan uyghurlardin jamaet erbabi seley hajim hemde dunya uyghur qurultiyining muawin reisi séyit tümtürk qatarliq ependiler qatnashqan.

Général memet riza békinning jinaza namizi chüshürülgendin kéyin herbiy murasim ötküzüldi. Murasimda, türk général memet riza békinning tawuti top mashinisigha qoyulup matem muzikisi bilen élip méngildi.

Süret, 2010 - Yili 2 - Ayning 18 - Küni chüshtin kéyin enqerediki qojatepe meschitide merhum général memet riza békin pashaning ölümi üchün ötküzülgen jinaza namizi we herbiy murasimidin kéyin, merhumning tawuti qarshiyaqa shéhit we ghazilar mazarliqigha élip méngiliwatqan körünüsh.

Süret, 2010 - Yili 2 - Ayning 18 - Küni chüshtin kéyin enqerediki qojatepe meschitide ötküzülgen jinaza namizi we herbiy murasimidin kéyin, jamaet merhumning tawutini uzitiwatqan körünüsh.

Süret, 2010 - Yili 2 - Ayning 18 - Küni chüshtin kéyin enqerediki qojatepe meschitide ötküzülgen jinaza namizi we herbiy murasimidin kéyin, türkiye armiyisining qomandanliri, ofitsér ‏ - Eskerliri merhumning tawutini uzitiwatqan körünüsh.

Süret, 2010 - Yili 2 - Ayning 18 - Küni chüshtin kéyin enqerediki qojatepe meschitide ötküzülgen jinaza namizi we herbiy murasimidin kéyin, türkiye armiyisining qomandanliri, ofitsér ‏ - Eskerliri merhumning tawuti qarshiyaqa shéhit we ghazilar mazarliqigha élip méngiliwatqan körünüsh.

Süret, 2010 - Yili 2 - Ayning 18 - Küni chüshtin kéyin, jamaet merhumning tawutini qarshiyaqa shéhit we ghazilar mazarliqigha élip kélip depne qiliwatqan körünüsh.

Bu heywetlik teziye murasimini körgen uyghurlardin nurghunliri köz yéshi qilishti.

Axirida, merhumning sherqiy türkistanning ay yultuzluq kök bayriqi yépilghan miyiti, uyghurlarning qoli bilen enqere qarshiyaqadiki shéhit we ghazilar mazarliqigha depne qilindi. Qebre béshida merhumning rohigha quran oquldi.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/general-rezabekin-depne-qilindi-02182010190915.html/story_main?encoding=latin

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki neq meydandin melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Meshhur Edip, Tarixshunas, Shair  Hem Ulugh Inqilabchi − Turghun Almas*

Kutluq almas

Ulugh Tarixchi, Shair We Inqilapchi Turghun Almas

(30 October 1921 - 11 September 2001)

Özining pütün hayatini uyghur xelqining musteqilliq ishlirigha béghishlighan tewrenmes azadliq yétekchisi hem uyghur xelqining munewwer perzenti − turghun almas 1921-yili 10-ayning 30-küni qeshqer wilayiti konisheher nahiyisi döletbagh yézisining tarboghuz kentide tijaretchi iminaxun a’iliside dunyagha kelgen. U, bashlan’ghuch hem ottura mektepni oz yurtida tamamlap, on alte yéshida, yeni 1937-yili ata-anisi bilen birge muzdawan arqiliq ghulja shehirige kélip olturaqlishidu. Turghun almas, 1939-yili 9-ayda ghuljidin sabiq shinjang institutigha oqushqa kélidu. U, aliy mektep hayatidin bashlap rus, fransuz, én’gliz klassik yazghuchiliri we sowét yazghuchilirining eserliri bilen tonushushqa bashlaydu. Shundaqla yene, eyni zamandiki shing shisey mustebit hökümranliqi astidiki uyghur xelqining éghir xeter astidiki hayati hem teqdiri üstide oylinishqa bashlaydu. Turghun almas, özining millet ustidiki oy we endishilirini 1941-yili yazghan tunji shé’iri «qaytmaymiz» da iz’har qilip, edebiy ijadiyetke kirishtiki tunji qedémini tashlaydu.


Turghun almas, 1942-yili 8-ayda aliy mektepni püttürüp, shu yili 9-ayda qarasheher nahiyisining denzil yézisidiki bashlan’ghuch mektepke mudir bolidu. U, denzildiki oqutush xizmiti jeryanida inqilabi pa’aliyetler bilen shughullan’ghanliqi üchün, 1943-yili shing shisey hakimiyiti teripidin qolgha élinip türmige tashlinidu. U, türmide «tutqun», «ghérip momay», «jemile», «ikki tamche yash» qatarliq inqilabi shé’irlarni yézip, düshménige bolghan öchmenlikini ipadilep, xelqni küresh qilishqa chaqiridu. 1945-yili 9-ayda ikki yilliq türme hayatini axirlashturup, erkinlikke érishidu. Turghun almas, shu yili 10-ayda qarasheherdin piyade méngip qeshqer shehirige yétip bérip, qeshqer darilmu’ellimin’ge xizmetke orunlishidu. Bu mezgil, del sowét ittipaqining ‘medeni bésimi’ astida, sherqi türkistan jumhuriyiti hökümiti gomindang merkizi hökümiti bilen ürümchide atalmish “tinchliq söhbiti” ni bashlighan; Gomindang herbiy hem saqchi dairiliri özining hökümranliqidiki yette wilayettiki uyghurlar ustidiki qanliq mustemlikilik hökümranliqini téximu dehshetlik yurguziwatqan weziyetke toghra kelgen idi. Turghun almas, gomindang da’irilirining bu qanliq térrorliqidin qorqup qalmay, özining milliy mes’uliyatchanliq rohini téximu yüksek derijide jari qildurup, sherqi türkistan jumhuriyitining gomindang mustemlike hökümranliqidiki yette wilayettiki tesir da’irisini kéngeytish stratigiyisini emelge ashurush üchün, qeshqer wilayiti dairisidiki inqilabi pa’aliyitini aktipliq bilen bashlap, gomindang da’irilirining uyghurlar ustidin élip bériwatqan qanliq mustemlikilik milliy zulumlirini pash qilidighan keng kölemlik inqilabi teshwiqat xizmetlirini élip bérip, qeshqer xelqini inqilabqa teshkilleydu.


Turghun almas 1945-yili 10-aydin 1947-yili 4-ayghiche bolghan mezgil ichide özining edebiy talantini jari qildurup, «azadliq mesh’ili», «cholpan», «tenlirim yapraq», «yashliqim», «ana tupraq üchün», «ümidlik xiyal», «jenub sadasi», «munglirim» qatarliq yüksek inqilabi rohqa ige bolghan jenggiwar shé’irlarni yézip, gomindang hökümranliqidiki yette wilayettiki keng heliq ammisini inqilabi hushyarliqni her waqit boshashturmay, düshmenning herxil hiyle-mikir hem suyiqestlirining aldimigha chüshmey, yüksek inqilabi roh hem shija’et bilen inqilab ghelibisini pütün wetinimiz miqyasida üzül-késil emelge ashurush üchün küresh qilishqa chaqiridu. 1947-yili 4-ayning 21-künidin 5-ayning 8-künigiche exmetjan qasimi, jang jijunglar jenupni közdin köchiridu. Ular, 4-ayning 21-küni ayruplan bilen qeshqerge yétip bérip etisi, yeni 4-ayning 22-küni jang jijung qeshqer wilayitidiki ölkilik kéngesh ezaliri söhbet yighinini chaqirghanda, turghun almas uch kishidin terkib tapqan xelq wekilliri terkibide gomindang merkizi hökimitining bash söhbet wekili hem ölkilik hökümetning re’isi jang jijung bilen söhbet ötküzüp, xelqning “chégrani shu yerdiki xelq qoghdisun; Qeshqer sheher rayonidiki mudapi’e istihkamliri buzup tashlansun; Herbilerning siyasiy ishlargha arilishishigha ruxset qilinmisun; Shinjangning nami «sherqiy türkistan» gha özgertilsun.” ge oxshash heqqaniy telipi we meydanini bildürdi. Jang jijung xelqning bu heqqaniy telepliri we meydanlirigha semimiyetsizlik bilen reddiye bergenliki üchün, amma buningdin narazi bolup, toghridin toghra “jang jijong! jang jijong! dep ismini towlap, uninggha qarshi chiqidu. Yighin köngülsiz axirlishidu. Jang jijung, yeken we xoten ikki wilayetni közdin köchürgendin kéyin qeshqerge qaytip kélip, qeshqer waliy mehkimisi ötküzgen 5-ayning 5- we 6-künidiki ölkilik, nahiyelik kéngesh ezaliri hem turghun almas wekillikidiki her sahe wekilliri söhbet yighinigha qatniship, xelq wekilliri aldinqi nöwettiki sohbette otturigha qoyghan teleplerni mentiqsiz asaslar bilen eyipligenligi üchün, shu yerdiki ammining qattiq ghezipini qozghidi. Shuning bilen, 5-ayning 7-küni kechqurun, turghun almas wekillikidiki inqilab yolbashchiliri on minggha yéqin ammini bashlap jang jijung chüshken qeshqer waliy mehkimisini qorshiwélip, aldinqi qétimliq söhbetlerde otturigha qoyulghan mesililerge qana’etlinerlik jawab bérishni telep qilidu. Ghezeplen’gen amma “gomindang hakimiyitini aghdurup tashlayli!”, “jang jijongni yoqutayli!”, “jang jijongni öltüreyli!” dégen sho’arlarni towlidi. Namayishning aldinqi sépida turghan turghun almas, shu meydanning özide «satqun’gha ölüm» namliq meshhur shé’irini oqup, gomindang mustemlikichi eksiyetchiliri we ulargha egeshken milliy xa’inlarning esli rezil satqunluq mahitini échip tashlap, xelqni ularni üzül-késil, toluq yoqatmighiche toxtimay adaqqiche küresh qilishqa chaqirdi. Uyghur xelqining heqqaniy qarshiliqlirining zerbisi astida, jang jijung shu haman qeshqerdin kétish qararigha kélip, namayishning etisi, yeni 5-ay-ning 8-küni seherdila ayropilan bilen ürümchige tikiwetti. Uni, yerlik emeldarlardin birersimu uzatqili chiqmidi. Gomindang merkizi hökimiti jang jijong-ning 5-ayning 10-künidiki ölke re’isliki qoshumche wezipisidin istépa bérish iltimasi bilen mes’udni re’islikke körsitish teklipige bina’en, 5-ayning 20-küni mes’udni shinjang ölkilik hökimetning ezasi, qoshumche re’is, eysani qoshumche shinjang ölkilik hökümetning bash katipi qilip teyinlidi. Shuning bilen, sherqi türkistan jumhuriyiti hökimiti gomindang merkizi hökimiti bilen élip barghan atalmish ‘tinchliq söhbiti’ arqiliq mejburi qurashturulup chiqilghan sun’i «ölkilik birleshme hökimet» yimirilishke yüzlinidu. Buning netijiside, gomindang da’iriliri özining hökümranliqidiki yette wilayettiki jumhuriyet inqilabchilirini tutqun qilishqa bashlaydu. Jümlidin, gomindang da’iriliri 1947-yili 7-ayning 21-küni yérim kéchige yéqin, qeshqer darilmu’elliminni qorshap, turghun almasnimu tutqun qilip, sabiq gomindang 42-korpusining qeshqer yéngi sheher nahiyisidiki herbiy türmisige qamidi. Uning bilen bir septe turup mürini-mürige tirep bille küresh qilghan sepdashliridin qasimjan qembiri, abliz muhemmidi, ableq ezizi, alimjan, nizamidinlarmu oxshashla bir waqitta tutqun qilinip, oxshash bir türmige qamaldi. U, solaqta yatqan chaghliridimu «guzilim» qatarliq inqilabi jenggiwar shé’irlarni yézip, özining inqilabi ümidwarliqi bilen sunmas iradisini namayan qildi. Ghulja inqilabi hökimitining qet’iy telipi hem xelq ammisining qattiq bésimi astida, u, 1949-yili 4-ayning 8-küni türmidin sepdashliri bilen birge qoyup bérilip, uzun ötmey yene ular bilen bille ürümchige kélip ölkilik uyghur medeniyet uyushmisida ishlidi. Turghun almas, ürümchidiki mezgilide dawamliq gomindang mustemlikichi da’irilirige qarshi pa’aliyetler bilen shughullan’ghanliqi üchün, burhan shehidi ghulja inqilabi hökimitining mes’uli exmetjan qasimigha télifon bérip, turghun almasni ghuljigha élip kétishni tewsiye qilghan. Shuning bilen, shu yili 8-ayda turghun almas ghuljigha kélip «algha» gézitide tehrir bolup ishligen.


Sowét ittipaqi, 1945-yili 8-ayning 15-küni moskiwada tüzülgen sowét-xitay dostluq-ittipaqliq kilishimi» ning rohigha asasen, özining dölet menpeti üchün özining meniwi hem maddiy yardimi bilen 1944-yili 11-ayning 12-küni ghuljida uyghurlarni asas qilip qurulghan sherqi türkistan jumhuriyiti hökimitini gomindang merkizi hökimiti bilen atalmish‘tinchliq söhbiti’ ötküzüshke mejburlap, 1945-yili 9-ayning axiridin bashlap milliy armiyimizning manas deryasi boyigha yétip kelgen muntizim hujumini hem sherqi we jenubi fironttiki keng kölemlik partizanliq urushlirini mejburi toxtitidu. Sowét ittipaqi, atalmish ‘tinchliq söhbiti’ hem uning muqerrer netijisi bolghan adem aldaydighan «onbir maddiliq bitim» arqiliq sherqi türkistan jumhuriyitini pütün sistimisi boyiche yumshaq hem qattiq wasitiler arqiliq 1945-yili 9-ayning axiridin 1949-yili 12-ayning axirighiche qattiq kontrol qilip, 1949-yilining axirqi künlirige kelgende, xitayda gomindangdin hakimiyetni tartiwalghan kompartiyige tutup béridu. Shuning bilen uyghurlar 1680-yili eng axirqi musteqil döliti yeken xanliqini yoqatqandin kéyinki ikki yüz atmish toqquz yilliq mustemlike tarixi ichidiki oz musteqqilliqini eslige keltürüshtiki tötinchi qétimliq pursettin yene mehrum qalidu.


Turghun almas, 1950-yili 4-ayda xizmet munasiwiti bilen qeshqerge qaytip kélidu. U, 1950-yili 5-aydin 1953-yili 7-ayghiche qeshqer we ürümchide jama’et xewpsizlik saheside mes’ul xadim bolup ishlesh jeryanida kompartiye hökimitining atalmish ‘milletler barawerliki’ qalpiqi astidiki “chong xitaychiliq showénistik assimilyatsiye” siyasitining heqiqi esli mahiyitini tonup yétidu. Turghun almas, 1953-yili 7-ayda shinjang ölkilik partkomining uni ölkilik medeniyet nazaritining nazirliqigha teyinlesh buyruqini ret qilidu. Seypidin ezizining biwasite arilishishi bilen shu yili 8-ayda özining telipige bina’en kesip almashturup ölkilik edebiyat-sen’etchiler birleshmisige yötkilip tehrirlik, terjimanliq we edebiy ijadiyet bilen shughullinishqa bashlaydu. Oz millitining siyasiy teqdiri üstide oylinishni héchqachan toxtatmighan turghun almas, bu waqitta, oz tarixini bilmigen bir milletning bashqa yat milletler teripidin asan exmeq qilinip, aldinidighanliqini shundaqla u milletning azadliq hem musteqqilliqqe érishishining tolimu tes ikenlikidin ibaret obéktip heqiqetni chongqur tonup yétidu. U, jümlidin uyghurlardiki, oz tarixini bilmesliktiki ejellik ajizliqning nahayiti éghir hem jiddiy mesile ikenlikini özining 40-yillarning béshidin 50-yillarning béshighiche bolghan on yilliq inqilabi emeliyiti jeryanida chongqur chüshinip yetken idi. Shuning bilen u, 50-yillardin bashlap tarix tetqiqatigha kirishidu. Uning, 50-yillarning aldinqi yérimida élan qilghan eserlirige en’glis,rus we xitay tillirigha terjime qilin’ghan «leyligül» dastani bilen 1955-yili memliket boyiche birinchi derijilik edebiyat mukapatigha érishken «qizil bayraq» powéstini wekil qilishqa bolidu. 1957-yili uning «tarim shamalliri» namliq shé’irlar toplimi shinjang xelq neshriyati teripidin neshr qilindi. 1956-yili 9-aydin 1957-yili 7-ayghiche béyjingdiki lushün edebiyat institutida oqudi. 1957-yili 11-ayning 7-küni moskwada ötküzülgen rusiye öktebir inqilabi ghelibisining qiriq yilliqini tebriklesh murasimigha maw zeydong bashchiliqidiki xitay wekiller ömiki terkibide qatniship, sowét ittipaqida uch ay ziyarette bolidu. U, bu uch ayliq ziyariti jeryanida uyghur we bashqa türki milletlerge te’elluq bolghan meshhur medeni hem tarixiy yadikarliqlar shundaqla dangliq muziylarni ékiskursiye qilidu. Bu pa’aliyetler jeryanida uninggha eng zor tesir qilghini − lénin’grad tarix muziyxanisining mes’ul xadimining uninggha qilghan ayrim sözi bolidu. Mes’ul xadim turghun almasqa mundaq dégen: “muziyxanimizdiki tarixiy yadikarliqlar, siler uyghurlar hem silerge qérindash bolghan herqaysi türki milletlerning tarixta qurghan büyük doletliringlar bilen insaniyet medeniyitige qoshqan alemshumul töhpenglarning polattek ispati. Bu nuqtidin qarighanda, silerning tarixinglarni bashqilar emes, belki özenglar yézishinglar kérek!” turghun almas, rus tilini puxta bilgechke, mes’ul xadim bilen biwasite sözleshken. U, bu uch ayliq ziyariti jeryanida yene «dinipir boyida», «bir tamche qan» qatarliq ölmes shé’irlarni yazghan. U, üch ayliq ziyaritini axirlashturup, 1958-yili 2-ayda ürümchige qaytip kélip uzun ötmey, atalmish ‘uyghur aptonom rayon’ luq partkomining uni aptonom rayonluq partkomining teshwiqat bölimige mes’ul qilish toghrisidiki buyruqini ikkinchi qétim ret qilidu. 1958-yili uning «pichaq» namliq dirammisi élan qilinip uzun otmey shu yili xitaychigha terjime qilinip bésilghan. U, 60-yillarning aldinqi yérimida «say bulaqliri», «tang seher», «boran yighlaydu» qatarliq küchlük siyasiy lérikiliq shé’irlirini yazdi. 60-yillarning aldinqi yérimida yézilip tamamlan’ghan «qeshqer heqqide qisse» namliq tarixi romani medeniyet zor inqilabida musadire qilinip, kéyin yoqalghan.


Xitay-sowét munasiwitidiki ‘shérin ay’ lar 50-yillarning axiridin bashlap zawalliqqa yüzlinip, 60-yillarning bashlinishi bilen bu ziddiyetler ashkara halda metbu’at yüzide körülidu. 1960-yili sowét ittipaqi xitaygha yardemge ewetken pütün sahediki inzhénér hem xizmetchi xadimlirini pütünley qayturup kétidu. 1962-yili 4- we 5-aylarda dunyani zil-zilige keltürgen 2-dunya urushidin kéyinki tunji qétimliq musapirlarning chetke qéchish weqesi «ghulja-chöchek weqesi» yüz béridu. Mushundaq yaxshi pursetni kütüp turghan xitay hökümiti, bu weqeni bahane qilip, sowét ittipaqining ürümchi we ghuljidiki konsollirini taqighuzdi. Shuning bilen sowét ittipaqi özining dölet menpe’eti üchün, musteqilliq üchün herqandaq bedel bérishke her waqit teyyar turidighan hem azadliqqa menggü teshna uyghurlardin xuddi 40-yillarda paydilan’ghandek, bu qétimmu yene qayta paydilinishni küntertipke kirgüzidu. Shu wejidin sowét ittipaqining ürümchide turushluq konsuli 1962-yili 5-aydin kéyin dölitige qaytish harpisida, 1946-yili 5-ayning 5-küni ghuljida abdukérim abbasof bashchiliqida mexpiy qurulup, kéyin herxil tarixi seweblerge köre, ün-tünsiz yoqighan «xelq inqilabi partiyisi» ni qayta eslige keltürüp, uning yigirme kishidin terkib tapqan merkizi komititini teshkillep, sowét ittipaqining, uyghurlarning bu qétimqi oz musteqqilliqini qolgha keltürishige choqum üzül-késil yardem béridighanliqini, hergiz tarixtikige oxshash yérim yolda asiyliq qilip, xitay mustemlikichilirige tutup bermeydighanliqini wede qilghan. Shuning bilen, xelq inqilabi partiyisining inqilabi pa’aliyetliri mexpiy halda wetinimizde keng-kölemlik bilen qanat yéyishqa bashlighan. Turghun almas, xelq inqilabi partiyisining pa’aliyetlirige aktipliq bilen qatniship, uning gholluq xadimigha aylan’ghan. U, partiye merkizi komitétining tapshuruqigha bina’en, partiyining programma hem nizamnamisini yéngidin qayta tüzüp chiqqan. Xitay-sowét munasiwitidiki ziddiyet 60-yillarning kéyinki yérimigha kelgende tereqqiy qilip qoralliq toqunush derijisige yétip barghan. Bu, 1967-yili 1-ayda bashlan’ghan qoralliq toqunush 1969-yili 3-aygha kelgende yuquri pellige yetken. Eyni waqitta “birinchi nomurluq tewekkülchi” dep nam alghan maw zeydong bashchiliqidiki xitayning sowét ittipaqigha bolghan öktemliki pelle chékige yetken. Xitayning özige bolghan buxil chektin ashqan oktemligige nisbeten, sowét ittipaqi özining herbiy küch jehettiki üstünliki, bolupmu yadro qoralliri jehettiki üstünligidin paydilinip, xitayni yadro qoralliri hujumi bilen palech halgha chüshürüsh iradisige kelgen. Shuning bilen 1968-yilining béshidin bashlap xeliq inqilabi partiyisige bolghan meniwi we maddiy jehettiki yardimini kucheytip, uning pa’aliyitini pütün wetinimiz miqyasida janlandurup, omumiyuzlik qoralliq qozghilang kötürish teyyarliqini kücheytken. Sowét ittipaqi özining xitaygha qarita yürgüzmekchi bolghan yadro qoralliri hujumini 1969-yili 9-ayda bashlimaqchi bolghan. Hujumni resmiy bashlash aldida, yeni shu yili 8-ayning 28-küni özining pilanini amérikigha uqturup, uning biterep turushini telep qilghan. Lékin, amérika néksun hökümiti sowét ittipaqigha bergen jawabida, amérikining, sowét ittipaqining bu pilanigha qoshulmaydighanliqini, egerde sowét ittipaqi hujumni bashlisa, amérikiningmu oxshashla yadro qoralliri bilen sowét ittipaqigha hujum qilidighanliqini bildürgen. Amérika, arqidinla yene, sowét ittipaqining bu pilanini «washin’gton pochta gézit» arqiliq xitaygha xewer qilghan. Bu sewebke köre, sowét ittipaqining yuqiriqi pilani emelge ashmay qalghan. Shuning bilen xelq inqilabi partiyisining bu qétimqi omumiyuzlik qozghilang kotirish pilanimu emelge ashmighan. 1970-yilining béshigha kelgende uning pa’aliyetliri pash bolushqa bashlap, onminglighan ezaliri qolgha élin’ghan we étilghan. Étish hoquqliri nahiyilergiche bérilgen. Shu qatarda 1970-yili 8-ayda turghun almasmu xa’inlarning satqunluq qilishi bilen qolgha élinip türmige tashlan’ghan. Shu yili 5-ayning 29-küni ürümchide, muhemmet imin iminof (u,doxturxanida okul arqiliq öltürülgen) bashchiliqidiki xelq inqilabi partiyisining ottuz neper gholluq ezasi itilghan. Sowét ittipaqi, xitay hökümitining wetinimizdiki bu mustemlikichilik qanliq qirghinchiliqini birleshken döletler teshkilatida emeliy pakitlar bilen pash qilip, xelq’ara jem’iyetning, xitay hökümitining bu insaniyet aldida otkuziwatqan jinayi herikitini toxtitish toghrisidiki keng-kolemlik eyibleshliri hem qattiq bésim ishlitish weziyitini shekillendürüp, xitay hökümitini wetinimizde élip bériwatqan bu mustemlikichilik qanliq qirghinchiliqini nispi toxtitishqa mejbur qilidu. Shuning bilen, kéyinki türkümdiki étilish tizimlikige kirgüzülgen turghun almas wekillikidiki inqilabchilar bextke yarisha ölümdin saq qalidu.


Yuqiriqi seweblerge köre, uyghurlar öz musteqqilliqini eslige keltürüshtiki beshinchi qétimliq pursettin yene bir qétim mehrum qalidu.Turghun almas, 1977-yili 10-ayda yette yilliq zindan hayatini axirlashturup yoruqluqqa chiqti. U, yette yilliq türme hayatida chidighusiz rohi we tenni jehettiki qiynashlargha berdashliq bérip, oz étiqati üchün yéngilmes rohqa ige sunmas iradilik bir inqilabchi ikenlikini namayan qildi. U, türmidin chiqqandin kéyin, 40- we 50- hem 60-yillardiki shé’ir, drama, hékaye, powést we roman ijadiyiti hem tarix sahesidiki tetqiqat xizmitige qaratmaqchi bolghan waqitlirining kop qismini qara siyasiy boran-chapqunlarning yutup ketkenlikige échinip, nöwette barliqqa kelgen nispi tinichliqning uzun’gha barmaydighanlighigha, özide bar bolghan chongqur siyasiy bilim we mol siyasiy tejribilirige asasen shertsiz ishinetti. Shunga u, bu nispi tinchliq uninggha yaritip bergen her bir minut waqitni qedirlep, milletni rohi hem meniwi jehettin oyghitish üchün, qoligha qayta qelem élip, özining 50-yillarda bashlighan tarix tetqiqatigha asasen 1980-yilidin bashlap tarixi ijadiyetke alahide kirishti.


Uning, 1980-yildin 1990-yilghiche bolghan on yil ichidiki ijadi pa’aliyetliri töwendikiler:
U, bu on yil ichide «uyghurlarning ana makani toghrisida», «oghuzname éposi heqqide», «epsane we riwayetler heqqide» qatarliq qiriq parchidin artuq ilmi maqale élan qilip, uyghurlarning étnik kélip chiqishi, edebiyati, medeniyiti we tarixi toghrisida özining eng yéngi qarashlirini otturigha qoyup, bu sahediki bezibir chegish mesililerni hel qildi. Uning, «tang seher» namliq shé’irlar toplimi 1982-yili qeshqer uyghur neshriyati teripidin neshr qilindi. U, 1983-yili 1-ayda béyjingda ötküzülgen «memliketlik az sanliq milletler tarixi tetqiqati ilmiy muhakime yighini» gha qatniship, özining uyghurlar tarixi tetqiqatidiki obéktip hem ri’alni bolghan eng yéngi ilmi qarashlirini otturigha qoyup, yighindiki kespdashlirini heyran qaldurdi. Yighinning axirlishish harpisida, xitay mustemlikichilirining jenub tereptiki guangshi mustemlike rayonidin kelgen juangzu millitidin bolghan bir tarixshunas, turghun almas bilen ayrim sözliship uninggha mundaq dégen: “men, sizning öz milliy tarixingiz toghrisidiki küchlük ilmilikke ige bolghan mentiqliq hem dadil qarashliringizgha qayilmen. Yighin’gha qatnashqan xitay tarixshunaslarmu özlirining sizning bu qarashliringizgha qayil bolushqanliqlirini bildürüshti. Siler uyghurlar, tarixtiki dehshetlik qirghinchiliqlarda bédidek qirqilip tursanglarmu yenila ösüp yoqalmidinglar. Shunga, biz silerge qayil. Emma biz herxil seweblerge köre silerdek baturluq körsitelmey, assimilyatsiye bolush qedimimiz tézlishiwatidu. Shunga, bizning ehwalimiz xeterlik. Siz bilen tonushqinimgha xushalmen. Alaqiliship turayli. U, bu mezgilde, 1933-yili 3-ayda turpanda jallat shéng shisey teripidin qélich bilen chépip öltürülgen meshhur sha’ir we inqilabchi hem uyghur xelqining munewwer perzenti abduxaliq uyghurning «inqilabi qurban» dégen namini eslige keltürüshte, zor xizmetlerni ishlidi.


Uning, yirik hejimdiki tarixi eserliri «qedimki uyghur edebiyati» (1985-yili 10-ayda) bilen «honlarning qisqiche tarixi» (1986-yili 10-ayda) qeshqer uyghur neshriyatida; «uyghurlar» 1989-yili 10-ayda shinjang yashlar-osmurler neshriyatida arqi-arqidin neshr qilindi. U, arqidinla yene «türkler», «uyghur idiqut xanliqi» namliq ikki parche yirik tarixiy esirini neshrge tapshurdi.


Turghun almas, yuqiriqi besh parche esiride: özining uzun yillar jeryanidiki tarix tetqiqatida uyghur, türk, xitay we bashqa chet’el tarix menbeliridiki uyghurlar hem ulargha qérindash bolghan herqaysi türki milletler toghrisidiki obéktip melumatlardin unumlik paydilinip, uyghurlarning − özlirining ana makani ottura asiyada barliqqa kélip, birqanche ming yilliq tarixqa ige qedimi bir medeniyetlik millet bolush süpiti bilen, oz tarixida köpligen büyük döletlerni qurup, erkin hem azad yashap, insaniyet medeniyet tarixigha ijabiy we selbiy jehettin zor tesirlerni körsetken bir büyük millet ikenlikidin ibaret obektip heqiqetni, tarixtiki emeliyet sinaqliridin otken yimirilmes pakitlar arqiliq sistimiliq muqimlashturup, xitaylarning, “shinjangni oz ichige alghan ottura asiyada, ezeldin uyghurlar yoq bolup, ular miladi 840-yili mongghuliyidiki dölitini yoqatqandin kéyin, mongghuliyidin shinjanggha köchüp kélip, kéyin ottura asiyaning bashqa rayonlirigha tarqalghan. Shinjang rayoni, buningdin ikki ming yillar ilgiriki gherbi xen sulalisining padishah xenwudi zamanisida xitay xeritisige kirgüzülgen.” dégen tajawuzchiliq xaraktérini alghan, mustemlikichilik mentiqsiz tarix nezeriyisi bitchit qilin’ghan.


1989-yili 12-ayning axirliri, uning, tarix ijadiyitidiki büyük pilanliri mana mushundaq nispi ongushluq halda élip bériliwatqanda, oz shexsi menpe’eti üchün millet menpetini qurban qilishtin bash tartmaydighan, milliy wijdani bulghan’ghan, qara niyette uchigha chiqqan bir qisim milliy xa’inlar, turghun almasning yuqiriqi eserlirige “milli bölgünchilik idiyisi terghip qilin’ghan”, musteqilliq terghip qilin’ghan”, pan türkisizm terghip qilin’ghan” dégendek siyasiy bohtanlarni chaplap, xitay mustemlikichi da’irilirining atalmish “aptonom rayon” luq partkomigha doklat qilghan. Shuning bilen, aptonom rayonluq partkom 1990-yilining béshidin bashlap, turghun almasning yéziqchiliq hoquqini élip tashlap, u hem uning eserliri üstidiki atalmish “omumiyuzlik tekshürüsh” ni bashlaydu hemde qeshqer uyghur neshriyatigha neshrge tapshurghan «türkler», «uyghur idiqut xanliq» namliq ikki parche esirini musadire qilidu. U, yuqiriqi seweblerge köre, özining tarix ijadiyitidiki büyük pilanlirini yérim yolda toxtitishqa mejbur bolidu. Yuqiriqi na’ehliy xa’inlar topining “derijidin tashqiri” liri shinjang oniwirsititi bilen shinjang ijtima’iy penler akadimiyesige merkezleshken idi.


Partkomning buyruqigha bina’en, wang inmaw bashchiliqidiki xitay mustemlikichi emeldarlar hem xitayning ichki ölkiliridiki herqaysi aliy mekteplerdin teklip qilin’ghan xitay tarixshunaslarning korishi üchün, 1990-yili 5-aydin 10-ayghiche bolghan besh ay ichide, turghun almasning neshrdin chiqqan uch parche kitabining xitayche terjimisidiki kitab nusxisi teyyarlinip pütidu. Shuning bilen, turghun almas we uning eserliri ustidiki atalmish “omumiyuzlik tekshürüsh” 1991-yili 1-ayning axirqi künliri tamamlinip, 1991-yili 2-ayning 1-künidin 7-künigiche ürümchi shehirining yen’en méhmanxanisida qéri kona mustemlikichi jallat wang inmawning biwasite riyasetchilikide uyghur milliy xa’inlar, ichkiridin teklip qilin’ghan xitay tarixshunaslar hem pütün mustemlikichi yuqiri derijilik xitay emeldarliri qatnashqan atalmish “«uyghurlar» qatarliq uch kitapni muhakime qilish yighini” ni chaqirip, turghun almas hem uning eserliri ustidiki omumi tenqid herikitini resmiy bashlighan. Yighinda, qéri kona mustemlikichi jallat wang inmaw, “biz, kéyinki türkümdiki étish tizimlikige kirgüzgen turghun almasni 1970-yili étip tashlishimiz kérek idi. Lékin, xelq’aradin kelgen bésim tüpeylidin merkezning atmasliq toghrisidiki buyruq kep qélip, u étilmay qalghan.” dégen sözini ikki qétim ghezep bilen tekrarlap, jozigha qolini urup, ikki qétim ornidin turup ketken. Üchinchi qétim ornidin turmaqchi bolghanda, uning yénida olturghan partkomning sekritari mustemlikichi song xenlyang namelum seweblerge köre, uning chapinining asti teripidin tartip, uni ornidin turghuzmighan. Omumi tenqid herikiti bashlinip uzun ötmey, turghun almasning bash tetqiqatchi ilmi unwani élip tashlinip, uning soz-herkitini mexpiy nazaret qilish bashlan’ghan. Tenqid mezgilide xitay mustemlikichi da’iriliri, turghun almasni chaqirtip, “söhbet” sheklidiki soraqlargha tartip, uni “pozitsiye” bildürüshke mejburlap, “töwiname” yézishqa qistighan. Lékin, u, öz ghayisi üchün axirqi bir tamche qéni qalghuche küresh qilidighan hemde zörür tépilghanda buning üchün qurban bolushqa her waqit teyyar turidighan qorqmas rohqa ige bir tiz pükmes inqilabchigha xas merdanilik bilen bu suyiqest we mejburlashlarni qet’iy ret qilidu. Shuningdin kéyin, eyni waqitta partkom idologiye xizmitige mes’ul bolghan qazaq millitidin bolghan milliy xa’in janabil, bir qétimliq omumi tenqid siyasiy yighinida: “turghun almas, nöwette élip bériliwatqan u hem uning eserlirige qarshi omumi tenqid herikitide xataliqini yaxshi tonumay, yaman pozitsiyide boluwatidu. Partiyimiz uni jazaliyalmaydu emes, belki del uning eksiche uni jazaliyalaydu.” dégen. Eng yaman bolghan éhtimalliqlargha toluq teyyarliq körüp qoyghan turghun almas, buxil tehditlergimu pisent qilmighan. Bu waqitta, xitay mustemlikichilirining turghun almas hem uning eserliri ustidin élip bériwatqan yolsizlarche tenqidi, uyghur xelqining qattiq naraziliqini qozghighan idi. Uninggha ziyankeshlik qilish arqiliq milletke ziyankeshlik qilishtin bash tartmighan milliy xa’inlarning “derijidin tashqir” liri pütün uyghur xelqining nepret-lenetlirining bésimi astida, özlirining rezil shexsi meqsetlirige yételmey, uning eksiche elem bilen u dunyagha ejelsiz seper qilip, ulardin uyghurlargha kélidighan téximu zor balayi-apetler azayghan.


Dunyadiki barliq shey’ilerning mutleq hem nispi bolghan shekildiki öz’ara bir-birini shert qilish, öz’ara bir-birige tesir körsitish hem öz’ara bir-birini tereqqiy qildurushtin ibaret obéktip bolghan munasiwet qanuniyiti boyiche mewjut bolup turidighanliqi hemmimizge melum.


Xitayning ichki qismida 1989-yili aprélning kéyinki yérimida bashlinip, shu yili 4-iyunda qanliq basturulush bilen xulasilen’gen xitaylarning démokratiyini telep qilish herikiti xitayni öz ichki qismida wehimige sélip, silkindürgen idi.


Xelq’arada, 1985-yili 3-ayda gorbachipning sowét ittipaqida hakimiyet üstige chiqip uzun ötmey, özining “yéngi tepekkur” idiyisining yitekchiligide ichki we tashqi jehettiki siyasetliride zor yéngi tengsheshlerni élip bérishi netijiside, sowét ittipaqi ichki qismida siyasiy we iqtisadi jehettiki islahet herikiti tézdin janlinip, misli körülmigen démokratiye weziyiti barliqqa kélidu. Tashqi dunyada bolsa, sowét ittipaqining amérikini merkez qilghan gherb elliri bilen 2-dunya urushi axirliship uzun ötmey, yeni 1946-yili 3-aydin bashlap shekillendürgen “soghuq munasiwetler urushi” munasiwitidiki “muz” lar érip, dunyawi démokratiye, erkinlik, milliy azadliq hem milliy musteqilliq herikiti shiddet bilen küchiyishke bashlaydu.


Yuqiriqi seweblerge köre, 1990-yili 10-aygha kelgende, sherqi yawropadiki sotsiyalistik döletler sowét ittipaqining konturolliqidin üzül-késil qutulup, toluq musteqilliqqa érishidu. 1991-yili 6-aygha kelgende, yugoslawiye sotsiyalistik fédératsiye jumhuriyitidiki bashqa jumhuriyetler siriplarning mustemlikisidin qutulup, musteqil bolushqa bashlaydu. 1991-yili 8-ayning 19-küni sowét ittipaqida yüz bergen siyasiy özgirish meghlup bolghandin kéyin, sowét ittipaqidiki bashqa jumhuriyetler ruslarning mustemlikisidin qutulup, musteqilliq élan qilishqa bashlaydu. Gherbi yawropa, asiya, afriqa, latin amérika hem okyaniye qit’eliridimu shundaq yüzlinish barliqqa kélidu.


Xitay mustemlikichi hem mustebit hökümiti, yuqiriqi özining ichki qismi we tashqi dunyada barliqqa kelgen heqqaniy bolghan démokratiyeni telep qilish heriketliri bilen milliy azadliq hem milliy musteqilliq heriketlirini étirap qilishqa mejbur idi.


Omumi tenqid herikitidin xewer tapqan chet’el jama’etchiliki, xitay mustemlikichi merkizi hökümitige özlirining naraziliqlirini bildürüshke bashlighan. Shuning bilen, merkizi hökümet bashliqi jang zémin özining wetinimizge teyinligen mustemlikichi emeldari song xenlyang bilen qazaq milliy xa’in janabilni beyjingge chaqirtip, ularning, turghun almas hem uning eserliri ustidiki omumi tenqid herikiti toghrisidiki doklatini anglighan. U, doklatni anglap bolghandin kéyin, ulargha, bu heriketning xelq’ara jem’iyetning diqqitini qozghashqa bashlighanliqini éytip, bu heriketni hazirdin bashlap toxtitip, aptorgha herqandqaq shekildiki jazani bermey, uning eserlirini ilmi sahe katigoriyesi boyiche hel qilinglar, dep buyruq chüshürgen.


Turghun almas, uyghurlarning yölek bölishi hem xelq’ara jem’iyetning bésimi astida, yene bir qétim xeterdin saqlinip qalghan.Uning eserliri özbékistanda mukapatlan’ghan. Qazaqistan, se’udi erebistan we gérmaniyide rusche, erebche, némische yéziqlarda neshr qilin’ghan. Biz, uning eng axirqi yirik esiri «osmanlining qisqiche tarixi» ni 90-yillarda yézip tamamlidi dep texmini jezmleshtürimiz.U, hayatining eng axirqi deqiqiliride «men 21-esir adimi», «ipargül» namliq eng axirqi ikki parche ölmes shé’irini yézip, bizge qaldurghan.
U, hayatining eng axirqi deqiqiliridimu uyghurlarning xeterlik teqdiri ustidiki endishilirini toxtatmighan.
U, ömür boyi küresh qilip, emelge ashurmaqchi bolghan ghayisi − uyghurlar musteqqilliqining, özining hayat waqtida emelge ashmighanliqidin qattiq échin’ghan.Turghun almas, yuqiriqi seweblerge köre, wapat bolushtin bir yil ilgiri «chong ménge qorulush» késilige giriptar bolidu.


Dadamning yuqiriqi rohi we ten salametliki jehettiki ehwallirini, men, u wapat bolushtin sekkiz ay ilgiri, uning bilen élip barghan eng axirqi ikki qétimliq téléfon sohpitimiz (2001-yili 24- we 25-yanwar, kech sa’et 11de) de, u manga lépap bilen éytip bergen idi.


Eger, uning ghayisi, u arzu qilghandek, u wapat bolushtin ilgiri emelge ashqan bolsa, mustemlike bolghan uchyuz ottuz yilliq tariximizdiki qirghinchiliqlar dawamining 21-esirning aldinqi birinchi dewridiki eng tereqqiy qilghan eng yéngi uchur téxnika wasitilirining yardimi bilen aldimizdiki ékranlarda xuddi ozimiz shu neq meydanning özide oz kozimiz bilen körgendek körgen, téxi birnechche ayning aldidila sadir bolup, qan hidliri téxi ketmigen eng yéngisi bolghan «5-iyul qanliq weqesi» bolmighan, düshmenning oqida ejelsiz ketken nechche minglighan aghzidin sütning puriqi ketmigen qiz-yigitlirimizdin, ushshaq baliliri we ayalliri yalghuz qalghan qiran oghullirimizdin ayrilip qalmighan bolattuq!.Bu paji’edin, turghun almas we uning sepdashlirining u dunyadiki rohliri qanchilik azablan’ghandu?


Uch yuz ottuz yil mabeynide tökülgen qanlar xuddi paji’e üchün tökülüp, bikargha töküldimu?
Yaq! Uqanlar bikargha tökülmidi hem bikargha tökülmeydu!


Insaniyet milliy azadliq we milliy musteqilliq herikiti tarixi − bu yolda tökülgen qanlarning hergiz bikargha tökülmeydighanliqidin ibaret heqiqetni, san-sanaqsiz emeliyetler arqiliq ispatlighan hem ispatlimaqta.

Shuning üchün, biz xuda békitken bir küni, turghun almas we uning sepdashlirining qebriliri aldigha bérip, silerning ghayengler − uyghurlarning musteqqilliqi bügün jakarlandi, dep, choqum towlaymiz!
Bu, harmas azadliq jengchisi, 2001-yili 9-ayning 11-küni ürümchidiki uyghur milliy tibabetxanisida ürümchi waqti etigen sa’et 7:45 de 80 yéshida pighanda biz bilen menggulikke widalashti.

Amérikining néwyorik shehiride yüz bérip, dunyani zil-zilige salghan partlash weqesimu, 2001-yili 9-ayning 11-küni yüz bergen idi.

Uning wapati bilen nywyorik shehiridiki partlash weqesining oxshash waqitta bölishi − tesadibiliqmu we yaki muqerrerlikmu?


*Eskertish :
Dadamning ilgiriki herxil menbelerdiki qisqiche terjimihalliridiki orun, waqit, uqum, tebir qatarliq jehetlerning hemmiside xataliqlar mewjut idi. Bu qétim men özem yéngidin yézip chiqqan bu nusxa, birqeder ishenchlik. Shunga, wetendashlarning buningdin kéyinki zoruryetlerde mushu nusxini ishlitishni iltimas qilimen.


Amérika, kalifornye, kastro wally

2010-yili 2-ayning 17-küni

Muxbirlarni Qoghdash Komitéti: 'Xitay, 2009 ‏- Yili Muxbirlarni Eng Köp Tutqun Qilghan Döletlerning Biri'

Muxbirimiz Erkin
2010-02-17

Merkizi amérikining nyuyork shehiridiki xelqara muxbirlarni qoghdash komitéti doklat élan qilip, 2009 ‏- Yilning muxbirlar üchün ejellik bir yil bolghanliqini, dunya miqyasida az dégende 71 neper muxbirning étip öltürülgenlikini bildürdi.


www.youtube.com Din élindi.

Süret, s n n ning, 2008 - Yili martta yüz bergen tibet qozghilingi we xitayning muxbirlarni tutqun qilish we qiyin ehwallargha qoyush toghrisida bergen xewerliridin bir körünüsh.

Bu bir yilda xitay bilen iran muxbirlarni eng köp tutqun qilghan döletler bolup qalghanliqini, xitayning uyghur tor betlirini taqap, tor bashqurghuchilarni tutqun qilghanliqini ilgiri sürdi.

Merkizi amérikining nyuyork shehiridiki xelqara muxbirlarni qoghdash teshkilati peyshenbe küni 2009" ‏- Yili axbarat uchrighan yéngi hujum" dégen mawzuda doklat élan qilip, bu bir yilning yéqinqi 30 yildin buyan muxbirlar eng köp öltürülgen bir yil bolup qalghanliqini, xitay bilen iran muxbirlarni eng köp tutqun qilghan döletler ikenlikini bildürgen. Bu xitayning yéqinqi 11 yildin béri her yili üzlüksiz muxbirlarni eng köp türmige solaydighan döletlerning biri bolup bahalinishidur.

Doklatta, xitay dairilirining 2009 ‏- Yili 12 ‏- Aygha qeder az dégende 24 neper muxbirni türmide tutup turghanliqini, türmidiki axbarat xadimlirining köp qisimining erkin qelemkeshler ikenlikini, bu bir yilda uyghur tor betlirining éghir zerbige uchrap, uyghur tor bashqurghuchilirining tutqun qilinghanliqini ilgiri sürgen.

5" ‏- Iyul weqesi"din burun uyghur torchiliqi téz tereqqi qilip, uyghur tor medeniyiti we tor jamaiti shekillinishke bashlighan idi. Xitay hökümiti 5"‏ - Iyul weqesi"din kéyin zerbe bérish nishanini uyghur tor betlirige qaritip, uyghur tor betlirining 5" ‏- Iyul weqesi"de jamaet pikiri teyyarlash roli oynighanliqini ilgiri sürgen. Uyghur torbetlirini pütünley taqapla qalmay tor bet igilirini, tor bashqurghuchilarni we torda maqale élan qilip, "shawgüen weqesi we xitay dairilirining milliy siyasitini tenqid qilghan tordashlarni tutqun qilghan idi.

Muxbirlarni qoghdash komitéti doklatta, 5" ‏- Iyul weqesi"din kéyin "diyarim" torining bashqurghuchisi dilshat perhatning tutqun qilinghanliqini, " uyghurbiz " torining qurghuchisi ilham toxtini tutup, bir yérim ay qamap qoyghanliqini, "uyghurbiz " torining bashqurghuchisi gheyret niyazning qolgha élinghanliqini tenqidligen.

Dilshat perhat "5‏ - Iyul weqesi yüz bérip bir aydin kéyin, xitay bixeterlik dairiliri teripidin ürümchidiki öyidin tutup kétilgen bolup, u hazirgha qeder iz ‏- Dériki élinalmay kéliwatqan tor yétekchilirining biri idi. Dilshat perhatning engliyidiki akisi dilmurat perhat, inisining gunahsiz ikenlikini we uning qoyup bérilishi kéreklikini bildürdi.

Muxbirlarni qoghdash komitéti doklatta, xitay dairilirining 2008 ‏- Yili yüz bergen tibettiki lxasa weqesi we 2009 ‏- Yili yüz bergen uyghur aptonom rayonidiki ürümchi weqeside oxshimighan taktika qollanghanliqini eskertip, dairilerning lxasa weqeside chetellik muxbirlarning tibetke kirishini chekligenlikini, lékin ürümchi 5" - Iyul weqesi"de chetellik muxbirlarning ürümchige bérip, weqeni xewer qilishigha ruxset qilghanliqini tekitligen.

Eyni chaghda xitayning bu normalsiz herikiti chetel axbarat wastilirining qarshi élishigha érishken bolsimu, lékin bu bir istisnai weqe bolup, axbarat kontroli buning bilen yenggillimigen. Xitay hökümiti chetellik muxbirlarning ürümchi weqesige seweb bolghan guangdungdiki zawutqa we qeshqerge oxshash 2008 ‏- Yili weqe yüz bergen weziyiti nazuk uyghur sheherlirige kirishini chekligen idi.

Uyghur tor sahesidiki zatlar, xitay dairiliri teripidin tutup kétilip hazirgha qeder iz - Dériki yoq uyghur tor bet qurghuchilirining sani 100 din ashidighanliqini bildürmekte. Diyarim tor bétidiki dilshat perhatning akisi dilmurat ependi, 5" ‏- Iyul weqesi" xitay dairilirining uyghur torchiliqigha zerbe bérishtiki bahanisi bolup qalghanliqini eskertti.

Muxbirlar qoghdash komitéti doklatida yene, xitay dairilirining "shinjang iqtisad géziti" we "shinjang qanun géziti"ning sabiq xizmetchisi, "uyghurbiz" tor békitining bashqurghuchisi gheyret niyazni qolgha élip, dölet bixeterlikige tehdit sélish jinayiti sadir qilish bilen eyibligenlikini tenqidligen.

Gheyret niyaz 5" ‏- Iyul weqesi"din kéyin xongkong metbuatida bayanat élan qilip, 5" ‏- Iyul weqesi" yüz bérishtin bir - Ikki burun uyghur aptonom rayonining reisi nur bekrige uyghur yashlirining 5‏ - Chésla namayish qilmaqchi boluwatqanliqini doklat qilghanliqini, hökümetning tedbir qollinip, namayishning aldini élishini telep qilghan bolsimu, lékin nur bekrining buninggha perwa qilmighanliqini ilgiri sürgen idi. Londondiki dilmurat ependi, dairilerni 5‏ - Iyuldiki namayish toghrisida aldinala agahlandurghan kishilerning yalghuz gheyret niyaz emeslikini, dilshat perhat bu uchurni 2‏ - Chésla xitayning tor bashqurush organlirigha yetküzgen bolsimu, lékin dairilerning buninggha éren qilmighanliqini bildürdi.

Muxbirlarni qoghdash komitétining doklatida 2009 ‏- Yili, muxbirlar we torda maqale yazidighan erkin qelemkeshler istibdat hakimiyetlerning éghir tehditige duch kelgenlikini, bu bir yilda öltürülgen her qaysi ellerdiki muxbirlarning sani 71 neper bolup, türmige solanghanlarning 136 ge yétidighanliqini ilgiri sürgen.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/muxbirlarni-tutqun-qilghan-doletler-02172010200208.html/story_main?encoding=latin

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Sherqitürkistan Milliy Herkitining Asasliq Rehberlirining Biri Mehmet Rizabékin Wapatigha Chongqur Qayghurimiz

Sherqitürkistan milliy herkitining asasliq rehberlirining biri, Sherqiy Türkistan Milli Merkizining qurghuchisi, Sherqiy Türkistan Hemkarliq Jem'iytining qurghuchisi Mehmet Rizabékin janapliri Enqerediki Gulxane Herbiy Doxturxanisida 6 aydin biri dawaliniwatqan idi. Epsus dawalash ünüm bermey 2010-yili 2- ayning 17 ‏- küni Türkiye waqti kech sa'et 8 din 35 minut ötkende wapat boldi.


Sherqitürkistan milliy herkitining asasliq rehberlirining biri, herbiy qomandan Mehmet Rizabékin janapliri 1925 ‏- yili Hotende tughulghan bolup, 9 yéshida a'ilisi bilen Afghanistan'gha hijret qilghan, arqidin Türkiyige kélip olturaqliship qalghan. Sherqitürkistan milliy herkitining asasliq rehberlirining biri, herbiy qomandan Mehmet Rizabékin janapliri 1944 ‏- yili Türkiyediki Maltepe Herbi Mektepte oqughan, 1946 ‏- yili Türkiyediki yene bir dangliq herby mektepke qobul qilinghan, 1948 ‏- yili herbiy mektepni püttürüp Türkiye armiyiside xizmet qilghan.Uning Türkiye Armiyeside xizmet qilip, yoquri derijilik qomandanlar qataridin orun élishining özi millitimizni pexirlendüridighan zor ishlarning biri bolghanidi.



Sherqitürkistan milliy herkitining asasliq rehberlirining biri, herbiy qomandan Mehmet Rizabékin janapliri Türkiye Armiyeside wezipe ötewatqan mezgilde, Xitaygha qarshi partilighan Koriye urushida top ‏- zembirek qisimlirigha qumandanliq qilghan we urushtin kéyin ghaziliq médal alghan. Merhum rehbirimiz Mehmet Rizabékin janapliri 1965-yili Qoruqluq Armiye Akadémiysini püttürup Türkiye merkizi qumandanliq bash shitabida istixbarat idarisining shöbe mudiri bolup xizmet qilghan.


Sherqitürkistan milliy herkitining asasliq rehberlirining biri, herbiy qomandan Mehmet Rizabékin janapliri yene Türkiye Jumhuriyitining yene bashqa muhim saheliride her xil wezipilerni ötigen. Merhum Mehmet Rizabékin janapliri 1977-yili Tughgéniral unwani bilen dem élishqa chiqqan. Kéyin bir mezgil Türkiyning Téhrandiki alahiyde wezipidiki herbiy wekili bolup xizmet qilghan.

Sherqitürkistan milliy herkitining asasliq rehberlirining biri, herbiy qomandan Mehmet Rizabékin janapliri 1989- we 1999 - yillarda BDT ning afghanistan'gha insaniy yardem pirogrammisi jeriyanida Pakistanda qurulghan mina tazilashni ügitish merkizide wezipe ötigen.



Sherqitürkistan milliy herkitining asasliq rehberlirining biri, herbiy qomandan, Sherqitürkistan wexpining re'isi Mehmet Rizabékin janablirining Türkiyede wapat bolghanliqini anglap intayin qayghurduq.Merhum bu yil 85 yashqa kirgen bolup, uning 85 yilliq hayati wetenning azat we qarangghuluq yillirigha shahit bolghan, weten-we milletning erkinliki we hürriyiti üchün küresh ichide ötken hayat bolghanidi.

Sherqitürkistan milliy herkitining asasliq rehberlirining biri, Mehmet Rizabékin janaplirining wapat bolghanliqi milliy dawayimizda éghir boshluq peyda qildi. Möhtirem Mehmet Rizabékin janapliri milliy pishwalirimizdin Memetimin Bughra, Eysa Aliptékin qatarliqlargha yéqindin hemkarliship, milliy dawayimizning Gherpke, jümlidin Türkiye we Islam dunyasigha anglinishigha zor töhpilerni qoshqanidi, ularning milliy istiqlalimiz yolida körsetken barliq tirishchanliqliri we qolgha keltürgen netijillirini xelqimiz menggü untmaydu.

Sherqitürkistan milliy herkitining asasliq rehberlirining biri, herbiy qomandan Mehmet Rizabékin janapliri, muhajirettiki milliy herkitimizde muhim rol alghan shexislirimizning biri bolup, u herqaysi yoquri derijilik teshkilatlarda asasliq wezipilerni alghandin bashqa 1986 ‏- yili qurulghan Sherqiy Türkistan Wexpining re'isi bolup saylandi we Sherqiy Türkistan mesilisini Dunya jama'itige anglitish yolida xizmet pa'aliyetler élip bardi. Allah merhumning gunahlirini meghpiret qilghay, yatqan yérini jennette qilghay.


Biz Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümet bolush salayitimiz bilen uning siyasiy küreshlirige ijabiy we yoquri baha berimiz, shundaqla merhumning Aile-tuabatliri we Dost-buraderlirige Janabiy Alladin sewre-taqet we salametlik tileymiz.

Sherqitürkistan milliy herkitining asasliq rehberlirining biri, herbiy qomandan Mehmet Rizabékin janapliri qelbimizde menggü hayat!

Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti


                                        17.Fewral 2010  

Qiyapiti Méhriban, Mahiyiti Qatilliq
Obzorchimiz Sidiq Haji Rozi
2010-02-16

2 - Ayning 14‏ - Küni "uyghur biz" tor bétide élan qilinghan "merkizi birliksepning orunlashturushi ashkara boldi" mawzuluq xewerde, jungnenxey bahar bayrimini kütüp élish söhbet yighini uyushturuptu. Xu jintaw nutuq sözleptu. Diniy mesile, millet mesilisi sözlengen nutuqning bir mezmuni boluptu. Qiyapitini méhriban körsetken xu jintawning esli mahiyiti qatilliq idi.


"Dölitimiz birlikke kelgen köp milletlik dölet" dédi xujintaw. Kim birlikke keltürüp bergen? "her qaysi milletler ortaq itـtipaqliship köresh qilishni, ortaq güllinishni... Tereqqi qilishni ishqa ashurup..." Dédi xujintaw. 2009‏ - Yili 7 - Ayning 5‏ - Küni her qaysi milletler ürümchide qandaq ittipaqlashti? qoligha qingraq we kaltek kötürüp kochigha chiqqan xitay köchmenliri uchrighan uyghurni qingraq bilen chépip öltürdi. Bu sining armiyeng, bu sining saqchiliring, bu sining köchmenliring emesmidi? boshün" tor bétining muxbiri 2010 - Yili 1 - Ayning 30 küni mundaq xewer qildi" alaqidar tereplerdin kelgen xewerlerge asaslanghanda, ürümchide qoralliq saqchilar namayish bolidighanliqidin 3 kün burun xewer tapqan iken... Shu küni kechte jesetlerni tekshürgende étip öltürülgen oghul - Qiz uyghurlar 1500 neperdin artuq bolup chiqti. "Muxbir axirida" bu jesetlerni bir mexpi orungha élip bérip köydürüp kömüwetken " dep körsetti. "Neq ehwalda 10 ming adem namayishqa qatnashti... 10 Ming adem ghayip boldi..." Déyishti chetellerde siyasiy paaliyet qiliwatqan uyghur paaliyetchiler.

Her qaysi milletlerning ortaq ittipaqliqi" dégen shundaq bolamdu? 3 yashliq qutluqjan chanap öltürüldi... Eger adem bolsang balang yoqmidi? shuningdin kéyin 34 neper uyghur yashqa ölüm jazasi berding, tyenenmén weqesidin kéyin ding shyawping sotlap bolup ölüm jazasi bergen bir xitay barmidi - Yoq, bir xitayghimu hetta yérim xitayghimu ölüm jazasi bermigen idi. Némishqa? chünki, namayish qilghanmu xitay idi, ding shyawpingmu xitay idi. Yaridar bolghanlarni béyjingda dawalighan idi. Ürümchi namayishida yaridar bolghan uyghurlar qandaq bir terep qilindi? doxtur xanilar qobul qilishni ret qildi. Jesetlerni köydürüp iz - Déreksiz yoq qilding, yaridar bolghan uyghurlarnimu köydürüp yoq qildingmu? sende hés - Tuyghu barmu? sende, adem bolsang adalet tuyghusi barmu? "ortaq güllinish" dégen shundaq bolamdu," ortaq tereqqiyat" dégen shundaq bolamdu? uyghur tilini we uyghurni yoqitish "ortaq güllinish " tin dérek béremdu? pilanliq tughut bilen uyghurning neslini qurutush "ortaq tereqqiyat"tin dérek béremdu? "sotsiyalistik milletler munasiwiti" dédi xu jintaw.

Qeshqer shehiri chéqip tüzliwétildi. "Ortaq hemkarliq shundaq bolamdu? toqquzaq nahiyisining bazar ichide déhqanlarning yer ‏ - Mülki tartip élinip, xitay aqqunlargha sétip bérildi. Ortaq tereqqiyat dégen shundaq bolamdu?

"Iqtisad, jemiyet tereqqiyatining yéngi basquchi telepke, xirisqa duch keldi" dédi xu jintaw. Xirisqa duch keldimu, néme xiris? xitay yazghuchilarning gépiche, gherb dunyasi junggoni exlet tökidighan sanduqqa aylandurup qoyghanda chingqilip ketse bu sanduq özlikidin pachaqlinip kétishi mumkin iken. Hazir engliyining sodigerliri junggoning baziridin chékinishke bashlidi. Éhtimal exlet sanduqi chingqilip ketti bolghay!

Hazir jungnenxey duch kelgen xiris herqandaq xiristin bashqa, uyghurlarning oyghinip ketkenliki bu hemmidin yaman xiiris bolup, uyghurlarning oyghinishi milliy, rohiy, diniy étiqadliq, idéologiyilik oyghinish, mana bu xu jintaw duch kelgen xiris, belki hemme ishni - Uyghurlarning teqdirini, xitay impériyisining teqdirini hel qilidighan oyghinishtur.

Bu oyghinish xitay bilen uyghurning mustemlike maddi munasiwetlirini -- Étiz - Ériq, su - Sel, tashyol, tömür yol, bénzin iskilati, paxta barxanliri, ashliq ambarliri, néfit quduqlirigha, tebiiy gaz quduqlirigha kim igidarchiliq qilidu deydighan maddi munasiwetlerni bir terep qilish jeryanigha kirgende, her bir uyghur öz aldigha bir namayishchi bolalaydighan jeryangha kirgende, uyghurlar shu waqitta "sotsiyalistik milliy munasiwetler" rialliqini özgertip, kapitalistik milliy munasiwetler basquchigha yétip kelgende, uyghurlarda tawar éngining yétilishi, milliy angning oyghinishi, milletni kapitalistik ishlepchiqirish munasiwetlirige éhtiyajliq qilip qoyghanda, xu jintaw janabliri "özgermeydu" dégen barini ongayla "özgiridu" dep teleppuz qilishqa adetlengende, ene shu chaghda xu jintaw ependi, siler duch kelgen telep we xirislar uyghur millitining hoquq teleplirini ashkarilighan bolidu.

http://www.rfa.org/uyghur/obzor/obzor-sidik-02162010203250.html/story_main?encoding=latin

Amérika, '2009 - Yilliq Xelqara Diniy Erkinlik Doklati' ni Uyghurche Élan Qildi
Muxbirimiz Jüme

2010-02-16

Amérika tashqi ishlar ministirliqi "2009 - Yilliq xelqara diniy erkinlik doklati"ning xitaygha qaritilghan qismini uyghurchigha terjime qilip élan qildi. Munasiwetlik shexslerning bildürüshiche, bu dölet mejlisining shu xildiki doklatlarni tunji qétim uyghurchigha terjime qilishi iken.

RFA Photo / Jume

Süret, 26 - Öktebir amérika tashqi ishlar ministirliqi 2009 - Yilliq xelqara diniy erkinlik doklatini élan qilish munasiwiti bilen échilghan muxbirlarni kütüwélish yighinida amérika tashqi ishlar ministiri hilariy klinton xanim sözde.

"Xelqaraliq diniy erkinliki doklati" Amérika tashqi ishlar ministirliqi démokratiye, kishilik hoquq we emgek byurosi teripidin her yili bir qétim teyyarlinip élan qilinidu we amérika tashqi ishlar ministirigha sunulidu.

Amérika tashqi ishlar ministirliqining "2009 - Yilliq xelqara diniy erkinlik doklati" 2009 - Yili 26 - Öktebir tarqitilghan idi.

Bu doklatta, dunyadiki döletlerning diniy erkinlik derijisi bahalinip chiqqandin bashqa, shu xildiki döletlerde mewjut diniy erkinlikning cheklimige uchrash ehwali misallar bilen otturigha qoyulghan.

Doklat dunyadiki qiteler we rayonlar boyiche türge ayrilghan. Doklatning xitaygha qaritilghan qismida, xitaydiki diniy erkinlikining boghulush ehwali, xitayning uyghur élida dingha qarita yürgüzüwatqan her xil basturush siyasetliri körsitilgen we xitaydiki bu xil ehwallarni tügitish heqqide teklip , pikirler otturigha qoyulghan idi.

Radiomiz bu heqte 2009 - Öktebirde bir tepsiliy xewer ishligen iduq. Bu nöwet mezkur doklatning xitaygha qaritilghan qismining uyghurchigha terjime qilinip amérika tashqi ishlar teripidin neshr qilinishi heqqide toxtilimiz.

Mezkur doklatning uyghur tilgha terjime qilinishi heqqide toxtalghan amérika tashqi ishlar ministirliqi démokratiye, kishilik hoquq we emgek byurosi, xelqara diniy erkinlik ishxanisi xadimi aléksandir miklarén ependi, öz byurosining telipi boyiche xelqara diniy erkinlik doklatining, shu doklat qaritilghan her qandaq bir döletning tiligha terjime qilinishi kéreklikini bildürdi.

"Uningdin bashqa, köpinche ehwallarda biz yene bu doklatni shu döletlerde yashaydighan az sanliq milletlerning tilighimu terjime qilimiz. Shu wejidin biz tashqi ishlar ministirliqining terjimanliq mulazimet bölümi bilen birlikte doklatning xitaygha qaritilghan qismini yene uyghurche we tibetchidin ibaret ikki xil az sanliq millet tilida terjime qilduq."

Uning bildürüshiche, bu amérika tashqi ishlar ministirliqi élan qilghan shu xildiki doklatlarning tunji qétim uyghurchigha terjime qilinishi iken. U mundaq dédi: " uyghurchigha shundaq. Menche bu xildiki doklatlar burun tibetchige terjime qilinghan, emma bu tunji qétim uyghurchigha terjime qilinishi."

Mezkur doklatning xitayda uyghur tilini ishlitish herxil derijide cheklimige uchrawatqan mezgilde amérika tashqi ishlar ministirliqi teripidin uyghurchigha terjime qilinishi üstide toxtalghan uyghur yazghuchi küresh ataxan, buning kishini tolimu hayajanlandurudighan hadise ikenlikini ilgiri sürdi.

Amérika tashqi ishlar ministirliqi xadimi aléksandir miklarén ependi bu xildiki doklatni uyghur tiligha terjime qilishning muhimliqi üstide toxtilip mundaq dédi: "biz bu doklattiki uchurlarni amal bar köprek ademlerge yetküzüshni xalaymiz. Elwette buni shu milletning tiligha terjime qilishmu, shu meqsetke yétishtiki muhim wasitilerning biri."

Miklarén ependimning bildürüshiche, bu yil élan qilinidighan kishilik hoquq doklati we diniy erkinlik doklatlirining yene uyghurchigha terjime qilinidighan yaki qilinmaydighanliqi hazirche békitilmigen.

Hazir gérmaniye yashawatqan uyghur yazghuchisi küresh ataxan amérika tashiqi ishlar ministirliqining bu xildiki doklatlarni uyghurchigha terjime qilishini adetke aylandurushini ümid qilidighanliqini bildürdi. U yene xitay hökümitining uyghur tili we medeniyitige qilip kéliwatqan hujumlirining amérika tashqi ishlar ministirliqi élan qilghan doklatta körsitilgenlikini qoshumche qildi.

Amérika tashiqi ishlar ministirliqi uyghur élidiki kishilik hoquq depsendichiliki we diniy erkinlikke qaritilghan cheklimilerge yéqindin diqqet qilip kéliwatqan bolup, özining yilliq doklatlirida bu heqte toxtilip kelmekte idi.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/tunji-uyghurche-doklat-02162010204843.html/story_main?encoding=latin


Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Istanbuldin Kelgen Uyghur Heyet Enqerede Muhim Paaliyetler Élip Bardi

Muxbirimiz erkin tarim

2010-02-16

Istanbulda paaliyet élip bériwatqan sherqiy türkistan maarip we hemkarliq jemiyitining bashliqi hidayutullah oghuzxan we bash katibi alimjan bughda bashchiliqidiki 4 kishilik heyet 2 - Ayning 15 we 16 - Künliri enqerede nahayiti muhim uchrishishlarni élip bardi.

RFA Photo / Erkin Tarim

Sherqiy türkistan maarip we hemkarliq jemiyitining bashliqi hidayutullah oghuzxan we bash katibi alimjan bughda bashchiliqidiki 4 kishilik heyet 2 - Ayning 15 we 16 - Künliri enqerede nahayiti muhim uchrishishlarni élip barghan bolup, sürette, ular saadet partiyisi muawin bashliqi shawket qazan ependi ishxanisida ziyarette.

Ular bu ikki kün jeryanida bezi siyasi partiyilerning bashliqliri we ammiwi teshkilat mesulliri bilen körüshüp uyghur diyarining hazirqi weziyiti hem cheteldiki uyghurlarning mesililiri heqqide melumat berdi.

Istanbuldin kelgen mezkur uyghur heyet türkiye parlaméntida bezi ministir we parlamént ezaliri bilen uchriship uyghurlarning hazirqi ehwali heqqide melumat berdi shuningdek bu heqte teyyarlighan doklatini ulargha sundi.

Hidayitullah oghuzxan ependi özlirining bu qétimqi paaliyetliri heqqide ziyaritimizni qobul qildi.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/istanbuldiki-02162010204904.html/story_main?encoding=latin

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki söhbitimizning tepsilatini anglaysiler.

Xitay Dairiliri Uyghur Rayonigha Muqimliqni Qoghdashni Bahane Qilip Üzlüksiz Esker Yötkimekte

Muxbirimi irade
2010-02-15

5 - Iyul ürümchi weqesidin buyan xitay dairiliri uyghur rayonigha muqimliqni qoghdash bahanisi bilen üzlüksiz esker yötkimekte. Yéqinda xitay dairiliri merkizi herbiy komitétining buyruqigha asasen, qoralliq saqchi qisim shinjang bash etritining 6 - Tarmaq etriti qurulghanliqini élan qilip, buni shinjangning omumiy weziyitini qoghdashtiki yéngi istratégiyilik tedbir dep körsetti.


Xitay dairiliri yéqinda merkizi herbiy komitétning buyruqigha asasen, qoralliq saqchi qisim shinjang bash etritining 6 - Tarmaq etriti resmiy qurulghanliqini élan qilip buni tasadipiy weqelerni bir terep qilish, muqimliqni saqlash, térrorluqqa qarshi turush qoshunigha qoshulghan yéngi bir küch dep teriplidi. Shundaqla yene buning shinjangning muqimliqini qoghdashtiki yéngi istratégiyilik tedbir dédi.

Shinjang gézitide körsitilishiche, merkizi herbiy komitétining biwaste buyruqigha asasen qurulghan 6 - Tarmaq etriti ürümchini mewqe qilidighan, aptonom rayongha tesir körsitidighan, téz inkas we téz heriket qilidighan heriketchan jeng qilish etriti bolup, istratégiye mutexessisi erkin ekrem ependi bu xil téz inkas, téz heriket qilish etretlirining ilgiri bashqa döletlerdimu qurulghanliqini, emma buning mesilini hel qilalmaydighanliqini, bashqa döletlerning alliburun tonup yétip bolghan bir usul ikenlikini éytti.

Dunya uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit ependi bizning bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip, uyghur rayonida bundin burunmu nurghun qoralliq qisimlarning barliqini, xitay dairilirining bu qoralliq qisimlarni üzlüksiz köpeytish arqiliq muqimliqni berpa qilish emes, eksiche muqimliqni öz qoli bilen buzuwatqanliqini éytti.

Xitay hökümiti 5 - Iyul weqesidin buyan uyghur rayonida üzlüksiz qoshun köpeytiwatqan bolup, téxi yéqindila uyghur rayonida muqimliqni qoghdash dégen nam astida 5 ming neper alahide saqchi qobul qilidighanliqinimu élan qilghan idi. Dotsént doktor erkin ekrem ependi xitayning uyghur rayonida ilgirimu nurghun sewebler bilen esker yötkigenlikini, buning bir yandin xitayning uyghur rayonini kontrol qilishqa ajiz kep kéliwatqanliqini körsetse, yene bir yandin buni hel qilish üchün tedbiriningmu yoqluqini ipade qilidighanliqini bildürdi.

Dilshat rishit ependi bolsa, hazir uyghur rayonida mewjut barliq qoralliq qisimlarning omumiy nopusqa sélishturghanda zor bir qisimni igileydighanliqini bildürüp, xitayning bu arqiliq uyghurlarni tamamen yoq qilish niyitide ikenlikini bildürdi.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/uyghur-elida-xitay-qoralliq-saqchiliri-02152010223924.html/story_main?encoding=latin

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Ilham Toxti Xitay Hökümitige Ürümchide Uyghur Taksichilarni Köpeytish Heqqide Teklip Sundi
Muxbirimiz Shöhret Hoshur
2010-02-15

Merkizi milletler uniwérsitétining yardemchi proféssori, musteqil tetqiqatchi ilham toxti, xitay hökümitige ürümchide uyghur taksichilarni köpeytish heqqide teklip sunghan.


www.washingtonpost.com Din élindi.

Süret, washington pochtisi géziti bügün, 4 - Yanwar, élan qilghan proféssor ilham toxti "ghezeplengen bir az sanliq, awaz chiqiridighan jay tapti" dégen maqalining tordiki körünüshi.

Bu ürümchide 5 ‏- Iyul weqesi yüz bérip milletler mesilisi téximu keskinleshken, milliy mesililer heqqide söz échish téximu sezgürleshken bir weziyette otturigha qoyulghan tunji qétimliq teklipname bolup hésablinidu.

Ilham toxti 5‏ - Iyul weqesidin awwal, uyghurlarning ishsizliq mesilisi, aptonomiye qanunining ijra qilinmasliq ehwali, atalmish qosh tilliq maarip seweblik milliy kimlikning tehditke uchrash ehwali qatarliq bir qatar jiddiy mesililer üstide pikir bayan qilghan we hökümetke köp qétim teklip sunghan؛ u bu sewebtin bir qanche qétim tutqun qilinghan we uning bashqurushidiki uyghurbiz tor béti taqiwétilgen idi.

Ilham toxti bu qétimqi teklip doklatini mundaq bashlighan: "taksichilik mulazimiti, bir sheherdiki mulazimet sahesining muhim bir terkibi qismi, tekshürüshlerdin qarighanda, nöwette ürümchide 6600 neper taksichi bar, buning ichide texminen 100 taksichi az sanliq milletlerdin."

Teklipnamide yéqinqi yillardin béri uyghur rayonining her qaysi wilayetliridiki uyghurlarning ish izdesh, balilirini oqutush qatarliq türlük sewebler bilen ürümchige köplep sanda köchüp kelgenliki, bularning xitay tilini chüshinish sewiyisining nahayiti töwen ikenliki, shunga belgilik sanda uyghur takisichilarning bolushining ürümchi shehirining tebiy éhtiyaji ikenliki körsitilgen.

5 ‏- Iyul weqesidin kéyin, ürümchide xitaylar bilen uyghurlar arisida öz - Ara ishinish keypiyatining tamamen yoqalghanliqi weziyetni közetküchiler omumyüzlük halda diqqet qilip kéliwatqan nuqtidur.

Melumatlardin qarighanda, ürümchide uyghurlar bilen xitaylar meyli soda - Tijaret, meyli qatnash - Transport saheside bolsun, mumkin qeder bir - Biridin özini chetke tartmaqta.

Ilham toxti teklipnamisida del bu mesile üstide toxtilip mundaq dégen: "5 ‏- Iyul weqesidin kéyin, xenzu taksichilar uyghur xéridarlarni qobul qilmaydighan, uyghur taksichilar xitay xéridarlarni qobul qilmaydighan ehwal mewjut. Bu nöwette toghra chüshinishke bolidighan ehwal, bu weziyetni 1- 2 Kün ichide hel qilish mumkin emes, öz - Ara ishinishni eslige keltürüsh, toghra yéteklesh we toghra tesir körsitishke muhtaj."

Ilham toxti teklipnamisida, eger uyghur taksichilarning sani köpeytilse, uyghurlarning sheher hayatidiki bir mesile hel bolupla qalmay, uyghurlar nöwette duch kéliwatqan ishsizliq mesilisining qismen bolsimu hel bolidighanliqi, nöwette aliy mektepni püttürüp ishsiz yashawatqan uyghur yashlirining bu imkandin paydilinalaydighanliqi körsitilgen.

Ürümchi shehiri 90 ‏- Yillardin kéyin xitay hakimiyiti astidiki xelqaraliq soda merkezlirining birige aylandi. Bolupmu ottura asiyadiki türki jumhuriyetliridin kelgen soda - Tijaretchiler ürümchidiki chetellik soda - Tijaretchiler nisbitide asasi salmaqni igilimekte. Mana bu nuqtini tekitlep ötken ilham toxti teklipnamisida mundaq dégen: "türki jumhuriyetliridin kelgen qazaq, qirghiz, türkmen, ezerbeyjan qatarliq tijaretchiler ürümchide til qiyinchiliqigha duch kelmekte, uyghurlar bilen bularning arisida til mesilisi mewjut emes, ürümchide az sanliq milletlerdin bolghan taksichilarning köpeytilishi, ürümchining chetellikler mulazimitini yaxshilash üchünmu bir chare."

Ilham toxti teklipnamisida, uyghurlardiki ishsizliq mesilisini yene bir qétim tekitlep ötken, taksiychiliqning bek yuqiri iqtisadiy meblegh telep qilmaydighan, hem bek yuqiri téxnika telep qilmaydighan؛ peqet hökümetning qollap - Quwwetlishi bolsila, uyghurlarning sanini köpeytkili bolidighan bir sahe ikenlikini we buning rayondiki milliy tengsizlikni azaytishta belgilik roli bolidighanliqini alahide eskertip ötken.

Teklipname xitay merkizi milliy ishlar komitétigha, milliy ishlar tetqiqat merkizige we uyghur aptonom rayonluq siyaset tetqiqat merkizige ewetilgen. Xetning bir nusxisi chetelde échiliwatqan uyghurbiz tor bétide élan qilinghan.

Ilham toxti, bügün bu qétimqi teklipi heqqide soalimizgha jawab bérip, taksichilar mesilisining uyghur rayonidiki mesililerning peqet birsi ikenlikini, mesililerni qéyidash, achchiqlash keypiyati bilen tashliwétishke bolmaydighanliqini, mesililerni her waqit muhimliq derijisige qarap emes, bezide shert - Sharaitqa qarap otturigha qoyush lazimliqini körsitip ötti.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/ilham-toxti-teklipi-02152010223917.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.